خاک به عنوان منبعی طبیعی، و بستر حیات ، نقشی اساسی درتامین نیازهای غذایی انسان و هم چنین سایر جانداران دارد.خاک یک منبع تامین کننده مواد مورد نیاز برای رشد گیاهان است و از این جهت بسیار اهمیت دارد. بطورکلی خاک بستر رشد گیاهان است .اطراف ریشه را خاک احاطه کرده است و باعث سالم نگه داشتن اندام گیاه و رشد آن می شود . بنابراین اگر خاک شرایط مناسبی نداشته باشد گیاهان در مراحل مختلف رشد با مشکلات فراوانی مواجه خواهند شد. لذا توجه به کیفیت خاک ونگهداری از آن جهت تامین نیازهای غذایی انسان از ضروریات است . چرا که اساس کشاورزی بر پایه خاک می باشد و لازمه ی داشتن محصولات با کیفیت و بازدهی عالی درکشاورزی ، اصلاح خاک است .
بیشترنواحی ایران دارای آب و هوای خشک و نیمه خشک با خاک های شور و PH بالا بوده و به خاطر کمبود مواد آلی در خاک های کشور، لازم است تا قبل از کشت، ابتدا اقداماتی را برای اصلاح خاک انجام دهیم تا نتایج مطلوبی بدست آوریم . کارشناسان ما در سایت بازار بزرگ کشاورزی ،علاوه بر توصیف خاک های شور و خاک های سنگین راهکارهایی برای اصلاح این خاک ها به شما ارائه خواهند داد .

اصلاح کننده خاک چیست ؟
اصلاح کننده های خاک موادی هستند که به خاک اضافه می شوند تا ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک را به همراه عوامل دیگر بهبود بخشند . از قبیل : بهبود ظرفیت نگهداری آب، نفوذ پذیری خاک، زهکشی، هوادهی و ساختار خاک .هدف از این فرایند ایجاد محیطی مناسب برای رشد ریشه ها است. جهت انجام این کار مواد اصلاح کننده باید با خاک مخلوط شوند. چنانچه مواد اصلاحی فقط در زیر خاک دفن شوند، کارایی شان کاهش پیدا می کند و بازده مطلوبی نخواهند داشت . اضافه کردن مواد اصلاحی اصلا شبیه مالچ پاشی نیست. معمولا مالچ ها روی سطح خاک رها می شوند و کاربرد آنها مهار رشد علف های هرز، آبشویی و کاهش تبخیرآب است که باعث تعدیل دمای خاک می‌شوند.
انواع اصلاح کننده های خاک :
انواع اصلاح کننده خاک به دو دسته تقسیم می شوند: مواد اصلاحی ارگانیک و مواد اصلاحی غیر ارگانیک
۱- -مواد اصلاحی ارگانیک : موادی هستند که از بقایای بدن موجودات زنده تولید می شوند. به عنوان مثال تراشه های چوب، علوفه خرد شده، کاه، کمپوست، کود حیوانی، پسماندهای طبیعی، کودهای هیومیکی ، خاکستر و خاک اره جزو مواد ارگانیک هستند. اصلاح کننده های ارگانیک فواید بسیاری دارند. آنها باعث افزایش ماده آلی خاک می شوند. ماده آلی به مرور زمان موجب بهبود هوادهی خاک، نفوذ پذیری آب، افزایش ظرفیت نگهداری آب و مواد غذایی می شود. بسیاری از اصلاح کننده های ارگانیک دارای مواد مغذی هستند و می توانند نقش کودهای ارگانیک را نیز داشته باشند. مواد آلی یا ارگانیک منبع مهم انرژی برای قارچها، باکتریها و کرم های خاکی موجود در خاک هستند. بطور طبیعی خاک زمین های کشاورزی باید بین ۵ -۴درصد ماده آلی داشته باشد. تعیین میزان شوری، اسیدیته و درصد ماده آلی اصلاح کننده ، در آزمایشگاه صورت می گیرد.
۲- مواد اصلاحی غیرارگانیک : از مواد معدنی ساخته می شوند و یا بوسیله بشر تولید می شوند . موادی از قبیل : ورمیکولیت(ماده معدنی که توانایی نگهداری آب زیادی دارد) ، پرلیت، (ماده معدنی که شرایط مناسب برای ریشه‌زایی و رشد گیاه فراهم می‌کند)، شن و ماسه اصلاح کننده خاک غیرارگانیک می باشند.
نکته : توجه داشته باشید که استفاده از همه این موارد در ترکیب اصلاح کننده‌های خاک توصیه نمی‌شود. مثلاً خاکستر چوب به عنوان یک اصلاح کننده ارگانیک اسیدیته (pH) بالایی دارد و شوری آن بالا است. به همین دلیل در خاک های شور که اسیدیته بالایی دارند، کاربرد ندارد.

