تعریف بذر :
بذر قسمتی از محصول دانه ، غده ، ریشه ، ریزوم یا ساقه خزنده زیر زمینی، استولون یا ساقه خزنده روزمینی ، بنه ، ساقه، برگ، پیاز، پاجوش موز که در خاک مزروعی می کارند تا جوانه بزند و پایه گیاهی را که باید زراعت تشکیل بدهد بوجود آورد.
بذر یا به شکل دانه است که جنین را در بر دارد یا به شکل غده ،پیاز و ساقه….است که جوانه یا گیاهچه را در بر دارد که وقتی در خاک مناسبی قرار گیرد با استفاده از مواد غذایی که در داخل دانه یا غده و غیره…ذخیره شده است رشد و نمو نموده تبدیل به بوته نموده تبدیل به بوته کامل می شود و زراعت آینده را تشکیل می دهند.بنابراین بذرها یا بوسیلة اعضای تناسلی گیاه تولید شده اند یا قسمتی از اعضاءگیاه می باشند.در صورتیکه بوسیلة اعضای تناسلی گیاه تولید شده باشند یا به حالت میوه خشک هستند مانند گندم و جو و یا بصورت مغز میوه هستند مانند لوبیا،نخود،عدس،یونجه،توتون و... و یا مغز با قسمتی از پوست میوه توأم است مانند بذر اسپرس و یا بصورت میوه مرکب میباشد مانند بذر چغندر قند. در صورتیکه بذر قسمتی از اعضاء گیاه باشد یا غده زیر زمینی است مانند سیب زمینی و یا بصورت پیاز است مانند پیاز است مانند پیاز خوراکی و یا ریشه توام با طوقه است مانند ریشه چغندر قند زمانیکه برای بذر گیری کاشته می شود و یا بصورت ساقة هوایی است مانند نیشکر.
ازدیاد بوسیلة بذر روش عمده ای است که گیاهان در طبیعت توسط آن تولید مثل می کنند. این روش یکی از مؤثرترین ازدیاد گیاهان است که به میزان وسیعی کاربرد داشته و گیاهی که ازبذر تولید می شودSeedling نامیده می شود.و این اصطلاح در باغبانی در تمام زندگی گیاه و در زراعت تنها به دوره بلافاصله پس از جوانه زدن بذر اطلاق می شود.
توسعه صنعت بذر:
هدف اصلی کلیه برنامه های اصلاحی بوجود آوردن واریته های بهتر و برتر نسبت به سایر ارقام مورد استفاده قبلی میباشد و از آنجائیکه مقدار بذر اصلاح شده در پایان هر برنامة اصلاحی بسیار کم می باشد و ضمناً این مقدار اندک بذر با صرف وقت تعداد کثیری از متخصصین و هزینة بسیار تهیه گردیده است ضروری دارد که نحوة تکثیر مواد اصلاح شدة اولیه و همچنین روش نگهداری ان بر اساس استانداردهای بین المللی اقدام نمود و در این راستا در اکثر کشورهای دنیا مراکزی جهت کنترل و گواهی بذور اصلاح شده مشغول فعالیت می باشند که هدف اصلی این مؤسسات حفظ صفات و مشخصات بهتری نسبت به محصولات مشابه خود دارا باشند.
طبقات مختلف بذر:
هدف اصلی گواهی بذر حفظ صفات ژنتیکی و خلوص بذر رقم های اصلاح شده محصولهایی است که مشخصات بهتری نسبت به محصولهای مشابه خود دارند.بنابراین الگوی کلی گواهی بذر از اصلاح یک واریتة جدید تا امکان بهره برداری اقتصادی از آن توسط کشاورز بر اساس قوانین CSGA می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
-بذر گواهی شده
بذر گواهی شده در حقیقت نتایج بذر پایه و یا بذر ثبت شده است.و آخرین محصول برنامة گواهی بذر می باشد و در سطح وسیعی انجام وی گیرد و معمولاً به عهدة مؤسسات مربوط و یا کشاورزان خبره محول می شود. بذر گواهی شده بایستی دارای خصوصیاتی باشد که توسط مؤسسات گواهی کننده بذر تعیین شده است. این بذر دارای برچسب یا کارت آبی رنگ است و به بذر و دقه آبی معروف می باشد. به مقدار فراوان و برای تولید انبوه محصولات زراعی قابل دسترس می باشد.
-بذر اولیه یا بذ ر اصلاح گر
بذر اولیه به بذر و سایر اندامهای رویشی گیاه اطلاق می شود که زیر نظر مستقیم بهنژادگر و با نظارت متخصصین اصلاح نباتات تولید می شود.دارای برچسب سفید رنگ بوده و مقدار آن بسیار ناچیز است و برای تولید بذر پایه مورد استفاده قرار می گیرد.در بعضی از مواقع نگهداری و ذخیرة بذر اولیه چندان آسان نمی باشد مانند تهیه بذر هیبرید اولیه. زیرا در صورت احتیاج مجدد به بذر اولیه بایستی لینه های خالصی که در تهیه بذر هیبرید بکار برده می شوند کشت گردیده و بذر هیبرید اولیه تهیه شود.
-بذر ثبت شده یا مادری
بذری است که از تکثیر بذر پایه بدست می آید. این بذر با نظارت کارشناسان بذر تولید می شود.بذر ثبت شده ممکن است چندین بار تهیه شود. بدین معنی که از بذر ثبت شده دوباره بذر ثبت شده تهیه گردد. هدف از این مرحله افزایش مقدار بذر قبل از تولید بذر گواهی شده می باشد.بذر ثبت شده به عنوان بذر تجاری در نظر گرفته نمی شود.بعضی از مؤسسات تهیه بذر گواهی شده مرحله تهیه بذر ثبت شده را حذف می نمایند. این بذر را برچسب یا کارت ارغوانی رنگ مشخص می کنند.
-بذر پایه یا سوپر الیت
اولین بذری است که از کشت بذر اولیه تولید می گردد.این بذر زیر نظر اصلاح کننده یا مؤسسه مربوط ازدیاد می شود و مزرعة ازدیادی به مساحت 2یا 3 هکتار است.کشت بذر پایه ممکن است چندین بار تکرار شود بدین معنی که از بذر پایه دوباره تولید گردد. بذر پایه دارای برچسب کارت سفید رنگ است. مقدار آن کم است و برای تولید بذر ثبت شده بکار می رود.
منشأ بذر و بیولوژی آن
بذر عبارتست از یک گیاه زنده رشد نکرده که در نتیجه سلسله فعالیت های پیچیده و رشد و نمو بوجود می آید.بدین ترتیب که از نظر فیزیولوژی در کلیه گرده چهار حفره وجود دارد که حاوی تعداد بسیاری سلول میکروسپور یا سلولهای مادری گرده هستند.هر یک از سلولهای مادری توسط دو تقسیم متوالی هسته ای به چهار میکروسپور تبدیل می شود.هریک از میکروسپورها ممکن است به یک دانه گرده تبدیل شود.وقتی میکروسپور به دانه گرده تبدیل شود.وقتی میکروسپور به دانه گرده تبدیل می شودکه پوسته آن ضخیم شده و با یک تقسیم سلولی هسته های زایشی و رویشی دانه گرده بوجود آمده باشد.یک گرده در زمان رسیدگی کامل باز شده و دانه های گرده آزاد می شوند.تعداد دانه گرده بسیار زیاد می باشد.مثلاً ممکن است از 20تا50 میلیون دانه گرده توسط گلهای نر گیاه ذرت تولید شود.انتقال دانه گرده را به سطح کلاله،گرده افشانی می گویند.عامل انتقال گرده در گیاهان زراعی متفاوت است.در ذرت دانه گرده توسط باد حمل می شود.بعضی از گرده ها ممکن است روی کلاله همان گیاه انتقال یابد ولی درصد ببیشتری از گرده های تولید شده به بوته های اطراف انتقال می یابند.اغلب گیاهان علوفه ای خانواده گرامینه،چاودار و چغندر قند توسط گرده هائی که با باد آورده شده اند گرده افشانی می شوند. در بسیاری از گیاهان خانواده بقولات مثل یونجه و شبدر قرمز ،دانه گرده توسط حشرات از گلی به گل دیگر انتقال می یابد.در سویا ،گندم وبسیاری از گیاهان زراعی ،وقتی کیسه گرده باز می شود دانة گرده مستقیماً روی کلاله همان گل قرار می گیرد. کلاله قسمتی از مادگی است که دانه گرده را می پذیرد.کلاله ممکن است شاخه یا پر مانند باشد و بدینوسیله به راحتی دانة گرده را نگه دارد.در بعضی از گیاهان کلالة ممکن است شیره ا ی چسبنده ترشح نموده و بدین ترتیب دانة گرده به آن بچسبد.دانة گرده روی سطح کلاله رشد نموده و هستة رویشی آن ایجاد لوله ای می نماید که از طریق خامه و سوراخ میکروپیل به تخمدان وارد می شود.هستة زایشی دانه گرده با یک تقسیم هسته ای ایجاد دو هسته زایشی می نماید. این هسته های زایشی داخل لوله گرده بوده و همزمان با ورود لوله گرده در داخل تخمدان رها می شوند.
در داخل هر تخمک یک سلول مادری مگاسپوروجود دارد. سلول مادری مگاسپور مانند سلول مادری میکروسپور با دو تقسیم متوالی هسته ای به چهار مگاسپور تبدیل می شود.سه مگاسپور از چهار مگاسپور تولید شده از بین می رود.مگاسپور باقی مانده که معمولاً از میکروپیل دور است با تقسیمات متوالی هسته ای کیسه جنین با هشت هسته تولید می نماید.
گامت ماده یا تخم و دو هسته دیگر در نزدیک میکروپیل قرار می گیرند.و به آنها هسته های سینرژید می گویند.سه هسته دیگر که به آنها هسته های آنتی پودال می گویند در سمت دیگر کیسه جنینی قرار قرار می گیرد. دو هسته باقیمانده در وسط کیسه جنین واقع شده و به آنها هسته های قطبی یا می گویند.
بعد از رها شدن هسته های زایشی دانه گرده در تخمدان ،یکی از هسته ها با تخم ترکیب شده و نطفه را بوجود می آورد.این مرحله را باروری می نامند. هسته دوم با هسته ای که از ترکیب دو هسته قطبی تشکیل شده است آمیخته می شود.ممکن است دو هسته قطبی و هسته زایشی دوم در یک زمان با هم ترکیب شوند .هسته ای که بدین ترتیب از ترکیب سه هسته بوجود می آید ،هسته اولیه آندوسپرم نامیده می شود.ترکیب این هسته و ترکیب تخم با هسته زایشی اول را باروری دوگانه می گویند.
با باروری تخم که سبب تشکیل نطفه می شود و تشکیل هسته اولیه آندوسپرم ،بذر بوجود می آید .
بلافاصله نطفه رشد کرده و جنین را به وجود می آورد. در موقع جوانه زدن بذر ،جنین رشد نموده و گیاه جدیدی تولید می کند.هسته اولیه آندوسپرم چندین بار تقسیم می شود.وبدین ترتیب هسته های بیشماری تولید می نماید.با ایجاد دیواره های هسته های تولید شده آندوسپرم بوجود می آید.بافت آندوسپرم محل ذخیره نشاسته،روغن و یا پروتئین مواد ذخیره شده به مصرف جوانه زدن و ریشه اولیه جنین می رسد. در غلات قسمت اعظم بذر از آندوسپرم تشکیل شده است .در بذور سویا ،بادام زمینی و سایر گیاهان خانواده بقولات آندوسپرم جذب جنین شده و مواد غذایی در برگهای اولیه ذخیره می شود.
پوسته بذر از رشد سلولهای اطراف تخم بوجود می آید.
بنابراین بذر در تک لپه ایها شامل :جنین n 2 ،آندوسپرم n3 ،و پوسته دانه n2 می باشد. و در دو لپه ایها خود شامل :کوتیلدون،برگچه،ساقچه و ریشه چه می باشد.با توجه به اینکه پس از انجام عمل لقاح رشد سریع تخمدان شروع می گردد که پس از تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاص ،تخمدان تبدیل به میوه و تخمک تبدیل به بذر می شودکه به صورت خلاصه به شرح قسمتهای مختلف بذر می پردازیم:
-پوشش بذر
پوشش بذر شامل پوسته بذر که از پوسته های تخمک نمو می یابد. پوسته دانه معمولاً نازک است مانند لوبیا سبز و بادام زمینی ،که لایه کاغذی را در اطراف بذر تشکیل میدهد.اما پوسته دانه ممکن است ضخیم شده ،سخت یا سنگی شود،مانند فندق برزیلی.روپوست پوستة دانة پنبه الیاف پنبه را تولید می کند که آن را به صورت نخ می ریسند.
پوشش بذر نقش مهمی در جوانه زدن بذر دارد.بعضی اوقات پوسته بذر دارای ضمائمی مانند بال یا کرک می باشد که توزیع بذر را در طبیعت آسان می سازد.
-بافت های مواد ذخیره ای :
این بافتها ممکن است همان لپه ها،آندوسپرم و یا پریسپر باشند که آندوسپرم در حین نمو توسط جنین جذب می شود و پریسپرم که از سلولهای اطراف کیسه جنینی حاصل شده تنها در چند تیره از گیاهان مثل خانوادة چغندر و خانواده میخک ها دیده می شود و معمولاً هنگام تشکیل بذر توسط آندوسپرم جذب می شود.
-جنین یا رویان
عبارتست از گیاه بسیار کوچکی که دارای یک محور اصلی و دو نقطه رویشی در دو طرف است.دریک طرف آن ریشه های اولیه بنام ریشه چه و در طرف دیگر ساقه های اولیه بنام ساقه چه وجود دارد.جنین همچنین دارای یک یا چند برگ نهفته بنام لپه یا نیز میباشند.
اهمیّت اقتصادی دانه و بذر:
همانطوریکه می دانیم دانه ها قسمت عمدة رژیم غذایی بشر را تشکیل داده و هنوز هم این نقش خود را حفظ کرده اند.غلات منبع عمدة هیدارتهای کربن و حاوی مقداری پروتئین و سایر عناصر حیاتی می باشند.
گلومینوزه ها دومین خانوادة مهم گیاهی می باشند که از این خانواده حبوبات معمولاّ دارای پروتئین بیشتری نسبت به غلات می باشند و پروتئین آنها از نظر وجود اسید آمینه های ضروری ، متعادلتر است.علاوه بر مصارف غذائی،دانه ها نقشهای دیگری را در رژیم غذایی انسانی ایفا می کنند.بسیاری از دانه ها بطور کامل یا به شکل آسیاب شده جهت ادویه استفاده می شوند.تهیه نوشابه هایی چون قهوه،کوکا وکاکائو نیز از دانه ها استفاده می شود.ماءالشعیر و نوشابه های دیگر از دانه های غلات بدست می آیند.روغنهای خوراکی نیز از دانة ذرت ، سویا ، پنبه ، کلزا ، بادام زمینی ، آفتابگردان ،گلرنگ ،نارگیل، نخل بدست می آیند.دانه ها در تولید دارو و مواد مخدر نیز کاربرد دارند.دانه ها همچنین در تولید صابون ، رنگها ، موادجلادهنده ، لینولئوم ، جواهرات ، تکمة لباس و بسیاری از فراورده های متفرقه مورد استفاده قرار می گیرند.همچنین از دانه به عنوان بذر در تکثیر جنسی گیاهان استفاده می شود.
تکثیر در گیاهان:
تکثیر یا ازدیاد نباتات یا عبارتست از افزایش در مقدار گیاهان با استفاده از روشهای جنسی و یا غیر جنسی و هدف اصلی آن علاوه بر افزودن بر تعداد گیاهان نگهداری ساختمان ژنتیک یا ژنوتیپ یک گیاه بخصوص می باشد.
تکثیر غیر جنسی
تولید یک گیاه کامل از یک یاخته cell ، بافتTissue ،اندامOrgan یا اندامهای یک گیاه مادری که ساختمان ژنتیکی گیاه مادر یا والد در نتایج تکرار می شود.بطور کلی چون هر یاخته گیاهی حاوی کلیه اطلاعات ژنتیکی لازم برای تولید یک گیاه کامل می باشد.بنابرایناز نظر عملی ایجاد یک گیاه کامل حتی از یک سلول امکانپذیراست.وتکثیر غیر جنسی شامل :
-جداسازی:با استفاده از پیاز و یا پیاز توپر ممکن است انجام گیرد.
-قلمه زدن :که خود شامل قلمه ریشه،ساقه.برگ و قلمه جوانه و برگ می باشد.
-تقسیم :با استفاده از ساقه رونده،ساقه زیرزمینی یا ریزوم،غده،ریشه گوشتی و یا طوقه و همچنین پاجوش یا تنه جوش ممکن است انجام شود.
-پیوند زدن :که خود شامل پیوند جوانه ای،پیوند شاخه و پیوند شاخه قطع نشده از پایه مادری است و هریک انواع مختلفی دارد.
-خوابانیدن :شامل خواباندن ساده،انتهائی،شیاری،مارپیچی،تپه ای و هوائی یا چینی است.
تکثیر جنسی
شامل ازدیاد بوسیلة بذر در گیاهان گلدار یا ازدیاد بوسیلة هاگ در گیاهان بی گل است.بذر از رشد سلولی که از تلاقی گامت نر و ماده پدید آمده است تشکیل گردیده و بنابراین گیاهان حاصله دارای ساختمان ژنتیکی جدیدی می باشند و این نوع تکثیر از مزیت صفات ژنتیکی دو والد استفاده می کند.تکثیر بوسیلة بذر معمولاً ارزانتر وآسانتر از سایر روشهاست و بنابراین تا حد امکان مورد استفاده قرار می گیرد اما محدودیتهایی در کاربرد این روش وجود دارد که بیشتر در گیاهان باغی است.مثلاً میوه هائی مانند انگور و پرتغال بی هسته و موز و گیاهان زینتی بخصوص تولید بذر نمی کنند و یا گیاهان حاصل از بذر سیب ، آلو هلو و غیر ژنتیکی شدیدی نشان میدهند و گیاهان با کیفیت بسیار پائین پدید می آورند.
