مونو کلسیم فسفات مورد نیاز بسیارى از صنایع دام و طیور-صنایع شیمیایى-کاشى وسرامیک و رنگ بوده وبازار هدف آن تقریبا در همه جا وجود دارد. اما با توجه به ارزان بودن محصول هزینه حمل مواد اولیه به مرکز تولید وهزینه حمل به مقصد از فاکتورهاى کلیدى رقابتى آن مى باشد.
مونو کلسیم فسفات ماده ضرورى کلیه مرغدارى و خوراک طیور و همچنین برخى از واحد هاى دامدارى و کارخانجات خوراک طیور در کلیه سال مى باشد. این ماده در حال حاضر 100 درصد تولید داخل بوده و توسط حدود 25 واحد فعال در کشور عرضه مى شود. و تولید آن در استان فارس که داراى منابعى غنى از کربنات کلسیم را دارا است و نیز بازار مصرف مناسبى وجود دارد رونق دارد. بهاى فروش مونو کلسیم فسفات در پایان سال 1384 بین 2900-3100 ریال متغیر بوده است.
شرح فرآیند و فلوچارت تولید مونو کلسیم فسفات
محصول مونو کلسیم فسفات از دو ماده مهم اولیه تشکیل مى شود:
الف- اسید فسفریک: این ماده در حال حاضر توسط شرکت بازرگانى پتروشیمى وارد کشور مى شود و در اختیار واحد هاى تولید کننده مونو کلسیم فسفات قرار مى گیرد. اسید صنعتى وارداتى ابتدا بایستى طى روشهاى مختلف عناصر سمى و مصر آن تا حد استاندارد کاهش یافته تا قابلیت استفاده در مونو کلسیم فسفات را داشته باشد که مهمترین آن کاهش میزان فلوئور از 3-2 به حدود2/0-1/0 است.
کنترل مواد نامحلول دانسیته و درصد فسفر از سایر فاکتورهاى کنترلى است که توسط آزمایشگاه انجام مى شود.
ب- کربنات کلسیم: این ماده به صورت سنگ لاشه معدنى از منابع مربوطه استخراج و طى خط پودر سازى به سایز مورد نظر که حدود 300-200 مش است تبدیل مى شود. کنترل کیفى این ماده بخصوص از نظر سایز- درصد کلسیم- عناصر مضر مانند اکسید منیزیم و غیره ضرورى است که با انتخاب سنگ مناسب و کنترل آزمایشگاهى صورت مى گیرد.
این دو ماده پس از کنترلهاى ویژه وارد مخازن ذخیره مواد اولیه خط مونو کلسیم فسفات گردیده وپس از تنظیمات خاص بصورت پیوسته وارد راکتورهاى مختلف شده و مراحل مختلف فرآیند را تا خشک کردن و دانه بندى طى مى کند.
درصد فسفر در خوراک هاى مختلف به شرح زیر است
جدول 1- درصد فسفر
جدول 2- فسفر دراستخوانهاى طیور گوشتى
منابع تامین فسفر
از سال 1940 نیاز به مکملهاى غیر عالى فسفات در غذاى دام و طیور مورد توجه قرار گرفت و قبل از آن غالباً از پودر استخوان یا فسفریت با فلوئور کم استفاده مى‌شده است. امروز در بیشتر کشورهاى دنیا که تولید دام طیور به شکل صنعتى رواج دارد فسفات‌هاى غیر آلى به منظور تکمیل رژیم غذایى و تامین غذایى مطلوب با هدف رشد سریعتر و سالم‌تر حیوان مورد استفاده قرار مى‌گیرد.
در اغلب کشورهاى توسعه فسفات به صورت فسفریت به کار مى‌رود و یا هیچگونه مکمل معدنى به جیره دام و طیور اضافه نمى‌شود در بین مکملهاى غیر آلى فسفاته دى کلسیم فسفات و یا منوکلسیم فسفات متداولتر از دیگر منابع فسفات است ولى در ایلات متحده بیشتر ترکیب این دو به صورت حدود 65% دى و 35% منو که اصطلاحاً دى فس گفته مى‌شود استفاده مى‌گردد.