میزان شوری و اسیدیته اصلاح کننده ها
آگاهی از میزان شوری اصلاح کننده ها بسیار حائز اهمیت است . یکی از معضلات متداول در کشاورزی خاک های شور و قلیایی هستند. بنابراین در اصلاح زمین کشاورزی ، از اصلاح کننده هایی که شوری زیاد و اسیدیته بالایی دارند اجتناب کنید. اصلاح کننده هایی که غالباً دارای شوری و اسیدیته بالا هستند، شامل: خاکستر چوب، کود های حیوانی، کودهای حیوانی کمپوست شده، می باشند. خاک های دارای بقایای گیاهی و کمپوست های تولید شده از بقایای گیاهی ، شوری نسبتا کمی دارند و برای اصلاح خاک های شور مناسبند.

عوامل مهم در انتخاب اصلاح کننده خاک کدام است ؟
انتخاب یک ماده اصلاح کننده خاک به نوع فعالیت کشاورز و اهدافی که در نظر دارد بستگی دارد. اگر هدف این است که خصوصیات فیزیکی خاک را سریع اصلاح کنید، باید ترکیبی را انتخاب کنید که به سرعت تجزیه شود. اصلاح‌ کننده‌هایی که تجزیه آن‌ها به کندی صورت می گیرد، باعث بالا رفتن طول عمر اصلاح خاک خواهند شد. بنابراین برای اصلاح سریع خاک و ماندگاری و طول عمر بالای ماده اصلاح کننده ، بهترین ترکیب اصلاح کننده ، ترکیبی است که شامل هر دو مواد اصلاح ‌کننده سرعت تجزیه بالا و سرعت تجزیه پایین باشد.
ویژگی های حائز اهمیت در انتخاب یک اصلاح کننده عبارتند از :

۱- طول عمر ماده اصلاح کننده در خاک

۲- میزان شوری و اسیدیته ماده اصلاح کننده

۳- بافت خاک

بافت خاک و انتخاب بهترین اصلاح کننده خاک
بافت خاک مشخص کننده درصد اجزای تشکیل دهنده بخش معدنی خاک است که عبارتند از: شن ، سیلت و رس که با توجه به درصد هر جزء ، کلاس بافتی خاک مشخص می گردد . در واقع بافت خاک شاخصی برای تعیین محتوای نسبی ذرات معدنی تشکیل دهنده خاک می باشد. بافت خاک بر سهولت استفاده از خاک تاثیر می گذارد و به مواردی شامل توزیع اندازه ذرات ، شکل ذرات ، دانه بندی ذرات بستگی دارد. خاک های شنی ذرات بزرگتری دارند و ذرات ریگ آن لمس می شوند. خاک رسی ذرات ریزتری دارد و چسبناک هستند. هر دوی این خاک ها برای باغداران و کشاورزان چالش محسوب می شوند. خاک های لومی مخلوطی از خاک هایی با اندازه های مختلف است. و بهترین نوع خاک جهت کشاورزی خاک لوم می باشد . شناخت نوع خاک در کشاورزی اهمیت ویژه ای دارد .در زمان اصلاح خاک های شنی، هدف بالا بردن توانایی خاک در نگهداری رطوبت و مواد غذایی است. برای رسیدن به این هدف، باید اصلاح کننده هایی را انتخاب کرد که به خوبی تجزیه شده باشند مانند انواع کمپوست ها و کود های دامی پوسیده .
در مورد خاک های رسی هدف، اصلاح تجمع، نفوذپذیری ، تهویه ، زهکشی وتخلخل خاک (مقدار خلل و فرج خاک که به وسیله آب یا هوا اشغال می شود) است. در این شرایط اصلاح کننده هایی از قبیل تراشه های چوب و کاه موثرترند و بهتر عمل می کنند. از آنجایی که خاک های شنی ظرفیت نگهداری آب کمتری دارند، اصلاح کننده هایی با ظرفیت بالای نگهداری آب مانند کمپوست و ورمیکولیت ها (یک نوع ماده معدنی که توانایی نگهداری آب زیادی دارد) را می توان انتخاب نمود. خاک های رسی نفوذپذیری پایینی دارند، بنابراین اصلاح کنندهایی مانند تراشه های چوب کمپوست شده یا پرلیت (یک نوع ماده معدنی که شرایط مساعدی برای ریشه‌ زایی و رشد گیاهان فراهم می‌آورد) می تواند مفید باشد.