تولید بذر در خارج از مناطق مصرف:
بخش اعظم بذور مصرفی شامل بذور اغلب غلات و بقولات ، تعداد زیادی از سبزیجات و گیاهان زینتی در خارج از مناطق اصلی مصرف تولید می شوند.که این روش شامل مزایا و معایبی می باشد که از جمله مزایای آن وجود آب و هوای خشک در زمان برداشت و بارندگی و آبیاری در طول فصل رویش در این مناطق نسبت به مناطقی است که فصل برداشت همراه است با بارندگی و رطوبت و یا کمبود آب آبیاری و بارندگی در طول فصل رویش.یکی از مزیتهای طبیعی تولید بقولات ، فراوانی نسبتأ زیاد حشرات گرده افشان است .بهترین موفقیت زمانی حاصل می شود که بهره وری از کندوهای زنبورهای بومی و انواعی از وحشی آنها امکانپذیر باشد. هوای خشک در دوران گلدهی و فراوانی حشرات گرده افشان ، غالبآ گرده افشانی و بذر دهی خوب را تضمین می نماید .همچنین هوای گرم و خشک تابستان و رعایت شدید مقررات بهداشت تولید بذر، بروز بیماریهای باکتریای ، قارچی و ویروسی که در نواحی گرم ومرطوب شایع است و خسارت زیادی را به بار می آورد را کنترل می نماید.
هزینه های حمل و نقل و بازاریابی از معایب اصلی تولید بذر در خارج از مناطق مصرف آن می باشد.لیکن این هزینه ها در مقایسه با عواید کسب شده ناچیز می باشند.
شاید بزرگترین خطربالقوة تولید بذر ، در خارج از مناطق اصلی سازگاری این گیاهان ، احتمال اختلاط ژنتیکی ارقام باشد که در اثر تنشهای محیطی (مانند طول روز ، دما ، نوع خاک)که گیاهان در خلال دوران تولید بذر با آن مواجهند ، بوجود می آیند.پتانسیل تغییر ترکیب ریختة وراثتی ( Germplasm) خصوصآ در گیاهان علوفه ای دگرگش بحرانی است ، تنش های محیطی در مناطق تولید بذر ممکن است عدم توانایی در زنده ماندن و تولید بذر کافی در تک بوته های یک جمعیت گیاهی را باعث شوند.در نتیجه ریخته وراثتی نیز با تقسیم و کاهش جمعیت ، عکس العمل نشان می دهد ، به این ترتیب ، یک تغییر تدریجی در ریختة وراثتی بوجود می آید که ممکن است خصوصیات و اریته را عوض کند.
تولید بذر در مناطق مصرف:
تولید بذر بسیاری از گیاهان زراعی در همان مناطق کاشت اقتصادی آنها صورت می گیرد.به عنوان یک قاعدة کلی وقتی که در منطقة مصرف می توان به اندازة کافی بذر با کیفیت بالا تولید کرد بهتر است این کار را انجام داد .معمولاً عملکرد ارقام گیاهان زراعی در مناطقی که با آن سازگاری دارند بیشتر است.در ضمن،تحت این شرایط هزینه های بازاریابی و حمل ونقل در روند تولید تا مصرف به حداقل می رسد.این امر بخصوص در مورد بذور غلات ، سویا و گیاهان خاص دیگری که دانه های درشتی داشته و نسبت به بقولات و غلات دانه ریز ، بذر بیشتری برای کشت آنها لازم است ، اهمیت بیشتری پیدا می کند.به جز غلات و بقولات دانه ریز ،بعضی از گیاهان خاص ، بذر اغلب گیاهان زراعی در منطقة سازگار و مورد مصرف تولید می شوند.
طبقات مختلف بذر در ایران:
-بذر پرورده دو یا Breeder2 یا بذر مادر
-بذر مرغوب یا بذر تجارتی Commerical Seed
-بذر اصیل یا مادری .Registeres یا الیتElite
-بذر پرورده یک یا Breeder1 یا بذر نوکلئوس Nueleus
-بذر گواهی شده Certified Seed
-بذر پرورده سه یاBreeder3 یا سوپرالیت Superelite
مراحل تولید بذر در ایران :
از میان طبقات بذر ، بذر پرورده یک تا سه معمولاً در ایستگاههای تحقیقاتی و مستقیماً زیرنظر محققان و کارشناسان و بسته به مقدار بذر مادری که در هر منطقه مورد نیاز می باشد.تهیه می شود. برای تولید بذر مادری ، الیت و بذر گواهی شده و بذر مرغوب با انعقاد قرارداد از امکانات کشاورزان و بخش خصوصی استفاده می شود بنابراین در اصلاح نباتات معمولاً برای تولید بذور ، آنها را به شرح زیر طبقه بندی می کنند:
تولید یک واریته جدید
برای تولید یک واریته جدید راهی که معمولاً طی می شود از این قرار است که پس از تولید یک لاین ارزشمند در صورتیکه بتواند از طریق کشت حداقل به مدت سه نسل خصوصیات خود را حفظ نماید باید از مراحل زیر بگذرد:
1-از طرف تولید کننده تقاضا شود تا برای حفاظت قانونی از واریته و ثبت آن در لیست رسمی واریته ها
اقدام گردد.
2-بایستی آزمایشاتی از طرف مؤسسات دولتی و در مناطق مختلف به عمل آید تا جدید بودن واریته ، قابل تفکیک بودن آن از واریته های دیگر ، خلوص و تثبیت صفات آن طی 2تا 3سال مشخص گردد.و داشتن شرایط اعطاء اجازه حفاظت قانونی از واریته مسلم گردد تا بالاخره اجازة بهره برداری از آن و در نتیجه تکثیر بذر اصلاح کننده داده شود.
3-همزمان با آزمایشات فوق لازم است آزمایشات مربوط با دارا بودن ارزش زراعی نیز طی 3 سال و در چندین منطقه صورت پذیرد.همچنین لازم است از طریق کشت ، نگاهداشتن و حفظ استاندارد آن موجودیت ، خلوص و ثابت بودن صفات آن مورد تأیید قرار گیرد.
4-همه ساله باید نمونه هایی از بذر واریته های مورد نظر به منظور آزمایشات مربوط به مؤسسات دولتی ارسال گردد.
5-طبقات مختلف بذر مثل بذر اصلاح گر و بذر پایه و غیره... مرتباً تکثیر گردد تا اجازة حفاظت قانونی صادر شود و پس از آن بذر قابل ارائه به بازار مصرف خواهد بود.
ثبت واریته جدید
برای آنکه یک واریته جدید در سازمانهای زیربط دولتی به ثبت برسد بایستی شرایط زیر را داشته باشد:
-واریته باید دارای نام مشخص و قابل ثبتی بوده و با نامهای واریته های دیگر غیر قابل اشتباه باشد.کلیه موارد فوق در بررسی های چند ساله توسط سازمانهای زیربط دولتی کنترل می گردد. و در صورت تحقق شرایط فوق به واریته حق حفاظت قانونی اعطاء می گردد.و بدین ترتیب اصلاح گر به عنوان یک مخترع تلقی شده و واریته ایجاد شده توسط او به عنوان یک اختراع ، به ثبت می رسد.و حقوق بهره برداری از واریته برای مدت معینی (مثلاً برای غلات 25سال)به اصلاح گر تعلق می یابد.
یکی از شرایط ورود نام واریتة جدید در لیست واریته های ثبت شده داشتن ارزش زراعی می باشد بدین معنی که کشت یا مصرف واریته های جدید باید نسبت به واریته های موجود نوعی برتری داشته باشد و بدین ترتیب عملاً پس از بررسیهای چندین ساله توسط مؤسسات ثبت و گواهی بذر اجازة تکثیر بذر به واریته داده می شود و بهره برداری از واریته مجاز شناخته می گردد.هر اصلاحگری قانوناً موظف است که واریته هایی را که به نام او به ثبت رسیده همیشه به صورت استاندارد حفظ نماید.این امر می تواند توسط مقامات زیربط کنترل گردد.
-واریته باید جدید باشد بدین معنی که از نظر خصوصیات مرفولوژیکی و فیزیولوژیکی از واریته های موجود کاملاً قابل تفکیک و تشخیص باشد.
-واریته باید تثبیت شده باشد یعنی خصوصیات آن طی نسلهای متوالی تغییر ننموده و ثابت باقی بماند.
-به اندازة کافی یکنواخت باشد یعنی در واریته تفرق صفات مشاهده نشود.البته در این مورد خودگش بودن، دگرگش بودن،گرده افشانی آزاد و یا هیبرید بودن واریته مورد توجه قرار گیرد.
همچنین اصلاح گر موظف است هر ساله نمونه ای از واریته های خود را جهت کنترل ، ثابت بودن صفات واریته و یکنواختی آن به مؤسسات کنترل کنندة دولتی ارسال نماید . قانون حفاظت از واریته ها اجازة انحصار استفاده از واریته را به شخص یا مؤسسه تولید کنندة آن تضمین می نماید .بدین ترتیب که بدون اجازه از صاحب واریته بذر هیچ واریته ای را نمی توان تکثیر و به بازار مصرف ارائه نمود. البته در موارد خاص می تواند یک مؤسسة تکثیر بذر در قبال پرداخت مبلغی به عنوان حق امتیاز به صاحب واریته اجازة تکثیر بذر واریتة جدید را دریافت نماید. بدین ترتیب یک واریته می تواند سریعاً تکثیر و در منطقه وسیعی توزیع گردد.همچنین هر یک از کشورهای اعضاء عضو سازمان بین المللی حفاظت از اصلاح گران نباتات نیز می توانند درخواست حفاظت از واریته های خود را بنمایند .معمولاً حفاظت از یک واریته 20 سال و درگیاهانی مانند سیب زمینی و درختان میوه 25 سال است و پس از آن حق امتیاز صاحب واریته باطل شده و هرکس می تواند بذر آن واریته را به بازار مصرف عرضه نماید.بدون اینکه به صاحب آن حق امتیازی بپردازد.البته حق قانونی حفاظت از واریته در هر زمانی می تواند از واریته سلب گردد و آن موقعی است که شرایط اعطاء آن ( جدید بودن ، یکنواخت بودن ، تثبیت شده بودن صفات واریته ) دیگر صدق ننماید.
مراحل تولید بذر گواهی شده در ایران:
از طبقات بذری که اصلاح گردید ، بذور پروردة یک تا سه معمولاً در ایستگاههای تحقیقاتی و مستقیماً زیر نظر محققین و کارشناسان وا بسته به مقداری که بذر مادری در هر منطقه مورد نیازمی باشد تهیه می گردد ، ولی برای تولید بذر مادری ، الیت و بذر گواهی شده و بذر مرغوب بعلت نداشتن امکانات و عدم وجود وسایل و زمین کافی در ایستگاههای تحقیقاتی ، بناچار از کشاورزان و بخش خصوصی با انعقاد قرار داد استفاده می شود.
نحوه انجام کار و تولید بذور توسط کشاورزان و بخش خصوصی بشرح زیر می باشد:
1-انتخاب پیمانکار :
برای اینکه پیمانکاری که انتخاب می گردد واجد شرایط لازم برای تکثیر بذر باشد بعد از انعقاد قرداد تکثیر بذر بوسیله کارشناسان مربوط وسائل، امکانات ، زمین و تجهیزات داوطلبین مورد بازدید قرار گرفته و آنهایی که صلاحیت آنها مورد تأئید قرار گیرد جهت عقد قرارداد تکثیر بذر انتخاب می گردند.
2-انعقاد قرارداد:
پس از اینکه بوسیله کارشناسان پیمانکار انتخاب گردید قرارداد لازم بین پیمانکار و دستگاه تکثیر کننده که معمولاً ادارات کشاورزی هر منطقه می باشد منعقد می گردد.قرار داد معمولاً در سه نسخه تنظیم می گردد که یک نسخه آن تحویل پیمانکار شده ، نسخه دوم در اداره کشاورزی محل باقیمانده و نسخه سوم به مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر ارسال می گردد.بموجب این قرار داد پیمانکار موظف است که کلیه مقررات و ضوابط مندرج در متن قرارداد را رعایت نماید.در صورتیکه قرارداد بطور کامل اجرا شده و بذور تهیه شده از طریق ادارات کشاورزی خریداری خواهد شد.
3-توزیع بذر اولیه (مادری):
قبل از سپری شدن فصل کاشت بذر مناسب به پیمانکار طرف قرارداد تحویل می گردد و به منظور جلوگیری از اختلاط ارقام سعی می شود به هر پیمانکار بیشتر از یک رقم بذر داده نشود .
4-کنترل در موقع کاشت:
در موقع کاشت بذر نیز،کارشناسان مربوط در محل حضور یافته و در مورد انتخاب زمین از نظر نوع محصول سال قبل ، تمیز نمودن ماشینهای بذر کاری قبل از کاشت ، رعایت فاصله مزرعه از سایر مزارع نظارت کامل نموده و همچنین برای نحوه کود پاشی ، آبیاری ، وجین و غیره آموزش لازم را به پیمانکار میدهند تا کشت ارقام برابر با ضوابط تعیین شده صورت گیرد.
5-کنترل مزارع قبل از برداشت:
بسته به نوع محصول مزارع پیمانکاران تکثیر بذر دو تا سه مرتبه بوسیله کارشناسان مورد بازدید و کنترل قرار می گیرد و برای اینکه پیمانکاران از مشکلات و نواقص کار آگاهی داشته باشند ، قبلاً زمان بازدید و کنترل به پیمانکار اطلاع داده می شود تا خود یا نماینده او جهت کسب اطلاعات لازم در محل حضور یابد.شرایط نامناسب مزرعه از قبیل وجود علفهای هرز و عدم یکنواختی و رشد کامل و وجود امراض و یا خسارت حشرات و آفات موجبات حذف مزرعه را فراهم و باعث می شود که در گواهی مزرعه قید گردد که مزرعه مورد گواهی قرار نگرفته است.
روش کنترل مزرعه بدین ترتیب است که پس از مشخص نمودن حدود مزرعه با گردش در اطراف مزرعه وضع کلی زراعت را از لحاظ وجود علفهای هرز و آفات بررسی نموده و قابل ارزشیابی بودن یا نبودن آن تعیین می شود.
در فرمهای گزارش مزرعه تعداد بوته های سایر ارقام و محصولات دیگر و علفهای هرز ، در هر 25متر مربع یادداشت می شود.(برای یک مزرعه 10 هکتاری 10 شمارش در 25متر مربع انجام می شود).همچنین سایر عوامل از قبیل خسارت آفات و بیماریها و یکنواختی و خوابیدگی مزرعه یادداشت برداری می گردد. برای تعیین درصد سایر ارقام و تخمین محصول در هکتار لازم است مثلاً در هر مزرعة گندم بطور تصادفی در پنج نقطه از مزرعه خوشه های موجود در یک متر مربع را شمارش و یادداشت نمود.
پس از بازدید عوامل یادداشت شده در هر نوبت را جمع بندی و معدل گیری نموده و معدل را در 400 ضرب نموده تا در یک هکتار مشخص شود.در صورتیکه نتیجه با استانداردها مطابقت داشت برای آن مزرعه گواهی صادر و در غیر اینصورت مزرعه حذف می گردد.
معمولاً بازدید از مزرعه زمانی انجام می شود که بتوان نمو ، رشد گیاه را بخوبی ارزیابی نمود و همچنین برآوردهای معینی برای عملکرد انجام داد.که این زمان معمولاً 2تا3 هفته قبل از برداشت محصول می باشد.در بازدیدها در درجه اول خلوص ، سلامت و میزان آلودگی واریته به علفهای هرز و سایر خصوصیات تعیین کننده ارزش بذور مورد توجه قرار می گیرد و بعلاوه رعایت نکات زیر الزامی است:
1-تولید کننده فقط باید از بذر پایه (مادری) یا بذر گواهی شده که تحویل شده برای کشت استفاده کرده و فقط یک واریته از همان نبات در مزرعه کشت شده باشد.
2-مزرعه تولید نباید قبلاً توسط واریته های همان نبات کشت شده باشد و مزرعه عاری از علفهای سمی باشد.
3-فاصله بین مزرعه تولیدی و مزارعی که از سایر واریته های همان نبات کشت شده اند بایستی رعایت شود این فاصله بسته به نوع نبات و شرایط محیط فرق می کند.
همچنین در بازدیدها باید رعایت نکات زیر به پیمانکار گوشزد و در انجام آن پیگیری لازم بعمل آید:
الف) از بین بردن علفهای سمی در بین مزرعه تولیدی.
ب)حذف بوته هایی که سبب غیریکنواختی مزرعه می شوند.
ج)رعایت فاصله لازم بین مزارع
د)انجام عملیات زراعی با دقت لازم
بازرسی ها در مراحل مختلف از قبیل:درو ، بوجاری ، انبار کردن و بسته بندی نیز ممکن است انجام شود.
6-نمونه برداری:
در مزارعی که پس از بازدید کارشناسان مورد تأیید قرار گرفته و با استانداردهای مصوبه مطابقت داشته است از محصول آنها نمونه برداری می شود.روشهای نمونه برداری در شرایط مختلف توسط ISTA وAOSA تهیه شده ، این قوانین برای نمونه برداری با نمونه برداریهای مکانیکی یافته های نمونه برداری یا با دست و یا توسط ظرفهای مخصوص وضع گردیده است.