ولى آنچه که از نظر متخصصین تغذیه داراى اهمیت است میزان فسفر قابل جذب در فرآورده است تولید کنندگان منو و یا دى کلسیم فسفات در دنیا غالباً فسفر مورد نیاز را از سه منبع زیر تامین مى‌کنند:
الف) سنگ فسفات ( مواد معدنى فسفاتات به صورت آپاتیت، فسفریت، گوانو)
ب) استخوان و ضایعات دامى
ج) اسید فسفریک
در مورد بند الف که مى‌توان اصطلاحاً آن را روش مستقیم گفت، تولید کنندگان با استفاده از تکنولوژى وسیع و پیچیده با استفاده از کمى سنگ فسفات در کنار شیر آهک و یک پروسه نسبتاً طولانى شیمیایى ـ فیزیکى فرآورده‌هاى مختلفى از جمله دى کلسیم فسفات تولید مى‌کند سیستم به گونه‌اى طراحى شده که عناصر سمى و سنگین و مزاحم در مراحل مختلف جدا مى‌گردد این روش بیشتر در کشورهاى پیشرفته که داراى تکنولوژى بالایى هستند مورد استفاده قرار مى‌گیرند.
در مورد بند ب استفاده از استخوان و دیگر ضایعات دامى که معمولاً در کارخانجات تولید ژلاتین به عنوان منبع فسفر مطرح است. از روشهاى متعادل در اروپا امریکا و خصوصاً اروپاى شمالى بوده و سهم عمده‌اى را در تولید فرآورده‌هاى فسفاته دارند باید گفت این روش تکنولوژى خاص خود و مواد اولیه فراوانى نیاز دارد که از کشتارگاه‌ها و مراکز عمده‌ى بسته بندى محصولات پروتئینى جمع آورى مى‌گردد.
لازم است اضافه شود براى تهیه پودر استخوان تنها روشى که مورد تایید و قبول متخصصین جدا کردن خاکستر استخوانها و دیگر ضایعات دامى است متاسفانه در ایران استفاده از مواد شیمیایى مانند بنزین و غیره براى از بین بردن بقایاى گوشت و چربى استخوانها در بعضى از کارگاه‌ها مرسوم شده است که مصرف پودر استخوان تهیه شده با این روش اثرات نامطلوب و بعضاً کشنده براى دام طیور دارد. لیکن در صورتى که خاکستر استخوانها از طریق حرارت دادن (550 درجه در 24 ساعت) تهیه شود و خاکستر به دست آمده تقریباً سفید مایل به خاکسترى بوده و به روش کاملاً استریل و مراقب از عدم آلودگى ثانویه از طریق محیط، جمع آورى و بسته بندى شود این خاکستر یکى از بهترین منابع تامین فسفر براى دام طیور است.
در مورد بند ج یعنى استفاده از اسید فسفریک در کنار ترکیبات معدنى به خصوص کربنات‌هاى کلسیم از نوع کلسیت به جهت بهره‌گیرى تکنولوژى نسبتاً ساده تحقیق تنها روش متداول در ایران و بسیارى از کشورها است به عقیده کارشناسان استفاده از اسید فسفریک براى تولید کلسیم فسفات کارى سهل است. به این معنى اگر صرفاً یک ترکیب شیمیایى از اسید فسفریک و مواد معدنى مد نظر باشد کارى است بسیار آسان ولى اگر هدف تولید محصولى باشد که فسفر و کلسیم در یک رابطه صحیح علمى و صنعتى در کنار هم قرار بگیرند و محصول به اصطلاح ارتو فسفات باشد و عناصر سمى و فلوئور آن به حد نرمال و زیر آن برسد از نظر فیزیکى گرانوله باشد کارى است مشکل ولى مقبول.
چناچه کلسیم فسفات تولیدى که داراى مشخصات ذکر شده در بند ج مى باشد در کنار تمام خواصى که مثبتى که کلسیم وفسفر جیره دام وطیور دارند حداقل دو نقش دیگر خواهند داشت که عبارتند از:
الف-جلوگیرى از مسمومیت هاى احتمالى و عوارض بعدى
ب-تامین فسفر و کلسیم مورد نیاز دام و طیور وکمک به جذب سایر مواد موجود در جیره غذایى(کاهش تبدیل ضریب غذایى) و افزایش بازده.
جدول 3- درصد دى کلسیم فسفات در جیره انواع طیور
ضرورى است درتوضیحاتى در مورد جدول فوق داده شود درصد کلسیم فسفات مورد نیاز طیور با توجه به مواد اولیه به کار رفته در جیره آنها در هر جیره متفاوت است.