انواع اصلاح خاک
شوری :
شوری خاک به معنی تجمع بیش از حد نمک‌های قابل ‌حل و مواد معدنی در محلول آب ‌و خاک در اطراف ریشه است، که امکان جذب آب کافی را برای گیاه با مشکل روبرو ‌کند. به عبارت دیگر اگر غلظت نمک در ناحیه ریشه گیاه به اندازه ای باشد که منجر به کم شدن پتانسیل آب شود، به آن، تنش شوری یا تنش ناشی از نمک گفته می‌شود.
شوری اولیه براثر انباشت طبیعی و طولانی مدت املاح در خاک یا آب سطحی رخ می‌دهد و عوامل زیر سبب آزادسازی املاحی چون کلرید سدیم، کلسیم، منیزیم، سولفات و کربنات می‌شود.علاوه بر این در نواحی خشک و نیمه‌خشک کشور به دلیل نسبت بالای تبخیر به بارش و همچنین عدم بارش کافی به‌منظور آب شویی نمک‌ها و یون‌های اضافی سدیم، به بیرون از محیط ریشه، با گذشت زمان املاح در لایه‌های خاک تجمع یافته و باعث شور شدن خاک می‌شوند.

عوامل اولیه شوری عبارتند از :
- عدم زهکشی
- نفوذ آب دریا در امتداد ساحل
- عدم بارش کافی به‌ منظور آب شویی املاح از محیط ریشه
- بالا آمدن آب‌های شور زیرزمینی به لایه‌های سطحی خاک
- انتقال شن‌های حاوی نمک توسط باد

عوامل ثانویه شوری که متاثر از فعالیت‌های انسانی بوده عبارتند از:
- حذف پوشش گیاهی توسط پساب‌های صنعتی
- استفاده بیش‌ازحد از کودهای شیمیایی
- غرقاب شدن زمین به وسیله آبهای‌ شور
- آبیاری بدون سیستم زهکشی مناسب

روشهای اصلاح خاکهای شور
جهت اصلاح خاک شور از روش های مختلفی استفاده می شود که در ذیل به بهترین روشها اشاره می کنیم .

آب شویی خاک
یکی از بهترین روشهای اصلاح خاک‌های شور، آب شویی خاک است. فرایند آب شویی باید با آبی که دارای کیفیت مناسبی باشد انجام شود.
به این منظور زمین را به کرت هایی با ابعاد مناسب تقسیم و برای مدت نسبتاً طولانی (۲ تا ۶ ماه) زمین را غرقاب نگه می‌دارند تا املاح موجود در سطح خاک شسته شده و به اعماق خاک بروند.

زهکشی زمین
نمک‌هایی که با روش غرقاب از سطح خاک به عمق می‌روند، با گذشت زمان مجدداً با صعود از لوله‌های مویین به سطح خاک بازمی‌گردند، برای جلوگیری از این روند نیاز به زهکشی زمین است. به این منظور لوله‌های زهکش را در فواصل و عمق مناسبی از زمین قرار داده تا آب حاوی املاح از مزرعه خارج گردد.