زمانیکه حجم بذر کم و توده بذر خوب بهم خورده باشد می توان از میان آن یک مشت پر از بذر برداشت ولی در توده های بزرگ بذر نمی توان از همه جای توده با دست نمونه برداری نمود در حالیکه بافته نمونه برداری می توان به راحتی تا 183 سانتیمتر از عمق توده نمونه برداری کرد.
معمولاً برای بذور کوچکتر از گندم مقدار هر پارتی را 10000 کیلوگرم و برای گندم و بذور درشت تر از آن 20000 کیلو گرم در نظر گرفته پس از شماره گذاری پارتی ها به ترتیب زیر از آنها نمونه برداری می شود:
الف) از مقدار بذر تا500کیلوگرم حداقل 5 نمونه
ب) از مقدار 501 کیلوگرم تا 300 کیلوگرم برای هر 300 کیلوگرم یک نمونه اولیه ولی هیچ وقت نباید از پنج نمونه اولیه کمتر باشد.
ج) از مقدار 3000 کیلوگرم تا 20000 کیلوگرم برای هر 500 کیلوگرم یک نمونه اولیه ولی هیچ وقت نباید از 10 نمونه اولیه کمتر باشد.
در صورتیکه بذور داخل ظرف یا قوطی باشند نمونه برداری به شرح زیر خواهد بود:
الف)تا تعداد 5 ظرف از هر ظرف و حداقل 5 نمونه اولیه.
ب)از تعداد 5 تا 30 ظرف از هر 3 ظرف یک نمونه اولیه ولی هیچوقت نباید از 5 نمونه اولیه کمتر باشد.
ج)از تعداد 31 ظرف به بالا از هر 5 ظرف یک نمونه اولیه ولی هیچوقت نباید از 10 نمونه اولیه کمتر باشد.
نمونه های اولیه که از داخل ظروف ،کیسه گونی یا توده بذر برداشته شده در یک سطح صاف ریخته و پس از مخلوط کردن و بهم زدن 3 نمونه اصلی تهیه و پس از نوشتن اطلاعات لازم از قبیل: نوع بذر ، رقم ، محل تولید ، نام پیمانکار ، مقدار پارتی بذر ، تاریخ و امضاء روی اتیکت ، آنرا روی کیسه های محتوی بذر پلمپ نموده یک نمونه به پیمانکار نمونه دوم به آزمایشگاه تجزیه بذر در محل و نمونه سوم به آزمایشگاه مرکزی در کرج ارسال می شود.اندازه و وزن نمونه های اصلی برای محصولات مختلف نباید از مقادیر تعیین شده برای هر محصول کمتر باشد.مثلاً گندم و جو و باقلا و انواع لوبیا و پنبه و ذرت و نخود سویا و آفتابگردان gr1000 می باشد.
مراحل گواهی بذر:
در اکثر کشورهای خارجی برای تولید بذر گواهی شده دقت می شودکه بذر پایه بطور مصلوب کاشته شده و شجره نامه ای بر اساس مفاهیم گواهی بذر بوجود آید.با توجه به اینکه بذر گواهی شده از کاشت و تکثیر بذر ثبت شده بدست می آید ولی گاهی هم از بذر پایه یا بذر اصلاح شده بدست می آید.
برای گواهی کردن بذر ، درخواستی به بنگاه یا سازمان مسئول بذر ارسال می شود که در آن طبقه بذر مورد نظربرای گواهی باید ذکر شود و برچسب رسمی نشاندهندة طبقه نیز ضمیمه گردد.پس از آن مراحل زیر باید دنبال گردد:
-بازرسی از مزرعه:
تمام مزارع مورد کشت بازرسی شده و بخصوص زمانیکه بتوان علفهای هرز و واریته های بیگانه را به راحتی تشخیص و جدا نمود اهمیت زیادتری دارد و معمولاً بازرسی ها از چند هفته پس از بذر کاری شروع می شود.البته زمان بازرسی در محصولات مختلف متفاوت است. مثلاّ در غلات دانه ریز بازرسی زمانی انجام می شود که پوشش بذر تغییر رنگ داده و در مرحله خمیری یا سخت شدن باشند تا رقمهای بیگانه بهترقابل تشخیص باشند.
-برداشت:
در بذر گواهی شده همه برداشت مانند برداشت در سایر محصولات معمولی است ولی در مقدار رطوبت بذر ،خالص بودن ، وارد شدن خسارت مکانیکی به بذر ، دقت بیشتری بعمل آید زیرا بذری که با رطوبت بیشتر برداشت می شود کیفیت خود را در انبار از دست می دهد و بذر های خیلی خشک نیز ممکن است دچار خسارت مکانیکی گردند و پیش از برداشت ، پاک کردن ماشین های برداشت و وسایل حمل و نقل اهمیت زیادی دارد تا بذرها آلوده نشده و خلوص بذر دچار اشکال نگردد.
-آماده سازی بذر:
بذرها پیش از دریافت درجه خلوص بر اساس استاندارد بذر ، باید بطور کامل بوجاری و تمییزشده و بذور علفهای بذر ، سایر محصولات زراعی ،کاه و کش و سایر مواد خارجی از آن جدا گردند.بوجاری بذر نیز باید با دقت انجام شده و به گونه ای باشد که بذر در معرض خسارت مکانیکی قرار نگیرد.
-نمونه برداری :
پس از بوجاری و طی آخرین مراحل آماده سازی بایستی نمونه هایی برای آزمایش کیفی بذر و تجزیه در آزمایشگاه جهت گواهی بذر تهیه شود که اینکار با استفاده از ادوات اتوماتیک و یا بطریقه متدوال یعنی تهیه نمونه با دست از کیسه ها یا توده های بذر و توسط مأمورین رسمی گواهی بذر انجام می گردد.تهیه نمونه باید با دقت کافی انجام گیرد تا نمونه نماینده و نشاندهنده کل توده بذر تولید باشد در صورتیکه بذر با قارچکش ضدعفونی می شود نمونه نیز از بذر ضدعفونی شده تهیه گردد.
-برچسب زنی بذر:
پس از آنکه بذر از تمام آزمایشها عبور نموده و با ضعف و مشکلی روبرونشود ، مورد گواهی قرار گرفته و برجسب زده می شود.تعدادی از سازمانهای گواهی بذر دارای روش تک برچسب می باشند که در آن اطلاعات کامل از قبیل:خلوص ، جوانه زنی و غیره… قید شده است ولی بیشتر سازمانهای گواهی بذر دارای سیستم دو برچسب می باشندیعنی برگة گواهی بذر با برگة مشخصات بذر از همه متمایز می باشند.صرفنظر از سیستم مورد استفاده برچسب ها باید به طریقی نصب گردند که کاملاً در معرض دید بوده و امکان باز کردن کیسه یا بسته بذر بدون پاره کردن یا صدمه دیدن برچسب نباشد.اینکار به سادگی با دوخت برچسب در داخل کیسه و در زیر سر کیسه از طریق پرس برچسب با لفاف فلزی امکان پذیر می باشد.
-تجزیه بذر:
گواهی نمودن نمونه یک بذر بوجاری شده مستلزم گذراندن آزمایشهای خلوص ، جوانه زنی، تعیین مقدار بذر علفهای بذر سمج و گاهی آزمونهای بهداشت گیاهی توسط کارشناسان مربوطه و در آزمایشگاههای تجزیه بذر است که این آزمونها توسط سازمانی انجام می شود با هدف تعیین کیفیت توده بذر برای گواهی است.
-بازاریابی:
بازاریابی بذر گواهی شده به عهدة تولیدکنندة بذر است ولی گاهی شدت سازمان گواهی کنندة بذر عاملی برای جلب مشتری است.و بعضی از سازمانهای گواهی بذر نیز برنامه های اصلاع رسانی برای جلوه گر کردن ویژگیهای بذر گواهی شده خود ترتیب می دهند.بسیاری از تولید کنندگان هم خود را درگیر مشکلات بازاریابی یا ارتباط با دلالان بذر نمی کنند.پیمانکار پرداخت تمام هزینه های مربوط به بوجاری ، کیسه کردن،گواهی و برچسب زدن بذر را بعهده می گیرد. یعنی تولید کننده فقط بذر را می کارد،برداشت می کند و تحویل پیمانکار می دهد.
روشهای گرده افشانی:
در گیاهان گرده افشانی یا انتقال گرده از پرچم به کلاله به طرق مختلفی انجام می شودکه عبارتند از:
-گرده افشانی باز
حالتی است که گیاه هم ممکن است با استفاده از دانه گرده گلهای خودش و یا دانه گرده گلهای گیاهان دیگر گرده افشانی شود.در عین حال که گرده افشانی و لقاح به طور مترادف به کار می روند ، باید توجه داشت که ممکن است گرده افشانی لزوماً لقاح را به دنبال نداشته باشد زیرا چه بصورت خود گشنی و چه بصورت دگرگشنی ممکن است گرده بر روی کلاله قرار گیرد ولی عمل لقاح یعنی ترکیب دو گامت نرو ماده را دنبال نداشته باشد. در این صورت بهتر است از اصطلاحات خود تلقیحی و دگر تلقیحی استفاده شود.
-خود گشنی
حالتی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله همان گل یا گلهای دیگر از همان گیاه قرار گرفته و عمل لقاح انجام شود.
2-دگر گشنی
زمانی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله گل گیاه دیگری قرار گرفته و عمل لقاح صورت می گیرد.
کنترل گرده افشانی و لقاح:
در طبیعت سیستمهای زیادی وجود دارند که گرده افشانی و لقاح را کنترل می نمایند.و در آنجا فقط به تعدادی از آنها که در اصلاح نباتات با آنها سرو کار داریم اشاره خواهد شد.در گیاهان بسیاری که معمولاً خود گشن هستند ، احتمال زیادی وجود دارد که پس از قرار گرفتن دانة گرده به روی کلاله همان گل یا گلهای دیگر همان گیاه عمل لقاح صورت نپذیرد.
در بسیاری از گیاهان خودگشن مانند :گندم ، جو ، یولاف ، برنج ، ذرت خوشه ای نخود ، لوبیا ، ماش ، سویا ، گوجه فرنگی ، توتون ، پنبه ، کتان ، بادام زمینی ، کاهو ، بامیه و…عمل دگر گشنی نیز با درصد کمی انجام می پذیرد.
به عنوان نمونه در عین حال که در جه خودتلقیحی در جو بالاست اما حدود 5% نیز دگرگشنی دارد.به دو عامل بستگی دارد:
-عوامل محیطی.به عنوان مثال اگر در زمان گلدهی و شکوفا شدن گلها هوا خشک باشد در گیاهانی مانند غلات سبب طولانی شدن عمر دانه گرده شده و زمان پذیرش کلاله نیز افزایش می یابد.در حالی که هوای گرم و خشک که همراه با باد نیزباشد ، طول عمر دانه گرده و میزان دگرگشنی را کاهش می دهد.مکانیسمی که سبب می شود خودگشنی تضمین شود اینست که کلاله در معرض دانه گرده خارجی و ناخواسته گیاهان دیگر قرار نگیرد.
- ژنوتیپ گیاه
گیاهان دگر گشن
تعدادی از گونه های گیاهی که دارای 50% یا بیشتر دگرگشنی می باشند عبارتند از :چاودار ، ذرت ،هویچ ، شاه دانه ، رازک ، پیاز،کدو ، خیار ، هندوانه ، یونجه ، شبدرقرمز، شبدر شیرین ، اسفناج ، آفتابگردان ، چغندر قند ،کلم پیچ و تعدادی از میوه ها مثل : آلو ، گلابی، گردو ، توت فرنگی ، بادام، سیب ، خرما ، انجیر و انگور.
یکی از عواملی که سبب دگر گشنی می شود یک پایگی (Monoecy) میباشد.گیاهی را یک پایه می گویند که اندام های نر و ماده آن روی یک پایه ولی در گلهای متفاوت باشد مانند ذرت که کاکل آن ( Tassel) گامت های نر و خوشه های آن ( Ear) گامت ماده را بوجود می آورند.یک پایگی به تنهایی دگر گشنی را تضمین نمی کند . زیرا می توان با استفاده از تکنیک هایی مثل ایزو لاسیون و با دست کاری کردن گلها ذرت را به خود گشنی و خود تلقیحی وادار نمود اما با حجم عظیم دانه گرده در مزرعه ذرت و اختلاف زمان در رسیدن بساک ها در کاکل و رسیدن ریشکها در کلاله سبب بالا رفتن میزان دگرگشنی خواهد شد . رسیدن کلاله قبل از دانه گرده را (Protandry) و رسیدن دانه گرده قبل از کلاله را (Protogyny) می گویند.
در بعضی از گونه ها رسیدن اندام نر و ماده تداخل می کند بخصوص در هرمافرودیت ها (یعنی اندام نر و ماده را هر دو در یک گل دارند ) که این حالت عامل تضمین کننده ای در تهیه بذر و تولید مثل به روش خودگشنی است . مهمترین مکانیسمی که سبب می شود دگرگشنی در گیاهان تضمین شود دو پایگی (Dioecy) است . در این مکانیسم اندامهای نر و ماده از هم جدا هستند و عمل لقاح با ترکیب گامتها از طریق دگرگشنی تأمین می شود.تعدادی از گیاهان دوپایه عبارتند از خرما ، اسفناج ، مارچوبه ، شاه دانه و رازک .
تولید بذور هیبرید
تولید بذر هیبرید ذرت خوشه ای (سورگوم):
تولید بذر ذرت سورگوم نیز همانند تولید بذر هیبرید ذرت می باشد.اما برعکس ذرت ، سورگوم گیاهی است که خودگشنی زیادی دارد.به علت ریز بودن گل ها روش مکانیکی قطع اندام تولید گرده برای تولید بذر عملی نیست.به همین دلیل تولید بذر هیبرید سورگوم، تنها پس از کشف خاصیت نر عقیمی ژنتیکی و سیتوپلاسمی امکانپذیر شد.مکانیسم های برگشتی برای تولید بذر سورگوم های دانه ای بکار می روند،زیرا وقتی که از سورگوم برای تولید علوفه یا سیلو کردن استفاده می شود نیازی به مکانیسم برگشتی وجود ندارد.
تولید بذر هیبرید گندم:
تولید بذر هیبرید تجاری گیاهان خودگشن بسیار مشکل تر از گیاهان دگر گشن می باشد.گل و اندامهای تولید گرده در این گیاهان ، برای تلاقی با سایر گیاهان تکوین نیافته است.صرفنظر از الگوی گرده افشانی و ساختمان گل ، در گیاهان خواص نر عقیمی و مکانیسم برگشتی بایستی با هم پیوند خورده باشد.در حال ،حاضرتعداد معدودی از ارقام دو رگ جو بدست آمده است اما چون برای دستیابی به تولید بذر هیبرید گندم بایستی میلیونها دلار توسط بخش های دولتی و خصوصی صرف شود تولید آن در حال حاضر بعید به نظر می رسد.اولین مانع پیشرفت در تولید گندم هیبرید،افزایش لاین های نر عقیم مناسب می باشد.اکنون که خاصیت نر عقیمی کشف شده است فقدان روشی ساده و مکانیزم مؤثری که بتوان توسط آن خاصیّت تولید گرده را به لاین های نر عقیم بازگرداند بزرگترین مانع ترقی تولید گندم هیبرید محسوب می گردد. سیستمهای بازگشتی ژنتیکی که بتوان آنها را به لاین های پایه های پدری پیوند زد موجود است ، اما این سیستمها از نظر کارآئی بسیار متغیرند و تحت تأثیر آب و هوایی قرار می گیرند، از نظر ژنتیکی پیچیده و بالاخره نیازمند یک برنامه طویل المدت توسعه می باشند.
روش دیگر تولید بذر هیبرید گندم ، بکار بردن مواد شیمیایی گرده کش (Stamatacides) روی پایه های ماده است.این روش موجب باروری گلها از دانه های گرده ردیف های معینی که بعنوان پایه پدری کاشته شده اند،می شود و تولید بذر هیبرید را با اطمینان همراه می سازد.ردیفهای پایه های نر برای استفاده از دانه ( استفاده های غیر بذری ) و خطوط پایه های مادری به منضور فروش بذور هیبرید برداشت می گردند. اگر دو رگ کردن گندم موفقیت آمیز شود ، می تواند صنعت بذر تخصصی و بزرگی را بوجود آورد که در این شرایط هر سال باید بذر لازم برای کاشت درفصل کشت آینده ، تولید شود.
برای این کار نه تنها سطوح بسیار وسیعی مورد نیاز است ، بلکه ایزوله کردن مزارع تولید بذر از مزارع تولید تجاری گندم نیز لازم است.این موضوع که مناطق ایزوله کافی در مناطق تولید تجاری گندم یافت خواهد شد یا نه سؤال برانگیز می باشد.
تولید بذر بقولات(یونجه):
معمولاً در مزارع یونجه بذری فواصل ردیف 100-50 سانتیمتر رعایت می شود.هر چند که گاهی از پوشش های تراکم مزارع چند ساله نیز استفاده می شود. مقدار بذر مصرفی 5/4-75/0 کیلوگرم در هکتار در کشتهای ردیفی و متجاوز از 8/16 کیلوگرم در هکتار برای کشت کپه ای متغییر است .تحقیقات نشان داده است که با وجود عوامل محدود کننده ، مصرف مقادیر کمتر بذر عملکرد بیشتری داشته است. یونجة چند ساله به تراکم کمتر بوته عکس العمل نشان داده و هر بوته آن بذر بیشتری تولید می نماید . به این ترتیب، عملکرد بذر افزایش می یابد.گرچه در این شرایط ممکن است مشکل علف هرز باشد.در ضمن کشت ردیفی مزایای دیگری از جمله راندمان بالاتر مصرف و کودهای شیمیایی و سهولت مبارزه با علفهای هرز ، نسبت به کشت کپه ای دارد.