مصرف مونوکلسیم فسفات در تغذیه دام و طیور
این ماده بعنوان مکمل کلسیم و فسفر در تغذیه دام و طیور مورد استفاده قرار مى‌گیرد. قابلیت جذب مونوکلسیم فسفات کریستاله (4 ـ 8 درصد) است درجه کارائى Lpliciency یا Degrecol در مونوکلسیم فسفات کریستاله 125 ـ 110 مى‌باشد. مونوکلسیم فسفات که داراى 9/16 درصد کلسیم و 6/24 درصد فسفر باشد در مقایسه با دى کلسیم فسفات با 24 درصد کلسیم و 18 درصد فسفر داراى ارزشى برابر 136 درصد بوده یعن با توجه به میزان فسفر مونوکلسیم فسفات ارزش آن 36 درجه بیشتر از دى کلسیم فسفات مى‌باشد لذا با توجه به بالا بودن میزان فسفر و قابلیت حلالیت بیشتر مونوکلسیم فسفات و همچنین فراوانى منابع کلسیم در داخل کشور خرید مونوکلسیم هیدراته از خارج از کشور توصیه مى‌شود.
لازم به توضیح است که در تغذیه نشخوارکنندگان مى‌توان از مونو و دسى و ترى کلسیم فسفات استفاده نمود زیرا در شبکه نشخوارکنندگان دسى و ترى کلسیم براحتى شکسته و تبدیل به هونو مى‌شود ولى در تغذیه طیور این امر متفاوت است و با اضافه کردن کلسیم به راحتى مى‌توان کلسیم و فسفر جیره را بالانس کرد.
تولید MCP و مقایسه آن با DCP
در ارتباط با تولید مونوکلسیم فسفات لازم به ذکر است که اولاً MCP به اسیدهاى فسفریک کمترى نسبت به DCP نیاز دارد ثانیاً در هنگام تولید MCP گازهاى سمى کمترى تولید مى‌شود (در مقایسه با DCP) ثالثاً پس مانده‌هاى زائد و مضر در تولید MCP کمتر است.
مشخصات مونوکلسیم فسفات
1ـ رطوبت حداکثر 2 درصد 2ـ فسفر کل N33 درصد 3ـ قابلیت حل در اسیدسیتریک حداقل 99درصد 4ـ قابلیت حل در آب 80 درصد 5ـ فرم: کریستال 6ـ P2O5 52 درصد و تا 50 درصد هم قابل قبول است 7ـ گرانول و کریستال هیدراته باشد 8ـ مواد غیرمحلول در اسیدکلریدریک کمتر از یک درصد باشد 9ـ سدیم Na حداکثر یا کمتر از 1 درصد 10ـ آهن Fe حداکثر یا کمتر از 9/0 درصد 11ـ منیزیم Mg حداکثر یا کمتر از 15/0 درصد 12ـ سولفات So4 حداکثر یا کمتر 15/0 درصد 13ـ کلر حداکثر یا کمتر از 05/0 درصد 14ـ منگنز Mn حداکثر یا کمتر از 02/0 درصد 15ـ کلسیم کل مساوى یا بیشتر از 15/0 درصد 16ـ آرسینک As حداکثر 8 میلى‌گرم در کیلوگرم (PPM) 17ـ نیتریت No2 حداکثر 15 میلى‌گرم 18ـ جیوه Hg حداکثر 1/0 میلى گرم 19ـ سرب و فلزات سنگین حداکثر 30 میلى‌گرم 20ـ فلوئور حداکثر 2/0 درصد یا کمتر
با توجه به اجزاى تشکیل دهنده مونوکلسیم فسفات و همچنین با توجه به میزان فسفر در مونوکلسیم فسفات به میزان 5/22 درصد و در دى کلسیم فسفات به مقدار 18 درصد و همچنین ضریب هضمى مونوکلسیم فسفات به مقدار 85 درصد و در دى کلسیم فسفات به میزان 69 درصد هر واحد دى کلسیم فسفات معادل 7/0 مونو کلسیم فسفات مى‌باشد. با توجه به کیفیت و حجم و وزن کمتر مونوکلسیم فسفات از نظر حمل و نقل خرید مونو کلسیم فسفات بجاى دى کلسیم فسفات در صورتى که داراى مشخصات بالا باشد توصیه مى‌شود.