اصلاح خاک شور سدیمی
وجود مقادیر بالای سدیم در اینگونه خاک‌ها موجب عدم تشکیل خاکدانه می گردد، بنابراین خاک‌های سدیمی از خواص فیزیکی مناسبی برخوردار نیستند، در حالی که وجود یون‌های دو ظرفیتی مانند کلسیم و منیزیم در خاک سبب تشکیل خاکدانه و بروز خواص فیزیکی مطلوب در خاک می‌شود.
اصلاح خاک‌های شور سدیمی به این روش انجام می شود که سدیم قابل تبادل را با کاتیون‌های کلسیم و منیزیم جایگزین کرده و وارد محلول خاک می نمایند و درنهایت سدیم و مشتقات آن مانند کربنات سدیم موجود در محلول خاک را با عمل آب شویی از خاک خارج می‌نمایند. ترکیباتی که به‌طورمعمول در اصلاح خاک‌های سدیمی استفاده می‌شوند عبارتند از: گچ، کلرید کلسیم، اسید سولفوریک و گوگرد .

گچ
از این ماده به دلیل حلالیت نسبتا خوب، قابل‌دسترس بودن و قیمت کم ، به‌طور گسترده‌ای در اصلاح خاک‌های شور و سدیمی استفاده می‌ گردد. گچ به دو شکل گچ معدنی و محصول فرعی کارخانجات تولید کودهای فسفاته وجود دارد. گچ معمولاً در سطح خاک پخش می‌شود و سپس با استفاده از شخم یا دیسک زدن، با خاک مخلوط می‌گردد. معمولا گچ مخلوط شده با لایه ۵۰ سانتی‌متری از سطح خاک بسیار مؤثرتر از گچ پخش ‌شده در سطح خاک عمل می کند و بیشتر باعث کاهش میزان سدیم تبادلی می‌شود. سرعت حلالیت گچ کارخانجات تولید کودهای فسفاته بیشتر از گچ معدنی است. گچ رد شده از الک دو میلی‌متری با توزیع پراکندگی وسیع ذرات در اصلاح خاک ، بازدهی بسیار خوبی دارد.

کلرید کلسیم
بازدهی کلرید کلسیم به دلیل حلالیت زیاد آن بسیار بیشتر از گچ است. به علت شستشوی سریع کلرید کلسیم از نیمرخ خاک و کاهش غلظت املاح خاک به‌خصوص در خاک‌های غیر آهکی بعد از اصلاح خاک می‌تواند باعث تشکیل سله شود.درنتیجه بهتر است ترکیبی از کلرید کلسیم و گچ را که هم باعث تسریع در عملیات اصلاح خاک و هم بازدهی بیشتر می گردند بکار برد.

اسیدها و گوگرد
اسیدهای تولیدشده به‌عنوان محصول فرعی معادن و کارخانجات می تواند جهت اصلاح خاک‌های سدیمی استفاده گردد. اسید با کربنات کلسیم خاک ترکیب می‌شود و گچ یا کلرید کلسیم تولید می‌کند. گوگرد نیز پس از اکسایش اسید سولفوریک تولید می کند، اسید سولفوریک و دی اکسید گوگرد به علت خورندگی شدید نباید به آب آبیاری اضافه شوند، زیرا عبور آن از لوله‌های فلزی و کانال‌های سیمانی باعث خسارت به سیستم آبیاری می گردد.
نکته: موادی همچون گوگرد، پیریت و پلی سولفید به علت نیاز به اکسیداسیون، بسیار کندتر از اسید سولفوریک در اصلاح خاک عمل می‌کنند.
نکته: استفاده از گوگرد به دلیل تولید غبار گوگرد دشواراست و بهتر است آن را به‌صورت سوسپانسیونی مرکب از آب و گوگرد به زمین داد و یا اینکه از گوگرد دانه ای استفاده کرد.
نکته: کاربرد اسید می‌تواند pH خاک را در ناحیه رشد ریشه کاهش داده و درنتیجه قابلیت استفاده عناصری نظیر فسفر، روی، منگنز و آهن را برای گیاهان افزایش دهد.

اسید سولفوریک
هیدروژن موجود در اسید سولفوریک نیز با سدیم موجود در خاک تبادل گشته و با تشکیل و شستشوی سولفات سدیم، موجبات اصلاح خاک فراهم می‌شود.