بزرگترین مشکل مزارع تولید بذر یونجه از نظر علفهای هرز، وجود سس می باشد. این علف هرز انگل در مزارع تولید بذر یونجه مزاحمت زیادی ایجاد می کند زیرا بذر آن هم اندازة بذر یونجه بوده و جدا کردن آن از بذر یونجه بسیار مشکل است .البته ناهمواریهای پوست آن موجب شده است که بتوان آنرا با استفاده از دستگاه بوجاری یا غلطک مخملی جدا نمود. با تلفیقی از روشهای مبارزة شیمیایی و مکانیکی می توان با این علف هرز مبارزه کرد.
تعداد زیادی از گیاهان مناسب تغذیه دام جزء لگومهای علوفه ای هستند و بسیاری از گونه های آنها دگرگش هستند و برای باروری به حشرات ننیازمندند و چون گل در آنها باید بوسیلة عامل خارجی باز شود و در این گیاهان اینکار به کمک حشرات نیز انجام می شود ، لذا وزن حشره ای که روی آن می نشیند اهمّیت زیادی در موفقیت کار دارد این عمل در این گونه از گیاهان را تریپینگ (Tripping) گویند.
مهمترین زنبورهای گرده افشان گیاهان لگوم علوفه ای عبارتند از:
زنبور برگ بر ، زنبور عسل ، زنبور آلکالی ، زنبور مگاشیل اسماراگودال ، زنبور بامبل
زنبور عسلی وقتی که بر روی گل می نشیند.(برای جمع آوری شهد یا دانه گرده ) باعث تحریک گل و جابجا شدن اندام جنسی که درون ناوها قرار دارند می شود.این عمل کلاله را در معرض گرده هائی که از گلهای دیگر بوسیلة زنبور حمل شده است قرار میدهد. وقتی که اندام جنسی گل آزاد می شود با نیروی قابل ملاحظه ای به طرف بالا رها شده و به قسمت زیرین بدن زنبور ضربه می زند.زنبور عسل به زودی می آموزد که چگونه بدون اینکه باعث تحریک گل شود به آن سرکشی کند و بدین ترتیب حشره کم اثری در گرده افشانی می شود.زنبورهایی که دانه های گرده را جمع آوری می کنند در گرده افشانی مؤثرتر از زنبورهایی هستند که شهد را جمع آوری می کنند.
زنبور برگ بر گونه های وحشی هستند که کارآئی آنها از زنبور عسل بیشتر است این زنبورها دارای دو عیب هستند:
1- دامنه فعالیت آنها کم و معمولاً چند ده متر اطراف کلنی است .
2- مانند اغلب زنبورهای وحشی جمعیتی پراکنده و غیر مجتمع دارند.
زنبورهای آلکالی نسبت به زنبورهای برگ بر دامنة فعالیت زیادتری داشته و با جمعیت بیشتری یافت می شوند به همین علت گرده افشانهای بسیار مؤثری هستند.
زنبورهای بامبل و زنبورهای (Melissodes Spp) نیز گرده افشانهای مؤثری هستند ولی تعدادشان کم است .
شرایط آب و هوایی بر فعالیت تمام زنبورها مؤثر است.مناسبترین دما برای فعالیت آنها C38-24 می باشد زنبورها در هوای بارانی و یا زمانی که گلها مرطوب هستند کار نمی کنند.بادهای با سرعت بیش از 8 کیلو متر در ساعت از فعالیت آنها می کاهد. مصرف حشره کشها به طور جدی سبب کاهش جمعیت زنبورها شده است.
به منظور استفاده بهتر از زنبورهای وحشی گرده افشان رعایت موارد زیر را پیشنهاد کرده اند:
1-همزمانی حداکثر گلدهی لگومهای علوفه ای با حداکثر جمعیت زنبورهای وحشی.
2-کاشت و نگهداری مزارع تولید بذر در اندازه های کوچک .
3-تهیه محل های مناسب برای لانه سازی زنبورهای وحشی.
4-اجتناب از کشت محصولات رقیبی که گلدهی آنها همزمان با لگوم های علوفه ای است.
5-کاشت گیاهان گلدار در اوایل فصل رشد به منظور جذب و افزایش جمعیت زنبورهای وحشی در منطقه.
سالیانه مقادیر قابل توجهی بذر از مزارع تولید علوفه برداشت می شود معمولاً چین اول علوفه برداشت و یا چرانیده شده و چین دوم برای بذرگیری اختصاص می یابد.
هیبریدهای دستی ذرت :
هیبریدهای گیاهانی مانند ذرت را می توان با دست بوجود آورد . در تولید ذرت هیبرید معمولاً بایستی سه طبقه بذر یعنی لاین های اینبرد ، بذور تلاقی های ساده (سینگل کراس) و تلاقی های سه گانه (دابل کراس) تکثیر شود . معذالک مورد مصرف این نوع بذور کاملاً مشخص می باشد . تولید بذر لاین های اینبرد نیاز به بیشترین دقت ممکن دارد . مقادیر کم بذور لاین های اینبرد را می توان از طریق تلاقی با دست نیز تولید نمود ولی مقادیر زیاد بذر لاین های اینبرد در شرایط گرده افشانی باز ولی در شرایط کاملاً ایزوله شده باید صورت گیرد . همچنین تلاقی های ساده و سه گانه ذرت هیبرید را به مقدار کم توسط دست می توان انجام داد ولی مقادیر زیاد برای مصارف تجارتی می بایست به صورت گرده افشانی باز و در شرایط کاملاً ایزوله صورت گیرد . امروزه تولید بذور هیبرید ساده و سه گانه در جهان در سطح وسیعی صورت می گیرد . با توجه به اینکه ذرت گیاهی یکپایه است ، می توان به راحتی و قبل از باز شدن غنچه ها با شکستن یا کشیدن اندام نر آن را عقیم کرد .
برای عقیم کردن احتیاج به کارگرهای زیادی است . هر چند این عمل را می توان با وسایل مکانیکی نیز انجام داد . بذر تولیدی بر روی ردیف های عقیم شده حاصل گامتهای ماده در بلال ها و گامتهای نر از منبع گرده می باشد . یک واریته دو رگ از تلاقی لاین های خالصی به دست می آید که نتیجه خود لقاحی و انتخاب حد اقل 5 نسل متوالی هستند . نتایج خود تلقیحی عبارتست از :
1- کاهش بنیه گیاه ( از نظر قد ، محصول ، …) .
2- افزایش خلوص و همشکلی ( هموزیگوسیتی) .
3- ظهور اثرات نامطلوب ژن ها (که می توان آنها را از جمعیت گیاهی حذف کرد) .
اولین نتایج بذر هیبرید دارای تولید بسیار زیادتری نسبت به هر یک از والدین خود و سایر جمعیت های گیاهی غیر هیبرید می باشد . این افزایش محصول ، نتیجه هتروزیس با بنیه دو رگه ها است که در اثر تجمع تعداد زیادی از ژنهای غالب بوجود می آید . تولید نوین ذرت ممکن است با یکی از انواع بذور دابل کراس ، سینگل کراس و یا هیبریدهای سه جانبه باشد . تا اوایل دهه 1960 ، هیبریدهای دابل کراس ، نوع غالب بذرهای مصرفی در تولید تجاری بذر بود . این بذور دارای مزایای متعددی بشرح ذیل هستند :
1- بسیار متنوع تر از سینگل کراس ها و هیبریدهای سه جانبه بوده و از نظر ژنتیکی همة آنها غیر مشابه هستند .بنابراین شاید این گیاهان بتوانند در مقابل شرایط نامساعدی که در طول فصل رشد بوجود می آیند تحمل بیشتری از خود نشان دهند.
2- طولانی تر بودن دوره گرده افشانی آنها نسبت به سایر هیبریدها .که این موجب پر شدن بیشتر بلالها از دانه و در نتیجه افزایش محصول می گردد.
3- زمانیکه محصول دابل کراس،مساوی یا بیشتر از بالاترین سطح تولید دیگر انواع هیبریدها است.هزینه کمتر تولید بذر ، مزیت آشکار دیگری از این دو رگ ها به شمار می آید.
4- بطور کلی کیفیت بذر دابل کراس بالاتر از هیبریدها سینگل کراس است ، و زمانی که شرایط نامساعدی پس از کاشت بوجود می آید این دو رگ ها پوشش تقریباً مناسبی را در مزرعه ایجاد می کنند.
معایب اصلی هیبریدها سینگل کراس ،عملکرد کمتر و کیفیت نسبتاً پائینتر بذر آنها است.در تولید دو رگهای سینگل کراس فقط از دو لاین به عنوان والد استفاده می شود ولی ممکن است که در فرایند تلاقی، صفات مطلوب متعددی از جمله:مقاومت زیاد به بیماریها ،آفات و سایر عوامل نامساعد در آن تجمع یابد.در جریان تلاقی یکسری لاین خاص،بهترین ذرت سینگل کراس بطور ژنتیکی از بهترین دو رگ دابل کراس ،عملکرد بالقوه بالاتری دارد.همچنین این احتمال وجود دارد که یک دابل کراس خالص (D*C)*(B*A) از یک سینگل کراس بخصوص مثلاً (F*E) که از والدین دیگری حاصل شده است عملکرد بشتری داشته باشد. در مزارع تولید بذر دابل کراس ،معمولاً 6 ردیف پایه بذری (مادری) در مقابل دو ردیف پایه گرده افشان (پدری ) کاشته می شود. در تولید بذر سینگل کراس معمولاً الگوی 2 ردیف پایه مادری در مقابل 1 ردیف پایه پدری و یا 4 ردیف پایه مادری و 2 ردیف پایه گرده افشان (پدری)بکار گرفته می شود.
مزارع تولید بذر ذرت ، به منظور اجتناب از ورود دانه های گرده از خارج ، مزرعه بایستی کاملاً ایزوله و دور از دیگر مزارع ذرت باشد.ایزولاسین را معمولاً به دو روش می توان انجام داد.یکی ایزولاسین مکانی و دیگری از طریق کاشتن نباتات نر اطراف نباتات عقیم شده بطوریکه گل نبات عقیم شده از گرده های خالص بارور گردد.
دو رگ گیری ، نتیجه تلاقی پایه های مطلوب گرده افشان (پایه نر) و بذری( پایه مادری ) می باشد.
گرده افشانی را می توان با قطع گل های نر پایه های مادری و یا استفاده از پایه های بذری نر عقیم کنترل کرد.مثلاً تمام هیبریدها با روش قطع گل های نر پایه های مادری تولید می شدند، ولی در خلال دهة 1960 استفاده از پایه های نر عقیم ، بطور کامل نیاز به قطع گلهای نر را مرتفع ساخت ، این وضعیت با شیوع نژاد“T“ بیماری بلاست برگی ذرت و مشخص شدن این نکته که منابع نر عقیمی سیتوپلاسمی تگزاس (سیتوپلاسمT) نسبت به این نژاد (نژاد T) از بیماری حساسیت بسیار زیادی دارد،به شکل تأسف باری تغییر کرد.
پس از سال 1971 بمدت چند سال، باز هم تمام بذرها با روش قطع گل های نر تولید شدند.لیکن داخل شدن نر عقیمی ژنتیکی و انواع دیگر نر عقیمی سیتوپلاسمی، حرکتهای دیگری را برای اجتناب از قطع گل های نر به طور مکانیکی نوید دادند.وقتی که از خاصیت نر عقیمی برای تولید بذر دو رگ استفاده می شود بایستی تمهیدات لازم برای بازگرداندن خاصیت تولید گرده ، بمنظور تولید تجاری بذر ذرت بکار گرفته شود.
بذر هیبرید ذرت ، معمولاً در حالیکه روی بلالها است برداشت و خشک می شود.پس از اینکه رطوبت بذر به حدود 12% رسید ، تمییز شده و تحت اندازه و شکل های مختلف (مثلاً گرد ، کوچک بزرگ و سطح و غیره) بمنظور بالا بردن دقت و سهولت در کاشت ، درجه بندی می گردد.تقریباً همیشه بذور قبل از دسته بندی و ارائه به بازار ، با یک قارچکش مناسب ضد عفونی می شوند.همچنین دستگاههای کمباین و بوجاری بمنظور برداشت و بوجاری بیش از یک واریته استفاده می شود این خود می تواند منبعی برای اختلاط بذرها بوده ، زیرا تمییز کردن دقیق آنها چندان میسر نیست.
تولید بذر هیبرید در خانوادة کدوئیان:
در این خانواده،ساختمان گلهای طوری است که می توان با کشت متناوب دولینه و برداشت گلهای نر یک لینه به عنوان پایه مادری ، به تعداد زیاد بذر هیبریدF1 تولید نمود .این عمل از نظر اقتصادی به صرفه نیست چون کلیه گلهای نر و ماده در یک زمان نمی رسند و بایستی عمل برداشت گلهای نر در پایة مادری را هر دو روز یکبار تکرار نمود .با این وصف ، با این طریق می توان بذر هیبرید کافی برای کشت های تجارتی تولید نمود.
شکل اساسی در خانواده کدوئیان اینست که، گونه های این خانواده هتروزیس کافی نشان نمی دهند و هتروزیس مشاهده شده هزینه های تولید بذر هیبرید را جبران نمی نماید. با وصف این امکان بوجود آوردن لینه های برتر از نظر قدرت ترکیبی عمومی در گونه های خانواده کدوئیان و تهیه اقتصادی بذر هیبرید نبایستی نادیده گرفته شود.
در سال 1940، در ایالات متحدة آمریکا مؤسسة کوچکی برای تهیه بذر هیبرید F1 گوجه فرنگی بوجود آمد .در این مؤسسه عمل تلاقی واریته ها با دست انجام می گیرد. هرچند با یک تلاقی بیش از 200 بذر هیبرید بدست می آید، ولی تهیه بذر هیبرید به این طریق برا ی سایر نباتات اقتصادی نمی باشد . چون زارعین و کسانی که علاقه مند به کشت گوجه فرنگی در خانه یا گلخانه هستند بذر هیبرید گوجه فرنگی را به بهای زیاد خریداری می نمایند،تهیه بذر هیبرید این نبات بوسیله دست به صرفه می باشد.
وقتی تهیه بذر هیبرید گوجه فرنگی کاملاً اقتصادی بوده و به مقدار زیاد تولید خواهد شد که بتوان از پدیده نر عقیمی و ژنهای باروری استفاده نمود. بعلاوه بایستی شرایط محیط برای دانه بستن کاملاً مناسب باشد فلفل، یکی دیگر از گیاهان خودگشن است که قدرت تولید بذر هیبرید آن گوجه فرنگی است. در این گیاه نیز تهیه بذر هیبرید F1 بوسیله دست عملی می باشد.
استاندارد گواهی بذر غلات سردسیری
این استاندارد شامل گندم- جو-یولاف- چاودار و تریتیکاله میباشد.
بذر هر رقم خاص از غلات را نباید در زمینی که سال قبل محصول دیگر با ارقام مشابهی که از طرف قسمت کنترل و گواهی بذر قابل محصول دیگری بغیر از غلات یا غیر از همان رقم مورد گواهی کشت شده باشد مانعی برای کاشت این رقم در سال بعد وجود ندارد.
استانداردهای گواهی بذر کشاورزی در ایران:
استانداردهای مشروحه زیر حداقل استانداردهای لازم برای گواهی بذر از نظر خلوص ژنتیکی و تشخیص ارقام است که توسط قسمت کنترل و گواهی بذر مؤسسها صلاح و تهیه نهال و بذر وزارت کشاورزی و با توجه به استانداردهای بین المللی تهیه و تنظیم گردیده و در کلیه استانها مورد استفاده قرار می گیرد. برنامه کنترل و گواهی بذر شامل کاشت ارقام توزیع شده بین پیمانکاران بمنظور تعیین خلوص زنتیکی در مزرعه –تولید- بوجاری و طبقه بندی – نمونه برداری – برچسب زدن و آزمایش تجزیه بذر در آزمایشگاه مطابق با استانداردهای گواهی بذر میباشد. این استانداردها برای گواهی بذور نباتات مختلف به شرح زیر می باشد.
تولید بذر هیبرید یونجه:
اولین امتیاز واگذار شده در امر تولید بذر هیبرید یونجه از طریق نر عقیمی سیتوپلاسمی در سال 1971 در آمریکا به یک شرکت تجاری بذر واگذار گردید و این اولین موفقیت در امر پذیرش استفاده بذور هیبرید در تولید بقولات علوفه ای بود.در یونجه برخلاف هیبریدهای غلات نیازی به بازگرداندن خاصیت تولید گرده به به گیاه نیست زیرا قسمتهای رویش گیاه بیشتر از بذر آن اهمیت تجاری دارند.
کشف گیاهانی که دارای خاصیت نر عقیمی سیتوپلاسمی هستند ، معمولاً با بررسی جمعیتهای زیادی از بوته ها صورت می گیرد .سپس این گیاهان تکثیر و حفظ می شوند تا با پایه های نگهدارنده نر عقیمی تلاقی داده شوند ، در نتیجه تودة بذری بوجود خواهد که گیاهان نر عقیم از آن تولید می شوند.
در تولید تجاری بذر یونجه پایه های نرعقیم در ردیف ها به نحوی کاشته می شوند که بتوانند توسط حشرات گرده افشان، از پایه های نر با دور تلقیح شوند. در نهایت ، بذر هیبرید سینگل کراس از ردیف های نر عقیم برداشت می شود.این بذور را می توان بعنوان دو رگ سینگل کراس فروخت.اما غالباً برای تولید بذر هیبرید سه جانبه (تریپل کراس ) به مصرف می رسند. بذور تولیدی ردیف های گرده افشان (پایه های پدری) بسته نیز به عنوان محصول فرعی تولید هیبرید به فروش می رسند.