اهمیت کلسیم و فسفر در تغذیه دام و طیور
دام و طیور همانگونه که براى ادامه حیات و بازدهى مناسب نیازمند منابع پروتئین و انرژى هستند نیاز مبرمى نیز به مواد معدنى و در رأس آن کلسیم و فسفر دارند کلسیم در انعقاد خون ـ فعالیت فیزیولوژیکى قلب، تبادلات سلولى، فعالیت عصبى و عضلانى، ساختمان استخوان و دندان و تخم مرغ در تولید مثل نوبارورى فعالیت صحیح دستگاه گوارش و دیگر بخشهاى بدن نقش ارزنده‌اى دارد فسفر در تشکیل بافت عصبى، تولید مثل و آبستنى، اشتها و فعالیت گوارشى، تشکیل بافت استخوانى و دیگر بافت‌هاى کلسیم‌دار نقش ارزشمند دارد.
عوارض کمبود کمبود کلسیم و فسفر در دام
1ـ نرمى استخوان در دامهاى جوان پارانشیم 2ـ شکننده شدن استخوان در دامهاى بالغ یا استئومالامى 3ـ بیمارى تب شیر یا فلجى در دامهاى بالغ 4ـ بیمارى انحراف اشتها یا پیکا که سبب بلغ اشیاى غیرمغذى توسط دام مى‌شود 5ـ کاهش رشد و تولید 6ـ نازائى 7ـ کاهش مقاومت در برابر بیماریها و خونریزى
عوارض کمبود کلسیم و فسفر در طیور:
1ـ نرمى استخوان و فلج در جوجه‌ها، شکنندگى استخوان در مرغهاى مسن 2ـ کاهش اشتها و ضریب رشد و تولید 3ـ افزایش میزان لنبه و شکستگى تخم مرغ 4ـ کاهش تولید جوجه در کارخانه‌هاى جوجه کشى 5ـ تلفات به علت فلج، کاهش کارایى قلب، عضلانى، استخوانى و بى‌اشتهایى
مزایاى حضور منابع کلسیم و فسفر در جیره دام
1ـ استخوان‌بندى محکم و سلامت بدنى 2ـ افزایش تولید و ترشح شیر 3ـ افزایش بارورى و آبستنى 4ـ افزایش اشتها و بازدهى مناسب تولید 5ـ عملکرد متعادل دستگاههاى عصبى، عضلانى و گوارشى
مزایاى وجود منابع کلسیم و فسفر در جیره طیور
1ـ استخوان بندى محکم و مقاوم 2ـ افزایش اشتها 3ـ افزایش بازدهى تولید در طیور گوشتى و تخمگذار 4ـ کاهش میزان لنبه و شکستگى تخم مرغ 5ـ افزایش تولید جوجه در فارم‌هاى مرغ مادر
منابع تأمین کننده کلسیم و فسفر:
1ـ فسفر و کلسیم با منشاء گیاهى: در مواد غذایى مانند گندم، جو و غیره این منابع در طیور به علت صفود اسیدفیتیک قابلیت جذب نداشته و ارزش غذایى ندارد در دام نیز از کم ارزش‌ترین منابع به شمار مى‌آید 2ـ استخوان: این منابع اولاً به علت این که عموماً در شرایط غیر بهداشتى و کارگاههاى سنتى تهیه مى‌شود از منابع بیمارى زا و خطرناک هستند ثانیاً در هر شرایطى تهیه مى‌شوند به احتمال انتقال بیماریهاى خطرناکى مثل شاربن و (BSE) غیرقابل اعتماد است 3ـ مونو و دى کلسیم فسفات: از بهترین منابع تأمین کننده کلسیم و فسفر بوده و قابلیت جذب بسیار بالایى دارند.
کلسیم: کلسیم از عناصر پر نیاز در تغذیه دام و طیور است و فراوان‌ترین عنصر معدنى در بدن حیوانات مى‌باشد. این عنصر جز مهمى از اسکلت و دندانها بوده به طورى که 99 درصد از کل کلسیم بدن در این بخشها یافت مى‌شود علاوه بر آن کلسیم بخش ضرورى از سلولهاى زنده و مایعات بافتى است کلسیم براى فعالیت تعدادى از سیستم‌هاى آنزیمى شامل آنزیمهاى لازم براى انتقال پیامهاى عصبى و خصوصیات انقباضى ماهیچه‌ها ضرورى است این عنصر همچنین با انعقاد خون در ارتباط است در خون کلسیم در بخش پلاسما وجود دارد پلاسماى پستانداران معمولى حاوى 80 تا 120 میلى گرم کلسیم در لیتر بوده اما در مرغهاى تخمگذار بین 300 تا 400 میلى‌گرم در لیتر است.