مواد آلی
مواد آلی نیز با کاهش pH خاک و آزاد کردن کاتیون‌های محلول مثل کلسیم و منیزیم و همچنین از طریق افزایش دی اکسید کربن و افزایش حلالیت کربنات کلسیم، موجب کاهش درصد سدیم تبادلی (ESP) در خاک می‌شوند.

اصلاح خاک‌های سنگین و سفت
خاک سنگین
معمولا به خاک‌هایی که بیش از۵۰ درصد ذرات تشکیل‌دهنده آن‌ها را، ذرات رس تشکیل داده باشد، خاک سنگین یا خاک‌های رسی اطلاق می شود.
دشوار بودن عمل خاک‌ورزی، تشکیل کلوخه در ضمن خاک‌ورزی، نفوذپذیری پایین نسبت به آب‌وهوا، تشکیل سله های شدید پس از آبیاری و خشک شدن خاک ،از جمله مشخصات این نوع خاک است که از مشکلات این قبیل خاک‌ها به شمار می‌رود.

خاک‌ رسی
در سطوح بسیار کوچک می توان با اضافه کردن شن و سیلت تا حدودی خواص فیزیکی نامطلوب این قبیل خاک‌ها مانند نفوذناپذیری و چسبندگی را برطرف نمود. اما در سطوح وسیع این فرایند بسیار هزینه‌بر است و از روش‌های دیگری جهت اصلاح استفاده می‌شود که از آن‌ جمله می‌توان به روش‌های زیر اشاره کرد:

اضافه کردن مواد آلی به خاک رسی
چنانچه امکان کشت گیاهان علوفه‌ای در خاک‌های رسی وجود داشته باشد، می‌توان با کشت گیاهان علوفه‌ای و برگرداندن محصول در خاک به ‌تدریج خاک رسی را اصلاح کرد. درصورتی‌که به دلیل سنگینی شدید بافت خاک، امکان جوانه زدن بذر نباشد، بهتر است از بقایای گیاهی مخصوصا پاشیدن کاه و زیر خاک کردن آن استفاده کرد. این عمل شرایط خاک را بهبود بخشیده و آن را برای جوانه‌زنی به ‌تدریج اماده می‌کند. در اصلاح خاک رسی به وسیله کود حیوانی یا کود سبز باید در نظر داشته باشید که چون قابلیت نفوذ آب‌وهوا در این خاک‌ها بسیار اندک است، به ‌جهت پوسیده شدن مواد آلی افزوده ‌شده نباید زمین را پس از افزودن مواد آلی بصورت عمیق شخم زد.

برداشتن قشر رس
درصورتی‌که در زیر خاک‌های رسی، خاکی با بافت درشت‌تر وجود داشته باشد، می‌توان از قسمت فوقانی برای تهیه آجر یا سرامیک استفاده کرد. هنگام نزدیک شدن به خاک زیرین می‌توان آن را با خاک فوقانی مخلوط و آن را اصلاح کرد.

سخن پایانی
خاک وظیفه نگهداری از گیاهان را بر عهده دارد و چنانچه خاک نتواند مواد غذایی موجود در خود و یا موادی را که به صورت کود به آن اضافه می شود به درستی در اختیار گیاه قرار دهد، صرف تمام هزینه های ما بی فایده خواهد بود.
در صورتی که خاک بیش از حد شور باشد گیاه با وجود مواد غذایی گرسنه می ماند و نمی تواند از این مواد بهره برداری کند. همچنین خاک های سنگین و رسی به دلیل فشردگی زیاد و زهکشی اندک ، اجازه خروج مواد اضافی را نمی دهند و بر شوری خاک می افزایند و از طرفی به خاطر کاهش نفوذ آب و هوا به درون این گونه خاک ها توسعه ریشه نیز دراین خاک ها سخت تر می شود.
بنابراین با توجه به موارد ذکر شده در می یابیم که اصلاح بستر کشت تا چه اندازه می تواند نقش حیاتی و ارزشمندی در دستیابی به موفقیت در هر کشتی داشته باشد پس لازم است تا فعالان این حوزه و کشاورزان توجه ویژه ای به این موضوع داشته باشند .