بذر قسمتی از محصول دانه ، غده ، ریشه ، ریزوم یا ساقه خزنده زیر زمینی، استولون یا ساقه خزنده روزمینی ، بنه ، ساقه، برگ، پیاز، پاجوش موز که در خاک مزروعی می کارند تا جوانه بزند و پایه گیاهی را که باید زراعت تشکیل بدهد بوجود آورد.
بذر یا به شکل دانه است که جنین را در بر دارد یا به شکل غده ،پیاز و ساقه….است که جوانه یا گیاهچه را در بر دارد که وقتی در خاک مناسبی قرار گیرد با استفاده از مواد غذایی که در داخل دانه یا غده و غیره…ذخیره شده است رشد و نمو نموده تبدیل به بوته نموده تبدیل به بوته کامل می شود و زراعت آینده را تشکیل می دهند.بنابراین بذرها یا بوسیلة اعضای تناسلی گیاه تولید شده اند یا قسمتی از اعضاءگیاه می باشند.در صورتیکه بوسیلة اعضای تناسلی گیاه تولید شده باشند یا به حالت میوه خشک هستند مانند گندم و جو و یا بصورت مغز میوه هستند مانند لوبیا،نخود،عدس،یونجه،توتون و... و یا مغز با قسمتی از پوست میوه توأم است مانند بذر اسپرس و یا بصورت میوه مرکب میباشد مانند بذر چغندر قند. در صورتیکه بذر قسمتی از اعضاء گیاه باشد یا غده زیر زمینی است مانند سیب زمینی و یا بصورت پیاز است مانند پیاز است مانند پیاز خوراکی و یا ریشه توام با طوقه است مانند ریشه چغندر قند زمانیکه برای بذر گیری کاشته می شود و یا بصورت ساقة هوایی است مانند نیشکر.
ازدیاد بوسیلة بذر روش عمده ای است که گیاهان در طبیعت توسط آن تولید مثل می کنند. این روش یکی از مؤثرترین ازدیاد گیاهان است که به میزان وسیعی کاربرد داشته و گیاهی که ازبذر تولید می شودSeedling نامیده می شود.و این اصطلاح در باغبانی در تمام زندگی گیاه و در زراعت تنها به دوره بلافاصله پس از جوانه زدن بذر اطلاق می شود.
توسعه صنعت بذر:
هدف اصلی کلیه برنامه های اصلاحی بوجود آوردن واریته های بهتر و برتر نسبت به سایر ارقام مورد استفاده قبلی میباشد و از آنجائیکه مقدار بذر اصلاح شده در پایان هر برنامة اصلاحی بسیار کم می باشد و ضمناً این مقدار اندک بذر با صرف وقت تعداد کثیری از متخصصین و هزینة بسیار تهیه گردیده است ضروری دارد که نحوة تکثیر مواد اصلاح شدة اولیه و همچنین روش نگهداری ان بر اساس استانداردهای بین المللی اقدام نمود و در این راستا در اکثر کشورهای دنیا مراکزی جهت کنترل و گواهی بذور اصلاح شده مشغول فعالیت می باشند که هدف اصلی این مؤسسات حفظ صفات و مشخصات بهتری نسبت به محصولات مشابه خود دارا باشند.
طبقات مختلف بذر:
هدف اصلی گواهی بذر حفظ صفات ژنتیکی و خلوص بذر رقم های اصلاح شده محصولهایی است که مشخصات بهتری نسبت به محصولهای مشابه خود دارند.بنابراین الگوی کلی گواهی بذر از اصلاح یک واریتة جدید تا امکان بهره برداری اقتصادی از آن توسط کشاورز بر اساس قوانین CSGA می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
-بذر گواهی شده
بذر گواهی شده در حقیقت نتایج بذر پایه و یا بذر ثبت شده است.و آخرین محصول برنامة گواهی بذر می باشد و در سطح وسیعی انجام وی گیرد و معمولاً به عهدة مؤسسات مربوط و یا کشاورزان خبره محول می شود. بذر گواهی شده بایستی دارای خصوصیاتی باشد که توسط مؤسسات گواهی کننده بذر تعیین شده است. این بذر دارای برچسب یا کارت آبی رنگ است و به بذر و دقه آبی معروف می باشد. به مقدار فراوان و برای تولید انبوه محصولات زراعی قابل دسترس می باشد.
-بذر اولیه یا بذ ر اصلاح گر
بذر اولیه به بذر و سایر اندامهای رویشی گیاه اطلاق می شود که زیر نظر مستقیم بهنژادگر و با نظارت متخصصین اصلاح نباتات تولید می شود.دارای برچسب سفید رنگ بوده و مقدار آن بسیار ناچیز است و برای تولید بذر پایه مورد استفاده قرار می گیرد.در بعضی از مواقع نگهداری و ذخیرة بذر اولیه چندان آسان نمی باشد مانند تهیه بذر هیبرید اولیه. زیرا در صورت احتیاج مجدد به بذر اولیه بایستی لینه های خالصی که در تهیه بذر هیبرید بکار برده می شوند کشت گردیده و بذر هیبرید اولیه تهیه شود.
-بذر ثبت شده یا مادری
بذری است که از تکثیر بذر پایه بدست می آید. این بذر با نظارت کارشناسان بذر تولید می شود.بذر ثبت شده ممکن است چندین بار تهیه شود. بدین معنی که از بذر ثبت شده دوباره بذر ثبت شده تهیه گردد. هدف از این مرحله افزایش مقدار بذر قبل از تولید بذر گواهی شده می باشد.بذر ثبت شده به عنوان بذر تجاری در نظر گرفته نمی شود.بعضی از مؤسسات تهیه بذر گواهی شده مرحله تهیه بذر ثبت شده را حذف می نمایند. این بذر را برچسب یا کارت ارغوانی رنگ مشخص می کنند.
-بذر پایه یا سوپر الیت
اولین بذری است که از کشت بذر اولیه تولید می گردد.این بذر زیر نظر اصلاح کننده یا مؤسسه مربوط ازدیاد می شود و مزرعة ازدیادی به مساحت 2یا 3 هکتار است.کشت بذر پایه ممکن است چندین بار تکرار شود بدین معنی که از بذر پایه دوباره تولید گردد. بذر پایه دارای برچسب کارت سفید رنگ است. مقدار آن کم است و برای تولید بذر ثبت شده بکار می رود.
منشأ بذر و بیولوژی آن
بذر عبارتست از یک گیاه زنده رشد نکرده که در نتیجه سلسله فعالیت های پیچیده و رشد و نمو بوجود می آید.بدین ترتیب که از نظر فیزیولوژی در کلیه گرده چهار حفره وجود دارد که حاوی تعداد بسیاری سلول میکروسپور یا سلولهای مادری گرده هستند.هر یک از سلولهای مادری توسط دو تقسیم متوالی هسته ای به چهار میکروسپور تبدیل می شود.هریک از میکروسپورها ممکن است به یک دانه گرده تبدیل شود.وقتی میکروسپور به دانه گرده تبدیل شود.وقتی میکروسپور به دانه گرده تبدیل می شودکه پوسته آن ضخیم شده و با یک تقسیم سلولی هسته های زایشی و رویشی دانه گرده بوجود آمده باشد.یک گرده در زمان رسیدگی کامل باز شده و دانه های گرده آزاد می شوند.تعداد دانه گرده بسیار زیاد می باشد.مثلاً ممکن است از 20تا50 میلیون دانه گرده توسط گلهای نر گیاه ذرت تولید شود.انتقال دانه گرده را به سطح کلاله،گرده افشانی می گویند.عامل انتقال گرده در گیاهان زراعی متفاوت است.در ذرت دانه گرده توسط باد حمل می شود.بعضی از گرده ها ممکن است روی کلاله همان گیاه انتقال یابد ولی درصد ببیشتری از گرده های تولید شده به بوته های اطراف انتقال می یابند.اغلب گیاهان علوفه ای خانواده گرامینه،چاودار و چغندر قند توسط گرده هائی که با باد آورده شده اند گرده افشانی می شوند. در بسیاری از گیاهان خانواده بقولات مثل یونجه و شبدر قرمز ،دانه گرده توسط حشرات از گلی به گل دیگر انتقال می یابد.در سویا ،گندم وبسیاری از گیاهان زراعی ،وقتی کیسه گرده باز می شود دانة گرده مستقیماً روی کلاله همان گل قرار می گیرد. کلاله قسمتی از مادگی است که دانه گرده را می پذیرد.کلاله ممکن است شاخه یا پر مانند باشد و بدینوسیله به راحتی دانة گرده را نگه دارد.در بعضی از گیاهان کلالة ممکن است شیره ا ی چسبنده ترشح نموده و بدین ترتیب دانة گرده به آن بچسبد.دانة گرده روی سطح کلاله رشد نموده و هستة رویشی آن ایجاد لوله ای می نماید که از طریق خامه و سوراخ میکروپیل به تخمدان وارد می شود.هستة زایشی دانه گرده با یک تقسیم هسته ای ایجاد دو هسته زایشی می نماید. این هسته های زایشی داخل لوله گرده بوده و همزمان با ورود لوله گرده در داخل تخمدان رها می شوند.
در داخل هر تخمک یک سلول مادری مگاسپوروجود دارد. سلول مادری مگاسپور مانند سلول مادری میکروسپور با دو تقسیم متوالی هسته ای به چهار مگاسپور تبدیل می شود.سه مگاسپور از چهار مگاسپور تولید شده از بین می رود.مگاسپور باقی مانده که معمولاً از میکروپیل دور است با تقسیمات متوالی هسته ای کیسه جنین با هشت هسته تولید می نماید.
گامت ماده یا تخم و دو هسته دیگر در نزدیک میکروپیل قرار می گیرند.و به آنها هسته های سینرژید می گویند.سه هسته دیگر که به آنها هسته های آنتی پودال می گویند در سمت دیگر کیسه جنینی قرار قرار می گیرد. دو هسته باقیمانده در وسط کیسه جنین واقع شده و به آنها هسته های قطبی یا می گویند.
بعد از رها شدن هسته های زایشی دانه گرده در تخمدان ،یکی از هسته ها با تخم ترکیب شده و نطفه را بوجود می آورد.این مرحله را باروری می نامند. هسته دوم با هسته ای که از ترکیب دو هسته قطبی تشکیل شده است آمیخته می شود.ممکن است دو هسته قطبی و هسته زایشی دوم در یک زمان با هم ترکیب شوند .هسته ای که بدین ترتیب از ترکیب سه هسته بوجود می آید ،هسته اولیه آندوسپرم نامیده می شود.ترکیب این هسته و ترکیب تخم با هسته زایشی اول را باروری دوگانه می گویند.
با باروری تخم که سبب تشکیل نطفه می شود و تشکیل هسته اولیه آندوسپرم ،بذر بوجود می آید .
بلافاصله نطفه رشد کرده و جنین را به وجود می آورد. در موقع جوانه زدن بذر ،جنین رشد نموده و گیاه جدیدی تولید می کند.هسته اولیه آندوسپرم چندین بار تقسیم می شود.وبدین ترتیب هسته های بیشماری تولید می نماید.با ایجاد دیواره های هسته های تولید شده آندوسپرم بوجود می آید.بافت آندوسپرم محل ذخیره نشاسته،روغن و یا پروتئین مواد ذخیره شده به مصرف جوانه زدن و ریشه اولیه جنین می رسد. در غلات قسمت اعظم بذر از آندوسپرم تشکیل شده است .در بذور سویا ،بادام زمینی و سایر گیاهان خانواده بقولات آندوسپرم جذب جنین شده و مواد غذایی در برگهای اولیه ذخیره می شود.
پوسته بذر از رشد سلولهای اطراف تخم بوجود می آید.
بنابراین بذر در تک لپه ایها شامل :جنین n 2 ،آندوسپرم n3 ،و پوسته دانه n2 می باشد. و در دو لپه ایها خود شامل :کوتیلدون،برگچه،ساقچه و ریشه چه می باشد.با توجه به اینکه پس از انجام عمل لقاح رشد سریع تخمدان شروع می گردد که پس از تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاص ،تخمدان تبدیل به میوه و تخمک تبدیل به بذر می شودکه به صورت خلاصه به شرح قسمتهای مختلف بذر می پردازیم:
-پوشش بذر
پوشش بذر شامل پوسته بذر که از پوسته های تخمک نمو می یابد. پوسته دانه معمولاً نازک است مانند لوبیا سبز و بادام زمینی ،که لایه کاغذی را در اطراف بذر تشکیل میدهد.اما پوسته دانه ممکن است ضخیم شده ،سخت یا سنگی شود،مانند فندق برزیلی.روپوست پوستة دانة پنبه الیاف پنبه را تولید می کند که آن را به صورت نخ می ریسند.
پوشش بذر نقش مهمی در جوانه زدن بذر دارد.بعضی اوقات پوسته بذر دارای ضمائمی مانند بال یا کرک می باشد که توزیع بذر را در طبیعت آسان می سازد.
-بافت های مواد ذخیره ای :
این بافتها ممکن است همان لپه ها،آندوسپرم و یا پریسپر باشند که آندوسپرم در حین نمو توسط جنین جذب می شود و پریسپرم که از سلولهای اطراف کیسه جنینی حاصل شده تنها در چند تیره از گیاهان مثل خانوادة چغندر و خانواده میخک ها دیده می شود و معمولاً هنگام تشکیل بذر توسط آندوسپرم جذب می شود.
-جنین یا رویان
عبارتست از گیاه بسیار کوچکی که دارای یک محور اصلی و دو نقطه رویشی در دو طرف است.دریک طرف آن ریشه های اولیه بنام ریشه چه و در طرف دیگر ساقه های اولیه بنام ساقه چه وجود دارد.جنین همچنین دارای یک یا چند برگ نهفته بنام لپه یا نیز میباشند.
اهمیّت اقتصادی دانه و بذر:
همانطوریکه می دانیم دانه ها قسمت عمدة رژیم غذایی بشر را تشکیل داده و هنوز هم این نقش خود را حفظ کرده اند.غلات منبع عمدة هیدارتهای کربن و حاوی مقداری پروتئین و سایر عناصر حیاتی می باشند.
گلومینوزه ها دومین خانوادة مهم گیاهی می باشند که از این خانواده حبوبات معمولاّ دارای پروتئین بیشتری نسبت به غلات می باشند و پروتئین آنها از نظر وجود اسید آمینه های ضروری ، متعادلتر است.علاوه بر مصارف غذائی،دانه ها نقشهای دیگری را در رژیم غذایی انسانی ایفا می کنند.بسیاری از دانه ها بطور کامل یا به شکل آسیاب شده جهت ادویه استفاده می شوند.تهیه نوشابه هایی چون قهوه،کوکا وکاکائو نیز از دانه ها استفاده می شود.ماءالشعیر و نوشابه های دیگر از دانه های غلات بدست می آیند.روغنهای خوراکی نیز از دانة ذرت ، سویا ، پنبه ، کلزا ، بادام زمینی ، آفتابگردان ،گلرنگ ،نارگیل، نخل بدست می آیند.دانه ها در تولید دارو و مواد مخدر نیز کاربرد دارند.دانه ها همچنین در تولید صابون ، رنگها ، موادجلادهنده ، لینولئوم ، جواهرات ، تکمة لباس و بسیاری از فراورده های متفرقه مورد استفاده قرار می گیرند.همچنین از دانه به عنوان بذر در تکثیر جنسی گیاهان استفاده می شود.
تکثیر در گیاهان:
تکثیر یا ازدیاد نباتات یا عبارتست از افزایش در مقدار گیاهان با استفاده از روشهای جنسی و یا غیر جنسی و هدف اصلی آن علاوه بر افزودن بر تعداد گیاهان نگهداری ساختمان ژنتیک یا ژنوتیپ یک گیاه بخصوص می باشد.
تکثیر غیر جنسی
تولید یک گیاه کامل از یک یاخته cell ، بافتTissue ،اندامOrgan یا اندامهای یک گیاه مادری که ساختمان ژنتیکی گیاه مادر یا والد در نتایج تکرار می شود.بطور کلی چون هر یاخته گیاهی حاوی کلیه اطلاعات ژنتیکی لازم برای تولید یک گیاه کامل می باشد.بنابرایناز نظر عملی ایجاد یک گیاه کامل حتی از یک سلول امکانپذیراست.وتکثیر غیر جنسی شامل :
-جداسازی:با استفاده از پیاز و یا پیاز توپر ممکن است انجام گیرد.
-قلمه زدن :که خود شامل قلمه ریشه،ساقه.برگ و قلمه جوانه و برگ می باشد.
-تقسیم :با استفاده از ساقه رونده،ساقه زیرزمینی یا ریزوم،غده،ریشه گوشتی و یا طوقه و همچنین پاجوش یا تنه جوش ممکن است انجام شود.
-پیوند زدن :که خود شامل پیوند جوانه ای،پیوند شاخه و پیوند شاخه قطع نشده از پایه مادری است و هریک انواع مختلفی دارد.
-خوابانیدن :شامل خواباندن ساده،انتهائی،شیاری،مارپیچی،تپه ای و هوائی یا چینی است.
تکثیر جنسی
شامل ازدیاد بوسیلة بذر در گیاهان گلدار یا ازدیاد بوسیلة هاگ در گیاهان بی گل است.بذر از رشد سلولی که از تلاقی گامت نر و ماده پدید آمده است تشکیل گردیده و بنابراین گیاهان حاصله دارای ساختمان ژنتیکی جدیدی می باشند و این نوع تکثیر از مزیت صفات ژنتیکی دو والد استفاده می کند.تکثیر بوسیلة بذر معمولاً ارزانتر وآسانتر از سایر روشهاست و بنابراین تا حد امکان مورد استفاده قرار می گیرد اما محدودیتهایی در کاربرد این روش وجود دارد که بیشتر در گیاهان باغی است.مثلاً میوه هائی مانند انگور و پرتغال بی هسته و موز و گیاهان زینتی بخصوص تولید بذر نمی کنند و یا گیاهان حاصل از بذر سیب ، آلو هلو و غیر ژنتیکی شدیدی نشان میدهند و گیاهان با کیفیت بسیار پائین پدید می آورند.