علائم کمبود کلسیم: در صورت کمبود کلسیم در جیره حیوانات جوان در حال رشد استخوان بخوبى تشکیل نشده و وضعیتى موسوم به ریکتز ایجاد مى گردد علائم رکیتز عبارتند از: استخوانهاى به شکل مفاصل، لنگش و اشکال در راه رفتن در حیوانات بالغ کمبود کلسیم موجب استئومالاشیا مى‌شود که طى آن کلسیم موجود در استخوان باز جذب شده اما جایگزین نمى‌گردد در استئومالاشیا استخوانها ضعیف شده و براحتى مى‌شکنند در مرغها علائم کمبود عبارتند از: نرمى منقار و استخوانها تاخیر در رشد و پاهاى قوسى شکل. تخم‌ها پوسته‌اى نازک داشته و تولید تخم مرغ ممکن است کاهش یابد. علائم ذکر شده براى ریکتز و استئومالاشیا منقضى به کمبود کلسیم نبوده و همچنین مى‌تواند از کمبود فسفر، نسبت غیرطبیعى کلسیم به فسفر ناشى شود آشکار است که چندین عامل مى‌تواند مسئول کلسیمى شدن غیرطبیعى استخوانها باشند.
تب شیر وضعیتى است که در اغلب گاوهاى شیرى پس از زایمان رخ مى‌دهد مشخصه این حالت کاهش سطح کلسیم سرم، تنش‌هاى ماهیچه‌اى و در موارد شدید فلج و بى‌حسى است دلیل واقعى هیپوکلسیمى همراه با تب شیر مبهم بوده اما عموماً به نظر مى‌رسد که با آغاز شیردهى غده پاراتیروئید قادر به نشان دادن عکس العملى بقدر کافى سریع جهت افزایش جذب کلسیم از روده براى برآورده نمودن نیاز اضافى حیوان نسبت سطوح طبیعى کلسیم خون را مى‌توان توسط تزریق داخل وریدى گلوکونات کلسیم مجدداً ایجاد نمود اما ممکن است این عمل همیشه اثرى بادوام نداشته باشد تحقیقات نشان داده است که در طى دوره خشکى پرهیز از مصرف مقادیر زیاد کلسیم با حفظ سطوح جیره‌اى کافى از فسفر بروز تب شیر را کاهش مى‌دهد در پیشگیرى عملى از تب شیر استفاده از جیره‌هاى با کلسیم پایین براى افزایش جذب کلسیم مستلزم پیش‌بینى زمان صحیحى از زایمان بوده و در غیر این صورت ممکن است کمبود کلسیم رخ دهد.
منابع کلسیم: شیر و محصولات سبز پررنگ بخصوص لگوم همه منابع خوبى از کلسیم بوده غلات و ریشه‌ها از این نظر منابع فقیرى محسوب مى‌شوند فرآورده‌هاى فرعى حیوانى حاوى استخوان مانند پودر ماهى و پودر گوشت و استخوان منابع عالى از کلسیم هستند مکملهاى معدنى که اغلب در حیوانات مزرعه به خصوص حیوانات شیرده و مرغهاى تخمگذار به کار مى‌رود عبارتند از: سنگ آهک آسیاب شده، آرد استخوان بخار داده شده و مونوکلسیم فسفات و دى کلسیم فسفات در صورت استفاده از سنگ کلسیم فسفات در جیره حیوانات اطمینان از عدم وجود فلور در آنها مهم بوده زیرا در غیر این صورت ممکن است چنین مملکى ممومیت زا باشد وجود سطوح بالاى چربى در جیره حیوانات تک معده‌اى باعث تشکیل صابونهاى کلسیمى اسیدهاى چرب شده قابلیت جذب کلسیم را کاهش مى‌دهد.