تولید بذر در خارج از مناطق مصرف:
بخش اعظم بذور مصرفی شامل بذور اغلب غلات و بقولات ، تعداد زیادی از سبزیجات و گیاهان زینتی در خارج از مناطق اصلی مصرف تولید می شوند.که این روش شامل مزایا و معایبی می باشد که از جمله مزایای آن وجود آب و هوای خشک در زمان برداشت و بارندگی و آبیاری در طول فصل رویش در این مناطق نسبت به مناطقی است که فصل برداشت همراه است با بارندگی و رطوبت و یا کمبود آب آبیاری و بارندگی در طول فصل رویش.یکی از مزیتهای طبیعی تولید بقولات ، فراوانی نسبتأ زیاد حشرات گرده افشان است .بهترین موفقیت زمانی حاصل می شود که بهره وری از کندوهای زنبورهای بومی و انواعی از وحشی آنها امکانپذیر باشد. هوای خشک در دوران گلدهی و فراوانی حشرات گرده افشان ، غالبآ گرده افشانی و بذر دهی خوب را تضمین می نماید .همچنین هوای گرم و خشک تابستان و رعایت شدید مقررات بهداشت تولید بذر، بروز بیماریهای باکتریای ، قارچی و ویروسی که در نواحی گرم ومرطوب شایع است و خسارت زیادی را به بار می آورد را کنترل می نماید.
هزینه های حمل و نقل و بازاریابی از معایب اصلی تولید بذر در خارج از مناطق مصرف آن می باشد.لیکن این هزینه ها در مقایسه با عواید کسب شده ناچیز می باشند.
شاید بزرگترین خطربالقوة تولید بذر ، در خارج از مناطق اصلی سازگاری این گیاهان ، احتمال اختلاط ژنتیکی ارقام باشد که در اثر تنشهای محیطی (مانند طول روز ، دما ، نوع خاک)که گیاهان در خلال دوران تولید بذر با آن مواجهند ، بوجود می آیند.پتانسیل تغییر ترکیب ریختة وراثتی ( Germplasm) خصوصآ در گیاهان علوفه ای دگرگش بحرانی است ، تنش های محیطی در مناطق تولید بذر ممکن است عدم توانایی در زنده ماندن و تولید بذر کافی در تک بوته های یک جمعیت گیاهی را باعث شوند.در نتیجه ریخته وراثتی نیز با تقسیم و کاهش جمعیت ، عکس العمل نشان می دهد ، به این ترتیب ، یک تغییر تدریجی در ریختة وراثتی بوجود می آید که ممکن است خصوصیات و اریته را عوض کند.
تولید بذر در مناطق مصرف:
تولید بذر بسیاری از گیاهان زراعی در همان مناطق کاشت اقتصادی آنها صورت می گیرد.به عنوان یک قاعدة کلی وقتی که در منطقة مصرف می توان به اندازة کافی بذر با کیفیت بالا تولید کرد بهتر است این کار را انجام داد .معمولاً عملکرد ارقام گیاهان زراعی در مناطقی که با آن سازگاری دارند بیشتر است.در ضمن،تحت این شرایط هزینه های بازاریابی و حمل ونقل در روند تولید تا مصرف به حداقل می رسد.این امر بخصوص در مورد بذور غلات ، سویا و گیاهان خاص دیگری که دانه های درشتی داشته و نسبت به بقولات و غلات دانه ریز ، بذر بیشتری برای کشت آنها لازم است ، اهمیت بیشتری پیدا می کند.به جز غلات و بقولات دانه ریز ،بعضی از گیاهان خاص ، بذر اغلب گیاهان زراعی در منطقة سازگار و مورد مصرف تولید می شوند.
طبقات مختلف بذر در ایران:
-بذر پرورده دو یا Breeder2 یا بذر مادر
-بذر مرغوب یا بذر تجارتی Commerical Seed
-بذر اصیل یا مادری .Registeres یا الیتElite
-بذر پرورده یک یا Breeder1 یا بذر نوکلئوس Nueleus
-بذر گواهی شده Certified Seed
-بذر پرورده سه یاBreeder3 یا سوپرالیت Superelite
مراحل تولید بذر در ایران :
از میان طبقات بذر ، بذر پرورده یک تا سه معمولاً در ایستگاههای تحقیقاتی و مستقیماً زیرنظر محققان و کارشناسان و بسته به مقدار بذر مادری که در هر منطقه مورد نیاز می باشد.تهیه می شود. برای تولید بذر مادری ، الیت و بذر گواهی شده و بذر مرغوب با انعقاد قرارداد از امکانات کشاورزان و بخش خصوصی استفاده می شود بنابراین در اصلاح نباتات معمولاً برای تولید بذور ، آنها را به شرح زیر طبقه بندی می کنند:
تولید یک واریته جدید
برای تولید یک واریته جدید راهی که معمولاً طی می شود از این قرار است که پس از تولید یک لاین ارزشمند در صورتیکه بتواند از طریق کشت حداقل به مدت سه نسل خصوصیات خود را حفظ نماید باید از مراحل زیر بگذرد:
1-از طرف تولید کننده تقاضا شود تا برای حفاظت قانونی از واریته و ثبت آن در لیست رسمی واریته ها
اقدام گردد.
2-بایستی آزمایشاتی از طرف مؤسسات دولتی و در مناطق مختلف به عمل آید تا جدید بودن واریته ، قابل تفکیک بودن آن از واریته های دیگر ، خلوص و تثبیت صفات آن طی 2تا 3سال مشخص گردد.و داشتن شرایط اعطاء اجازه حفاظت قانونی از واریته مسلم گردد تا بالاخره اجازة بهره برداری از آن و در نتیجه تکثیر بذر اصلاح کننده داده شود.
3-همزمان با آزمایشات فوق لازم است آزمایشات مربوط با دارا بودن ارزش زراعی نیز طی 3 سال و در چندین منطقه صورت پذیرد.همچنین لازم است از طریق کشت ، نگاهداشتن و حفظ استاندارد آن موجودیت ، خلوص و ثابت بودن صفات آن مورد تأیید قرار گیرد.
4-همه ساله باید نمونه هایی از بذر واریته های مورد نظر به منظور آزمایشات مربوط به مؤسسات دولتی ارسال گردد.
5-طبقات مختلف بذر مثل بذر اصلاح گر و بذر پایه و غیره... مرتباً تکثیر گردد تا اجازة حفاظت قانونی صادر شود و پس از آن بذر قابل ارائه به بازار مصرف خواهد بود.
ثبت واریته جدید
برای آنکه یک واریته جدید در سازمانهای زیربط دولتی به ثبت برسد بایستی شرایط زیر را داشته باشد:
-واریته باید دارای نام مشخص و قابل ثبتی بوده و با نامهای واریته های دیگر غیر قابل اشتباه باشد.کلیه موارد فوق در بررسی های چند ساله توسط سازمانهای زیربط دولتی کنترل می گردد. و در صورت تحقق شرایط فوق به واریته حق حفاظت قانونی اعطاء می گردد.و بدین ترتیب اصلاح گر به عنوان یک مخترع تلقی شده و واریته ایجاد شده توسط او به عنوان یک اختراع ، به ثبت می رسد.و حقوق بهره برداری از واریته برای مدت معینی (مثلاً برای غلات 25سال)به اصلاح گر تعلق می یابد.
یکی از شرایط ورود نام واریتة جدید در لیست واریته های ثبت شده داشتن ارزش زراعی می باشد بدین معنی که کشت یا مصرف واریته های جدید باید نسبت به واریته های موجود نوعی برتری داشته باشد و بدین ترتیب عملاً پس از بررسیهای چندین ساله توسط مؤسسات ثبت و گواهی بذر اجازة تکثیر بذر به واریته داده می شود و بهره برداری از واریته مجاز شناخته می گردد.هر اصلاحگری قانوناً موظف است که واریته هایی را که به نام او به ثبت رسیده همیشه به صورت استاندارد حفظ نماید.این امر می تواند توسط مقامات زیربط کنترل گردد.
-واریته باید جدید باشد بدین معنی که از نظر خصوصیات مرفولوژیکی و فیزیولوژیکی از واریته های موجود کاملاً قابل تفکیک و تشخیص باشد.
-واریته باید تثبیت شده باشد یعنی خصوصیات آن طی نسلهای متوالی تغییر ننموده و ثابت باقی بماند.
-به اندازة کافی یکنواخت باشد یعنی در واریته تفرق صفات مشاهده نشود.البته در این مورد خودگش بودن، دگرگش بودن،گرده افشانی آزاد و یا هیبرید بودن واریته مورد توجه قرار گیرد.
همچنین اصلاح گر موظف است هر ساله نمونه ای از واریته های خود را جهت کنترل ، ثابت بودن صفات واریته و یکنواختی آن به مؤسسات کنترل کنندة دولتی ارسال نماید . قانون حفاظت از واریته ها اجازة انحصار استفاده از واریته را به شخص یا مؤسسه تولید کنندة آن تضمین می نماید .بدین ترتیب که بدون اجازه از صاحب واریته بذر هیچ واریته ای را نمی توان تکثیر و به بازار مصرف ارائه نمود. البته در موارد خاص می تواند یک مؤسسة تکثیر بذر در قبال پرداخت مبلغی به عنوان حق امتیاز به صاحب واریته اجازة تکثیر بذر واریتة جدید را دریافت نماید. بدین ترتیب یک واریته می تواند سریعاً تکثیر و در منطقه وسیعی توزیع گردد.همچنین هر یک از کشورهای اعضاء عضو سازمان بین المللی حفاظت از اصلاح گران نباتات نیز می توانند درخواست حفاظت از واریته های خود را بنمایند .معمولاً حفاظت از یک واریته 20 سال و درگیاهانی مانند سیب زمینی و درختان میوه 25 سال است و پس از آن حق امتیاز صاحب واریته باطل شده و هرکس می تواند بذر آن واریته را به بازار مصرف عرضه نماید.بدون اینکه به صاحب آن حق امتیازی بپردازد.البته حق قانونی حفاظت از واریته در هر زمانی می تواند از واریته سلب گردد و آن موقعی است که شرایط اعطاء آن ( جدید بودن ، یکنواخت بودن ، تثبیت شده بودن صفات واریته ) دیگر صدق ننماید.
مراحل تولید بذر گواهی شده در ایران:
از طبقات بذری که اصلاح گردید ، بذور پروردة یک تا سه معمولاً در ایستگاههای تحقیقاتی و مستقیماً زیر نظر محققین و کارشناسان وا بسته به مقداری که بذر مادری در هر منطقه مورد نیازمی باشد تهیه می گردد ، ولی برای تولید بذر مادری ، الیت و بذر گواهی شده و بذر مرغوب بعلت نداشتن امکانات و عدم وجود وسایل و زمین کافی در ایستگاههای تحقیقاتی ، بناچار از کشاورزان و بخش خصوصی با انعقاد قرار داد استفاده می شود.
نحوه انجام کار و تولید بذور توسط کشاورزان و بخش خصوصی بشرح زیر می باشد:
1-انتخاب پیمانکار :
برای اینکه پیمانکاری که انتخاب می گردد واجد شرایط لازم برای تکثیر بذر باشد بعد از انعقاد قرداد تکثیر بذر بوسیله کارشناسان مربوط وسائل، امکانات ، زمین و تجهیزات داوطلبین مورد بازدید قرار گرفته و آنهایی که صلاحیت آنها مورد تأئید قرار گیرد جهت عقد قرارداد تکثیر بذر انتخاب می گردند.
2-انعقاد قرارداد:
پس از اینکه بوسیله کارشناسان پیمانکار انتخاب گردید قرارداد لازم بین پیمانکار و دستگاه تکثیر کننده که معمولاً ادارات کشاورزی هر منطقه می باشد منعقد می گردد.قرار داد معمولاً در سه نسخه تنظیم می گردد که یک نسخه آن تحویل پیمانکار شده ، نسخه دوم در اداره کشاورزی محل باقیمانده و نسخه سوم به مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر ارسال می گردد.بموجب این قرار داد پیمانکار موظف است که کلیه مقررات و ضوابط مندرج در متن قرارداد را رعایت نماید.در صورتیکه قرارداد بطور کامل اجرا شده و بذور تهیه شده از طریق ادارات کشاورزی خریداری خواهد شد.
3-توزیع بذر اولیه (مادری):
قبل از سپری شدن فصل کاشت بذر مناسب به پیمانکار طرف قرارداد تحویل می گردد و به منظور جلوگیری از اختلاط ارقام سعی می شود به هر پیمانکار بیشتر از یک رقم بذر داده نشود .
4-کنترل در موقع کاشت:
در موقع کاشت بذر نیز،کارشناسان مربوط در محل حضور یافته و در مورد انتخاب زمین از نظر نوع محصول سال قبل ، تمیز نمودن ماشینهای بذر کاری قبل از کاشت ، رعایت فاصله مزرعه از سایر مزارع نظارت کامل نموده و همچنین برای نحوه کود پاشی ، آبیاری ، وجین و غیره آموزش لازم را به پیمانکار میدهند تا کشت ارقام برابر با ضوابط تعیین شده صورت گیرد.
5-کنترل مزارع قبل از برداشت:
بسته به نوع محصول مزارع پیمانکاران تکثیر بذر دو تا سه مرتبه بوسیله کارشناسان مورد بازدید و کنترل قرار می گیرد و برای اینکه پیمانکاران از مشکلات و نواقص کار آگاهی داشته باشند ، قبلاً زمان بازدید و کنترل به پیمانکار اطلاع داده می شود تا خود یا نماینده او جهت کسب اطلاعات لازم در محل حضور یابد.شرایط نامناسب مزرعه از قبیل وجود علفهای هرز و عدم یکنواختی و رشد کامل و وجود امراض و یا خسارت حشرات و آفات موجبات حذف مزرعه را فراهم و باعث می شود که در گواهی مزرعه قید گردد که مزرعه مورد گواهی قرار نگرفته است.
روش کنترل مزرعه بدین ترتیب است که پس از مشخص نمودن حدود مزرعه با گردش در اطراف مزرعه وضع کلی زراعت را از لحاظ وجود علفهای هرز و آفات بررسی نموده و قابل ارزشیابی بودن یا نبودن آن تعیین می شود.
در فرمهای گزارش مزرعه تعداد بوته های سایر ارقام و محصولات دیگر و علفهای هرز ، در هر 25متر مربع یادداشت می شود.(برای یک مزرعه 10 هکتاری 10 شمارش در 25متر مربع انجام می شود).همچنین سایر عوامل از قبیل خسارت آفات و بیماریها و یکنواختی و خوابیدگی مزرعه یادداشت برداری می گردد. برای تعیین درصد سایر ارقام و تخمین محصول در هکتار لازم است مثلاً در هر مزرعة گندم بطور تصادفی در پنج نقطه از مزرعه خوشه های موجود در یک متر مربع را شمارش و یادداشت نمود.
پس از بازدید عوامل یادداشت شده در هر نوبت را جمع بندی و معدل گیری نموده و معدل را در 400 ضرب نموده تا در یک هکتار مشخص شود.در صورتیکه نتیجه با استانداردها مطابقت داشت برای آن مزرعه گواهی صادر و در غیر اینصورت مزرعه حذف می گردد.
معمولاً بازدید از مزرعه زمانی انجام می شود که بتوان نمو ، رشد گیاه را بخوبی ارزیابی نمود و همچنین برآوردهای معینی برای عملکرد انجام داد.که این زمان معمولاً 2تا3 هفته قبل از برداشت محصول می باشد.در بازدیدها در درجه اول خلوص ، سلامت و میزان آلودگی واریته به علفهای هرز و سایر خصوصیات تعیین کننده ارزش بذور مورد توجه قرار می گیرد و بعلاوه رعایت نکات زیر الزامی است:
1-تولید کننده فقط باید از بذر پایه (مادری) یا بذر گواهی شده که تحویل شده برای کشت استفاده کرده و فقط یک واریته از همان نبات در مزرعه کشت شده باشد.
2-مزرعه تولید نباید قبلاً توسط واریته های همان نبات کشت شده باشد و مزرعه عاری از علفهای سمی باشد.
3-فاصله بین مزرعه تولیدی و مزارعی که از سایر واریته های همان نبات کشت شده اند بایستی رعایت شود این فاصله بسته به نوع نبات و شرایط محیط فرق می کند.
همچنین در بازدیدها باید رعایت نکات زیر به پیمانکار گوشزد و در انجام آن پیگیری لازم بعمل آید:
الف) از بین بردن علفهای سمی در بین مزرعه تولیدی.
ب)حذف بوته هایی که سبب غیریکنواختی مزرعه می شوند.
ج)رعایت فاصله لازم بین مزارع
د)انجام عملیات زراعی با دقت لازم
بازرسی ها در مراحل مختلف از قبیل:درو ، بوجاری ، انبار کردن و بسته بندی نیز ممکن است انجام شود.
6-نمونه برداری:
در مزارعی که پس از بازدید کارشناسان مورد تأیید قرار گرفته و با استانداردهای مصوبه مطابقت داشته است از محصول آنها نمونه برداری می شود.روشهای نمونه برداری در شرایط مختلف توسط ISTA وAOSA تهیه شده ، این قوانین برای نمونه برداری با نمونه برداریهای مکانیکی یافته های نمونه برداری یا با دست و یا توسط ظرفهای مخصوص وضع گردیده است.
زمانیکه حجم بذر کم و توده بذر خوب بهم خورده باشد می توان از میان آن یک مشت پر از بذر برداشت ولی در توده های بزرگ بذر نمی توان از همه جای توده با دست نمونه برداری نمود در حالیکه بافته نمونه برداری می توان به راحتی تا 183 سانتیمتر از عمق توده نمونه برداری کرد.
معمولاً برای بذور کوچکتر از گندم مقدار هر پارتی را 10000 کیلوگرم و برای گندم و بذور درشت تر از آن 20000 کیلو گرم در نظر گرفته پس از شماره گذاری پارتی ها به ترتیب زیر از آنها نمونه برداری می شود:
الف) از مقدار بذر تا500کیلوگرم حداقل 5 نمونه
ب) از مقدار 501 کیلوگرم تا 300 کیلوگرم برای هر 300 کیلوگرم یک نمونه اولیه ولی هیچ وقت نباید از پنج نمونه اولیه کمتر باشد.
ج) از مقدار 3000 کیلوگرم تا 20000 کیلوگرم برای هر 500 کیلوگرم یک نمونه اولیه ولی هیچ وقت نباید از 10 نمونه اولیه کمتر باشد.
در صورتیکه بذور داخل ظرف یا قوطی باشند نمونه برداری به شرح زیر خواهد بود:
الف)تا تعداد 5 ظرف از هر ظرف و حداقل 5 نمونه اولیه.
ب)از تعداد 5 تا 30 ظرف از هر 3 ظرف یک نمونه اولیه ولی هیچوقت نباید از 5 نمونه اولیه کمتر باشد.
ج)از تعداد 31 ظرف به بالا از هر 5 ظرف یک نمونه اولیه ولی هیچوقت نباید از 10 نمونه اولیه کمتر باشد.
نمونه های اولیه که از داخل ظروف ،کیسه گونی یا توده بذر برداشته شده در یک سطح صاف ریخته و پس از مخلوط کردن و بهم زدن 3 نمونه اصلی تهیه و پس از نوشتن اطلاعات لازم از قبیل: نوع بذر ، رقم ، محل تولید ، نام پیمانکار ، مقدار پارتی بذر ، تاریخ و امضاء روی اتیکت ، آنرا روی کیسه های محتوی بذر پلمپ نموده یک نمونه به پیمانکار نمونه دوم به آزمایشگاه تجزیه بذر در محل و نمونه سوم به آزمایشگاه مرکزی در کرج ارسال می شود.اندازه و وزن نمونه های اصلی برای محصولات مختلف نباید از مقادیر تعیین شده برای هر محصول کمتر باشد.مثلاً گندم و جو و باقلا و انواع لوبیا و پنبه و ذرت و نخود سویا و آفتابگردان gr1000 می باشد.
مراحل گواهی بذر:
در اکثر کشورهای خارجی برای تولید بذر گواهی شده دقت می شودکه بذر پایه بطور مصلوب کاشته شده و شجره نامه ای بر اساس مفاهیم گواهی بذر بوجود آید.با توجه به اینکه بذر گواهی شده از کاشت و تکثیر بذر ثبت شده بدست می آید ولی گاهی هم از بذر پایه یا بذر اصلاح شده بدست می آید.
برای گواهی کردن بذر ، درخواستی به بنگاه یا سازمان مسئول بذر ارسال می شود که در آن طبقه بذر مورد نظربرای گواهی باید ذکر شود و برچسب رسمی نشاندهندة طبقه نیز ضمیمه گردد.پس از آن مراحل زیر باید دنبال گردد:
-بازرسی از مزرعه:
تمام مزارع مورد کشت بازرسی شده و بخصوص زمانیکه بتوان علفهای هرز و واریته های بیگانه را به راحتی تشخیص و جدا نمود اهمیت زیادتری دارد و معمولاً بازرسی ها از چند هفته پس از بذر کاری شروع می شود.البته زمان بازرسی در محصولات مختلف متفاوت است. مثلاّ در غلات دانه ریز بازرسی زمانی انجام می شود که پوشش بذر تغییر رنگ داده و در مرحله خمیری یا سخت شدن باشند تا رقمهای بیگانه بهترقابل تشخیص باشند.
-برداشت:
در بذر گواهی شده همه برداشت مانند برداشت در سایر محصولات معمولی است ولی در مقدار رطوبت بذر ،خالص بودن ، وارد شدن خسارت مکانیکی به بذر ، دقت بیشتری بعمل آید زیرا بذری که با رطوبت بیشتر برداشت می شود کیفیت خود را در انبار از دست می دهد و بذر های خیلی خشک نیز ممکن است دچار خسارت مکانیکی گردند و پیش از برداشت ، پاک کردن ماشین های برداشت و وسایل حمل و نقل اهمیت زیادی دارد تا بذرها آلوده نشده و خلوص بذر دچار اشکال نگردد.
-آماده سازی بذر:
بذرها پیش از دریافت درجه خلوص بر اساس استاندارد بذر ، باید بطور کامل بوجاری و تمییزشده و بذور علفهای بذر ، سایر محصولات زراعی ،کاه و کش و سایر مواد خارجی از آن جدا گردند.بوجاری بذر نیز باید با دقت انجام شده و به گونه ای باشد که بذر در معرض خسارت مکانیکی قرار نگیرد.
-نمونه برداری :
پس از بوجاری و طی آخرین مراحل آماده سازی بایستی نمونه هایی برای آزمایش کیفی بذر و تجزیه در آزمایشگاه جهت گواهی بذر تهیه شود که اینکار با استفاده از ادوات اتوماتیک و یا بطریقه متدوال یعنی تهیه نمونه با دست از کیسه ها یا توده های بذر و توسط مأمورین رسمی گواهی بذر انجام می گردد.تهیه نمونه باید با دقت کافی انجام گیرد تا نمونه نماینده و نشاندهنده کل توده بذر تولید باشد در صورتیکه بذر با قارچکش ضدعفونی می شود نمونه نیز از بذر ضدعفونی شده تهیه گردد.
-برچسب زنی بذر:
پس از آنکه بذر از تمام آزمایشها عبور نموده و با ضعف و مشکلی روبرونشود ، مورد گواهی قرار گرفته و برجسب زده می شود.تعدادی از سازمانهای گواهی بذر دارای روش تک برچسب می باشند که در آن اطلاعات کامل از قبیل:خلوص ، جوانه زنی و غیره… قید شده است ولی بیشتر سازمانهای گواهی بذر دارای سیستم دو برچسب می باشندیعنی برگة گواهی بذر با برگة مشخصات بذر از همه متمایز می باشند.صرفنظر از سیستم مورد استفاده برچسب ها باید به طریقی نصب گردند که کاملاً در معرض دید بوده و امکان باز کردن کیسه یا بسته بذر بدون پاره کردن یا صدمه دیدن برچسب نباشد.اینکار به سادگی با دوخت برچسب در داخل کیسه و در زیر سر کیسه از طریق پرس برچسب با لفاف فلزی امکان پذیر می باشد.
-تجزیه بذر:
گواهی نمودن نمونه یک بذر بوجاری شده مستلزم گذراندن آزمایشهای خلوص ، جوانه زنی، تعیین مقدار بذر علفهای بذر سمج و گاهی آزمونهای بهداشت گیاهی توسط کارشناسان مربوطه و در آزمایشگاههای تجزیه بذر است که این آزمونها توسط سازمانی انجام می شود با هدف تعیین کیفیت توده بذر برای گواهی است.
-بازاریابی:
بازاریابی بذر گواهی شده به عهدة تولیدکنندة بذر است ولی گاهی شدت سازمان گواهی کنندة بذر عاملی برای جلب مشتری است.و بعضی از سازمانهای گواهی بذر نیز برنامه های اصلاع رسانی برای جلوه گر کردن ویژگیهای بذر گواهی شده خود ترتیب می دهند.بسیاری از تولید کنندگان هم خود را درگیر مشکلات بازاریابی یا ارتباط با دلالان بذر نمی کنند.پیمانکار پرداخت تمام هزینه های مربوط به بوجاری ، کیسه کردن،گواهی و برچسب زدن بذر را بعهده می گیرد. یعنی تولید کننده فقط بذر را می کارد،برداشت می کند و تحویل پیمانکار می دهد.
روشهای گرده افشانی:
در گیاهان گرده افشانی یا انتقال گرده از پرچم به کلاله به طرق مختلفی انجام می شودکه عبارتند از:
-گرده افشانی باز
حالتی است که گیاه هم ممکن است با استفاده از دانه گرده گلهای خودش و یا دانه گرده گلهای گیاهان دیگر گرده افشانی شود.در عین حال که گرده افشانی و لقاح به طور مترادف به کار می روند ، باید توجه داشت که ممکن است گرده افشانی لزوماً لقاح را به دنبال نداشته باشد زیرا چه بصورت خود گشنی و چه بصورت دگرگشنی ممکن است گرده بر روی کلاله قرار گیرد ولی عمل لقاح یعنی ترکیب دو گامت نرو ماده را دنبال نداشته باشد. در این صورت بهتر است از اصطلاحات خود تلقیحی و دگر تلقیحی استفاده شود.
-خود گشنی
حالتی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله همان گل یا گلهای دیگر از همان گیاه قرار گرفته و عمل لقاح انجام شود.
2-دگر گشنی
زمانی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله گل گیاه دیگری قرار گرفته و عمل لقاح صورت می گیرد.
کنترل گرده افشانی و لقاح:
در طبیعت سیستمهای زیادی وجود دارند که گرده افشانی و لقاح را کنترل می نمایند.و در آنجا فقط به تعدادی از آنها که در اصلاح نباتات با آنها سرو کار داریم اشاره خواهد شد.در گیاهان بسیاری که معمولاً خود گشن هستند ، احتمال زیادی وجود دارد که پس از قرار گرفتن دانة گرده به روی کلاله همان گل یا گلهای دیگر همان گیاه عمل لقاح صورت نپذیرد.
در بسیاری از گیاهان خودگشن مانند :گندم ، جو ، یولاف ، برنج ، ذرت خوشه ای نخود ، لوبیا ، ماش ، سویا ، گوجه فرنگی ، توتون ، پنبه ، کتان ، بادام زمینی ، کاهو ، بامیه و…عمل دگر گشنی نیز با درصد کمی انجام می پذیرد.
به عنوان نمونه در عین حال که در جه خودتلقیحی در جو بالاست اما حدود 5% نیز دگرگشنی دارد.به دو عامل بستگی دارد:
-عوامل محیطی.به عنوان مثال اگر در زمان گلدهی و شکوفا شدن گلها هوا خشک باشد در گیاهانی مانند غلات سبب طولانی شدن عمر دانه گرده شده و زمان پذیرش کلاله نیز افزایش می یابد.در حالی که هوای گرم و خشک که همراه با باد نیزباشد ، طول عمر دانه گرده و میزان دگرگشنی را کاهش می دهد.مکانیسمی که سبب می شود خودگشنی تضمین شود اینست که کلاله در معرض دانه گرده خارجی و ناخواسته گیاهان دیگر قرار نگیرد.
- ژنوتیپ گیاه
گیاهان دگر گشن
تعدادی از گونه های گیاهی که دارای 50% یا بیشتر دگرگشنی می باشند عبارتند از :چاودار ، ذرت ،هویچ ، شاه دانه ، رازک ، پیاز،کدو ، خیار ، هندوانه ، یونجه ، شبدرقرمز، شبدر شیرین ، اسفناج ، آفتابگردان ، چغندر قند ،کلم پیچ و تعدادی از میوه ها مثل : آلو ، گلابی، گردو ، توت فرنگی ، بادام، سیب ، خرما ، انجیر و انگور.
یکی از عواملی که سبب دگر گشنی می شود یک پایگی (Monoecy) میباشد.گیاهی را یک پایه می گویند که اندام های نر و ماده آن روی یک پایه ولی در گلهای متفاوت باشد مانند ذرت که کاکل آن ( Tassel) گامت های نر و خوشه های آن ( Ear) گامت ماده را بوجود می آورند.یک پایگی به تنهایی دگر گشنی را تضمین نمی کند . زیرا می توان با استفاده از تکنیک هایی مثل ایزو لاسیون و با دست کاری کردن گلها ذرت را به خود گشنی و خود تلقیحی وادار نمود اما با حجم عظیم دانه گرده در مزرعه ذرت و اختلاف زمان در رسیدن بساک ها در کاکل و رسیدن ریشکها در کلاله سبب بالا رفتن میزان دگرگشنی خواهد شد . رسیدن کلاله قبل از دانه گرده را (Protandry) و رسیدن دانه گرده قبل از کلاله را (Protogyny) می گویند.
در بعضی از گونه ها رسیدن اندام نر و ماده تداخل می کند بخصوص در هرمافرودیت ها (یعنی اندام نر و ماده را هر دو در یک گل دارند ) که این حالت عامل تضمین کننده ای در تهیه بذر و تولید مثل به روش خودگشنی است . مهمترین مکانیسمی که سبب می شود دگرگشنی در گیاهان تضمین شود دو پایگی (Dioecy) است . در این مکانیسم اندامهای نر و ماده از هم جدا هستند و عمل لقاح با ترکیب گامتها از طریق دگرگشنی تأمین می شود.تعدادی از گیاهان دوپایه عبارتند از خرما ، اسفناج ، مارچوبه ، شاه دانه و رازک .
تولید بذور هیبرید
تولید بذر هیبرید ذرت خوشه ای (سورگوم):
تولید بذر ذرت سورگوم نیز همانند تولید بذر هیبرید ذرت می باشد.اما برعکس ذرت ، سورگوم گیاهی است که خودگشنی زیادی دارد.به علت ریز بودن گل ها روش مکانیکی قطع اندام تولید گرده برای تولید بذر عملی نیست.به همین دلیل تولید بذر هیبرید سورگوم، تنها پس از کشف خاصیت نر عقیمی ژنتیکی و سیتوپلاسمی امکانپذیر شد.مکانیسم های برگشتی برای تولید بذر سورگوم های دانه ای بکار می روند،زیرا وقتی که از سورگوم برای تولید علوفه یا سیلو کردن استفاده می شود نیازی به مکانیسم برگشتی وجود ندارد.
تولید بذر هیبرید گندم:
تولید بذر هیبرید تجاری گیاهان خودگشن بسیار مشکل تر از گیاهان دگر گشن می باشد.گل و اندامهای تولید گرده در این گیاهان ، برای تلاقی با سایر گیاهان تکوین نیافته است.صرفنظر از الگوی گرده افشانی و ساختمان گل ، در گیاهان خواص نر عقیمی و مکانیسم برگشتی بایستی با هم پیوند خورده باشد.در حال ،حاضرتعداد معدودی از ارقام دو رگ جو بدست آمده است اما چون برای دستیابی به تولید بذر هیبرید گندم بایستی میلیونها دلار توسط بخش های دولتی و خصوصی صرف شود تولید آن در حال حاضر بعید به نظر می رسد.اولین مانع پیشرفت در تولید گندم هیبرید،افزایش لاین های نر عقیم مناسب می باشد.اکنون که خاصیت نر عقیمی کشف شده است فقدان روشی ساده و مکانیزم مؤثری که بتوان توسط آن خاصیّت تولید گرده را به لاین های نر عقیم بازگرداند بزرگترین مانع ترقی تولید گندم هیبرید محسوب می گردد. سیستمهای بازگشتی ژنتیکی که بتوان آنها را به لاین های پایه های پدری پیوند زد موجود است ، اما این سیستمها از نظر کارآئی بسیار متغیرند و تحت تأثیر آب و هوایی قرار می گیرند، از نظر ژنتیکی پیچیده و بالاخره نیازمند یک برنامه طویل المدت توسعه می باشند.
روش دیگر تولید بذر هیبرید گندم ، بکار بردن مواد شیمیایی گرده کش (Stamatacides) روی پایه های ماده است.این روش موجب باروری گلها از دانه های گرده ردیف های معینی که بعنوان پایه پدری کاشته شده اند،می شود و تولید بذر هیبرید را با اطمینان همراه می سازد.ردیفهای پایه های نر برای استفاده از دانه ( استفاده های غیر بذری ) و خطوط پایه های مادری به منضور فروش بذور هیبرید برداشت می گردند. اگر دو رگ کردن گندم موفقیت آمیز شود ، می تواند صنعت بذر تخصصی و بزرگی را بوجود آورد که در این شرایط هر سال باید بذر لازم برای کاشت درفصل کشت آینده ، تولید شود.
برای این کار نه تنها سطوح بسیار وسیعی مورد نیاز است ، بلکه ایزوله کردن مزارع تولید بذر از مزارع تولید تجاری گندم نیز لازم است.این موضوع که مناطق ایزوله کافی در مناطق تولید تجاری گندم یافت خواهد شد یا نه سؤال برانگیز می باشد.
تولید بذر بقولات(یونجه):
معمولاً در مزارع یونجه بذری فواصل ردیف 100-50 سانتیمتر رعایت می شود.هر چند که گاهی از پوشش های تراکم مزارع چند ساله نیز استفاده می شود. مقدار بذر مصرفی 5/4-75/0 کیلوگرم در هکتار در کشتهای ردیفی و متجاوز از 8/16 کیلوگرم در هکتار برای کشت کپه ای متغییر است .تحقیقات نشان داده است که با وجود عوامل محدود کننده ، مصرف مقادیر کمتر بذر عملکرد بیشتری داشته است. یونجة چند ساله به تراکم کمتر بوته عکس العمل نشان داده و هر بوته آن بذر بیشتری تولید می نماید . به این ترتیب، عملکرد بذر افزایش می یابد.گرچه در این شرایط ممکن است مشکل علف هرز باشد.در ضمن کشت ردیفی مزایای دیگری از جمله راندمان بالاتر مصرف و کودهای شیمیایی و سهولت مبارزه با علفهای هرز ، نسبت به کشت کپه ای دارد.
بزرگترین مشکل مزارع تولید بذر یونجه از نظر علفهای هرز، وجود سس می باشد. این علف هرز انگل در مزارع تولید بذر یونجه مزاحمت زیادی ایجاد می کند زیرا بذر آن هم اندازة بذر یونجه بوده و جدا کردن آن از بذر یونجه بسیار مشکل است .البته ناهمواریهای پوست آن موجب شده است که بتوان آنرا با استفاده از دستگاه بوجاری یا غلطک مخملی جدا نمود. با تلفیقی از روشهای مبارزة شیمیایی و مکانیکی می توان با این علف هرز مبارزه کرد.
تعداد زیادی از گیاهان مناسب تغذیه دام جزء لگومهای علوفه ای هستند و بسیاری از گونه های آنها دگرگش هستند و برای باروری به حشرات ننیازمندند و چون گل در آنها باید بوسیلة عامل خارجی باز شود و در این گیاهان اینکار به کمک حشرات نیز انجام می شود ، لذا وزن حشره ای که روی آن می نشیند اهمّیت زیادی در موفقیت کار دارد این عمل در این گونه از گیاهان را تریپینگ (Tripping) گویند.
مهمترین زنبورهای گرده افشان گیاهان لگوم علوفه ای عبارتند از:
زنبور برگ بر ، زنبور عسل ، زنبور آلکالی ، زنبور مگاشیل اسماراگودال ، زنبور بامبل
زنبور عسلی وقتی که بر روی گل می نشیند.(برای جمع آوری شهد یا دانه گرده ) باعث تحریک گل و جابجا شدن اندام جنسی که درون ناوها قرار دارند می شود.این عمل کلاله را در معرض گرده هائی که از گلهای دیگر بوسیلة زنبور حمل شده است قرار میدهد. وقتی که اندام جنسی گل آزاد می شود با نیروی قابل ملاحظه ای به طرف بالا رها شده و به قسمت زیرین بدن زنبور ضربه می زند.زنبور عسل به زودی می آموزد که چگونه بدون اینکه باعث تحریک گل شود به آن سرکشی کند و بدین ترتیب حشره کم اثری در گرده افشانی می شود.زنبورهایی که دانه های گرده را جمع آوری می کنند در گرده افشانی مؤثرتر از زنبورهایی هستند که شهد را جمع آوری می کنند.
زنبور برگ بر گونه های وحشی هستند که کارآئی آنها از زنبور عسل بیشتر است این زنبورها دارای دو عیب هستند:
1- دامنه فعالیت آنها کم و معمولاً چند ده متر اطراف کلنی است .
2- مانند اغلب زنبورهای وحشی جمعیتی پراکنده و غیر مجتمع دارند.
زنبورهای آلکالی نسبت به زنبورهای برگ بر دامنة فعالیت زیادتری داشته و با جمعیت بیشتری یافت می شوند به همین علت گرده افشانهای بسیار مؤثری هستند.
زنبورهای بامبل و زنبورهای (Melissodes Spp) نیز گرده افشانهای مؤثری هستند ولی تعدادشان کم است .
شرایط آب و هوایی بر فعالیت تمام زنبورها مؤثر است.مناسبترین دما برای فعالیت آنها C38-24 می باشد زنبورها در هوای بارانی و یا زمانی که گلها مرطوب هستند کار نمی کنند.بادهای با سرعت بیش از 8 کیلو متر در ساعت از فعالیت آنها می کاهد. مصرف حشره کشها به طور جدی سبب کاهش جمعیت زنبورها شده است.
به منظور استفاده بهتر از زنبورهای وحشی گرده افشان رعایت موارد زیر را پیشنهاد کرده اند:
1-همزمانی حداکثر گلدهی لگومهای علوفه ای با حداکثر جمعیت زنبورهای وحشی.
2-کاشت و نگهداری مزارع تولید بذر در اندازه های کوچک .
3-تهیه محل های مناسب برای لانه سازی زنبورهای وحشی.
4-اجتناب از کشت محصولات رقیبی که گلدهی آنها همزمان با لگوم های علوفه ای است.
5-کاشت گیاهان گلدار در اوایل فصل رشد به منظور جذب و افزایش جمعیت زنبورهای وحشی در منطقه.
سالیانه مقادیر قابل توجهی بذر از مزارع تولید علوفه برداشت می شود معمولاً چین اول علوفه برداشت و یا چرانیده شده و چین دوم برای بذرگیری اختصاص می یابد.
هیبریدهای دستی ذرت :
هیبریدهای گیاهانی مانند ذرت را می توان با دست بوجود آورد . در تولید ذرت هیبرید معمولاً بایستی سه طبقه بذر یعنی لاین های اینبرد ، بذور تلاقی های ساده (سینگل کراس) و تلاقی های سه گانه (دابل کراس) تکثیر شود . معذالک مورد مصرف این نوع بذور کاملاً مشخص می باشد . تولید بذر لاین های اینبرد نیاز به بیشترین دقت ممکن دارد . مقادیر کم بذور لاین های اینبرد را می توان از طریق تلاقی با دست نیز تولید نمود ولی مقادیر زیاد بذر لاین های اینبرد در شرایط گرده افشانی باز ولی در شرایط کاملاً ایزوله شده باید صورت گیرد . همچنین تلاقی های ساده و سه گانه ذرت هیبرید را به مقدار کم توسط دست می توان انجام داد ولی مقادیر زیاد برای مصارف تجارتی می بایست به صورت گرده افشانی باز و در شرایط کاملاً ایزوله صورت گیرد . امروزه تولید بذور هیبرید ساده و سه گانه در جهان در سطح وسیعی صورت می گیرد . با توجه به اینکه ذرت گیاهی یکپایه است ، می توان به راحتی و قبل از باز شدن غنچه ها با شکستن یا کشیدن اندام نر آن را عقیم کرد .
برای عقیم کردن احتیاج به کارگرهای زیادی است . هر چند این عمل را می توان با وسایل مکانیکی نیز انجام داد . بذر تولیدی بر روی ردیف های عقیم شده حاصل گامتهای ماده در بلال ها و گامتهای نر از منبع گرده می باشد . یک واریته دو رگ از تلاقی لاین های خالصی به دست می آید که نتیجه خود لقاحی و انتخاب حد اقل 5 نسل متوالی هستند . نتایج خود تلقیحی عبارتست از :
1- کاهش بنیه گیاه ( از نظر قد ، محصول ، …) .
2- افزایش خلوص و همشکلی ( هموزیگوسیتی) .
3- ظهور اثرات نامطلوب ژن ها (که می توان آنها را از جمعیت گیاهی حذف کرد) .
اولین نتایج بذر هیبرید دارای تولید بسیار زیادتری نسبت به هر یک از والدین خود و سایر جمعیت های گیاهی غیر هیبرید می باشد . این افزایش محصول ، نتیجه هتروزیس با بنیه دو رگه ها است که در اثر تجمع تعداد زیادی از ژنهای غالب بوجود می آید . تولید نوین ذرت ممکن است با یکی از انواع بذور دابل کراس ، سینگل کراس و یا هیبریدهای سه جانبه باشد . تا اوایل دهه 1960 ، هیبریدهای دابل کراس ، نوع غالب بذرهای مصرفی در تولید تجاری بذر بود . این بذور دارای مزایای متعددی بشرح ذیل هستند :
1- بسیار متنوع تر از سینگل کراس ها و هیبریدهای سه جانبه بوده و از نظر ژنتیکی همة آنها غیر مشابه هستند .بنابراین شاید این گیاهان بتوانند در مقابل شرایط نامساعدی که در طول فصل رشد بوجود می آیند تحمل بیشتری از خود نشان دهند.
2- طولانی تر بودن دوره گرده افشانی آنها نسبت به سایر هیبریدها .که این موجب پر شدن بیشتر بلالها از دانه و در نتیجه افزایش محصول می گردد.
3- زمانیکه محصول دابل کراس،مساوی یا بیشتر از بالاترین سطح تولید دیگر انواع هیبریدها است.هزینه کمتر تولید بذر ، مزیت آشکار دیگری از این دو رگ ها به شمار می آید.
4- بطور کلی کیفیت بذر دابل کراس بالاتر از هیبریدها سینگل کراس است ، و زمانی که شرایط نامساعدی پس از کاشت بوجود می آید این دو رگ ها پوشش تقریباً مناسبی را در مزرعه ایجاد می کنند.
معایب اصلی هیبریدها سینگل کراس ،عملکرد کمتر و کیفیت نسبتاً پائینتر بذر آنها است.در تولید دو رگهای سینگل کراس فقط از دو لاین به عنوان والد استفاده می شود ولی ممکن است که در فرایند تلاقی، صفات مطلوب متعددی از جمله:مقاومت زیاد به بیماریها ،آفات و سایر عوامل نامساعد در آن تجمع یابد.در جریان تلاقی یکسری لاین خاص،بهترین ذرت سینگل کراس بطور ژنتیکی از بهترین دو رگ دابل کراس ،عملکرد بالقوه بالاتری دارد.همچنین این احتمال وجود دارد که یک دابل کراس خالص (D*C)*(B*A) از یک سینگل کراس بخصوص مثلاً (F*E) که از والدین دیگری حاصل شده است عملکرد بشتری داشته باشد. در مزارع تولید بذر دابل کراس ،معمولاً 6 ردیف پایه بذری (مادری) در مقابل دو ردیف پایه گرده افشان (پدری ) کاشته می شود. در تولید بذر سینگل کراس معمولاً الگوی 2 ردیف پایه مادری در مقابل 1 ردیف پایه پدری و یا 4 ردیف پایه مادری و 2 ردیف پایه گرده افشان (پدری)بکار گرفته می شود.
مزارع تولید بذر ذرت ، به منظور اجتناب از ورود دانه های گرده از خارج ، مزرعه بایستی کاملاً ایزوله و دور از دیگر مزارع ذرت باشد.ایزولاسین را معمولاً به دو روش می توان انجام داد.یکی ایزولاسین مکانی و دیگری از طریق کاشتن نباتات نر اطراف نباتات عقیم شده بطوریکه گل نبات عقیم شده از گرده های خالص بارور گردد.
دو رگ گیری ، نتیجه تلاقی پایه های مطلوب گرده افشان (پایه نر) و بذری( پایه مادری ) می باشد.
گرده افشانی را می توان با قطع گل های نر پایه های مادری و یا استفاده از پایه های بذری نر عقیم کنترل کرد.مثلاً تمام هیبریدها با روش قطع گل های نر پایه های مادری تولید می شدند، ولی در خلال دهة 1960 استفاده از پایه های نر عقیم ، بطور کامل نیاز به قطع گلهای نر را مرتفع ساخت ، این وضعیت با شیوع نژاد“T“ بیماری بلاست برگی ذرت و مشخص شدن این نکته که منابع نر عقیمی سیتوپلاسمی تگزاس (سیتوپلاسمT) نسبت به این نژاد (نژاد T) از بیماری حساسیت بسیار زیادی دارد،به شکل تأسف باری تغییر کرد.
پس از سال 1971 بمدت چند سال، باز هم تمام بذرها با روش قطع گل های نر تولید شدند.لیکن داخل شدن نر عقیمی ژنتیکی و انواع دیگر نر عقیمی سیتوپلاسمی، حرکتهای دیگری را برای اجتناب از قطع گل های نر به طور مکانیکی نوید دادند.وقتی که از خاصیت نر عقیمی برای تولید بذر دو رگ استفاده می شود بایستی تمهیدات لازم برای بازگرداندن خاصیت تولید گرده ، بمنظور تولید تجاری بذر ذرت بکار گرفته شود.
بذر هیبرید ذرت ، معمولاً در حالیکه روی بلالها است برداشت و خشک می شود.پس از اینکه رطوبت بذر به حدود 12% رسید ، تمییز شده و تحت اندازه و شکل های مختلف (مثلاً گرد ، کوچک بزرگ و سطح و غیره) بمنظور بالا بردن دقت و سهولت در کاشت ، درجه بندی می گردد.تقریباً همیشه بذور قبل از دسته بندی و ارائه به بازار ، با یک قارچکش مناسب ضد عفونی می شوند.همچنین دستگاههای کمباین و بوجاری بمنظور برداشت و بوجاری بیش از یک واریته استفاده می شود این خود می تواند منبعی برای اختلاط بذرها بوده ، زیرا تمییز کردن دقیق آنها چندان میسر نیست.
تولید بذر هیبرید در خانوادة کدوئیان:
در این خانواده،ساختمان گلهای طوری است که می توان با کشت متناوب دولینه و برداشت گلهای نر یک لینه به عنوان پایه مادری ، به تعداد زیاد بذر هیبریدF1 تولید نمود .این عمل از نظر اقتصادی به صرفه نیست چون کلیه گلهای نر و ماده در یک زمان نمی رسند و بایستی عمل برداشت گلهای نر در پایة مادری را هر دو روز یکبار تکرار نمود .با این وصف ، با این طریق می توان بذر هیبرید کافی برای کشت های تجارتی تولید نمود.
شکل اساسی در خانواده کدوئیان اینست که، گونه های این خانواده هتروزیس کافی نشان نمی دهند و هتروزیس مشاهده شده هزینه های تولید بذر هیبرید را جبران نمی نماید. با وصف این امکان بوجود آوردن لینه های برتر از نظر قدرت ترکیبی عمومی در گونه های خانواده کدوئیان و تهیه اقتصادی بذر هیبرید نبایستی نادیده گرفته شود.
در سال 1940، در ایالات متحدة آمریکا مؤسسة کوچکی برای تهیه بذر هیبرید F1 گوجه فرنگی بوجود آمد .در این مؤسسه عمل تلاقی واریته ها با دست انجام می گیرد. هرچند با یک تلاقی بیش از 200 بذر هیبرید بدست می آید، ولی تهیه بذر هیبرید به این طریق برا ی سایر نباتات اقتصادی نمی باشد . چون زارعین و کسانی که علاقه مند به کشت گوجه فرنگی در خانه یا گلخانه هستند بذر هیبرید گوجه فرنگی را به بهای زیاد خریداری می نمایند،تهیه بذر هیبرید این نبات بوسیله دست به صرفه می باشد.
وقتی تهیه بذر هیبرید گوجه فرنگی کاملاً اقتصادی بوده و به مقدار زیاد تولید خواهد شد که بتوان از پدیده نر عقیمی و ژنهای باروری استفاده نمود. بعلاوه بایستی شرایط محیط برای دانه بستن کاملاً مناسب باشد فلفل، یکی دیگر از گیاهان خودگشن است که قدرت تولید بذر هیبرید آن گوجه فرنگی است. در این گیاه نیز تهیه بذر هیبرید F1 بوسیله دست عملی می باشد.
استاندارد گواهی بذر غلات سردسیری
این استاندارد شامل گندم- جو-یولاف- چاودار و تریتیکاله میباشد.
بذر هر رقم خاص از غلات را نباید در زمینی که سال قبل محصول دیگر با ارقام مشابهی که از طرف قسمت کنترل و گواهی بذر قابل محصول دیگری بغیر از غلات یا غیر از همان رقم مورد گواهی کشت شده باشد مانعی برای کاشت این رقم در سال بعد وجود ندارد.
استانداردهای گواهی بذر کشاورزی در ایران:
استانداردهای مشروحه زیر حداقل استانداردهای لازم برای گواهی بذر از نظر خلوص ژنتیکی و تشخیص ارقام است که توسط قسمت کنترل و گواهی بذر مؤسسها صلاح و تهیه نهال و بذر وزارت کشاورزی و با توجه به استانداردهای بین المللی تهیه و تنظیم گردیده و در کلیه استانها مورد استفاده قرار می گیرد. برنامه کنترل و گواهی بذر شامل کاشت ارقام توزیع شده بین پیمانکاران بمنظور تعیین خلوص زنتیکی در مزرعه –تولید- بوجاری و طبقه بندی – نمونه برداری – برچسب زدن و آزمایش تجزیه بذر در آزمایشگاه مطابق با استانداردهای گواهی بذر میباشد. این استانداردها برای گواهی بذور نباتات مختلف به شرح زیر می باشد.
تولید بذر هیبرید یونجه:
اولین امتیاز واگذار شده در امر تولید بذر هیبرید یونجه از طریق نر عقیمی سیتوپلاسمی در سال 1971 در آمریکا به یک شرکت تجاری بذر واگذار گردید و این اولین موفقیت در امر پذیرش استفاده بذور هیبرید در تولید بقولات علوفه ای بود.در یونجه برخلاف هیبریدهای غلات نیازی به بازگرداندن خاصیت تولید گرده به به گیاه نیست زیرا قسمتهای رویش گیاه بیشتر از بذر آن اهمیت تجاری دارند.
کشف گیاهانی که دارای خاصیت نر عقیمی سیتوپلاسمی هستند ، معمولاً با بررسی جمعیتهای زیادی از بوته ها صورت می گیرد .سپس این گیاهان تکثیر و حفظ می شوند تا با پایه های نگهدارنده نر عقیمی تلاقی داده شوند ، در نتیجه تودة بذری بوجود خواهد که گیاهان نر عقیم از آن تولید می شوند.
در تولید تجاری بذر یونجه پایه های نرعقیم در ردیف ها به نحوی کاشته می شوند که بتوانند توسط حشرات گرده افشان، از پایه های نر با دور تلقیح شوند. در نهایت ، بذر هیبرید سینگل کراس از ردیف های نر عقیم برداشت می شود.این بذور را می توان بعنوان دو رگ سینگل کراس فروخت.اما غالباً برای تولید بذر هیبرید سه جانبه (تریپل کراس ) به مصرف می رسند. بذور تولیدی ردیف های گرده افشان (پایه های پدری) بسته نیز به عنوان محصول فرعی تولید هیبرید به فروش می رسند.
دیدگاه ها