نسبت کلسیم به فسفر: هنگام استفاده از مکملهاى کلسیمى در حیوانات باید به نسبت کلسیم به فسفر جیره توجه داشت زیرا یک نسبت غیرطبیعى ممکن است به اندازه کمبود هر یک از عناصر در جیره مضر باشد. نسبتى بین کلسیم به فسفر که به نظر مى‌رسد بیشترین مطلوبیت را براى حیوانات مزرعه به جز طیور دارد عموماً در دامنه 1 به 1 یا 1 به 2 است. با این حال شواهدى موجود است مبنى بر اینکه نشخوارکنندگان قادر به تحمل نسبت‌هاى بالاترى هستند مشروط به آنکه احتیاجات فسفر آنها تأمین گردد. براساس مقادیر احتیاجات کلسیم و فسفر نشخوارکنندگان، منتشر شده توسط کمیته فنى مسئول کار بر روى مواد مغذى وابسته به انجمن تحقیقات کشاورزى و خوراک احتیاج به فسفر در بعضى از شرایط مى‌تواند بیش از کلسیم باشد نسبت کلسیم براى مرغهاى تخمگذار بسیار بزرگتر است زیرا آنها به مقادیر زیادى از این عنصر براى تولید تخم نیاز دارند کلسیم معمولاً به صورت سنگ آهک آسیاب شده مخلوط با جیره یا ریگ‌هاى آهکى به طور آزاد در اختیار مرغهاى تخمگذار قرار مى گیرد.
فسفر: فسفر نسبت به سایر عناصر معدنى داراى بیشترین وظایف شناخته شده در بدن حیوانات است فسفر در فسفولیپیدها، فسفوپروتئین و اسیدهاى نوکلئیک وجود دارد این عنصر طى متابولیسم انرژى در تشکیل قندهاى فسفاته و آدنوزین دى و ترى فسفات نقش حیاتى ایفا مى‌کند. فسفر موجود در بدن حیوان نسبتاً کمتر از کلسیم است در حالى که 99 درصد از کلسیم موجود در بدن استخوانها و دندانها وجود دارد نسبت فسفر در این سازه‌ها در حدود 85 ـ 80 درصد از کل فسفر بدن است.
علائم کمبود فسفر: نواحى گسترده از خاک هاى با کمبود فسفر در سر تا سر دنیا بخصوص در مناطق گرمسیرى و نیمه گرمسیرى وجود دارد و به نظر مى‌رسد کمبود این عنصر شایع‌ترین و از نظر اقتصادى مهمترین مورد از عوارض مربوط با مواد معدنى است که دامهاى در حال چرا را تحت تأیید قرار مى‌دهد.
همانند کلسیم، فسفر نیز براى تشکیل استخوان مورد نیاز بوده و کمبود آن مى‌تواند منجر به ریکتز یا استئومالاشیا شود پیکا یا گند خوارى در گاوها هنگامى که در جیره آنها کمبود فسفر وجود دارد ملاحظه شده است حیوانات مبتلا داراى اشتها غیرطبیعى بوده و چوب، استخوان، پارچه و سایر مواد خارجى را مى جوند پیکار منحصراً نشانه‌اى از کمبود فسفر نیست زیرا ممکن است توسط عوامل دیگرى نیز ایجاد شود به وسیله تجزیه سرم خون ممکن است به شواهدى از کمبود فسفر دست یافت که در این حالت میزان فسفر پایین تر از حد طبیعى را نشان مى‌دهد در کمبود مزمن فسفر حیوانات ممکن است داراى مفاصلى خشک و عضلانى باشند.
مصرف جیره‌اى با فسفر پایین، همچنین، با بارورى ضعیف و اختلالى آشکار در تخمدانها همراه است که باعث مهار، کاهش‌یابى نظمى در مخلى مى‌گردد. نمونه‌هاى زیادى از سراسر دنیا وجود دارد که مکمل سازى فسفر باعث افزایش بارورى در گاوهاى در حال چرا شده است در گاوها کمبود این عنصر همچنین ممکن است تولید شیر را کاهش دهد رشد پایین‌تر از حد طبیعى در حیوانات جوان و افزایش وزن زنده پایین در حیوانات بالغ، علایمى مشخص از کمبود فسفر در همه گونه‌ها هستند کمبود فسفر معمولاً در گاوها نسبت به گوسفندان رایجتر است زیرا گوسفند تمایل به روش چراى انتخابى‌ترى داشته و بخشهاى در حال رشد گیاهان که از نظر فسفر غنى‌تر هستند را انتخاب مى‌نماید.
منابع فسفر: شیر، دانه‌هاى غلات، پودر ماهى و فرآورده‌هاى گوشتى حاوى استخوان، منابع خوبى از فسفر بوده اما میزان عنصر در علوفه خشک و کاه‌ها عموماً بسیار پایین است توجه زیادى به قابلیت دسترسى فسفر شده است بیشتر فسفر دانه‌هاى غلات به شکل فیتات‌ها که نمک‌هاى ا سیدفیتیک (مشتقى از اسید فسفریک) هستند وجود دارد.
فیتات‌هاى نامحلول کلسیم و منیزیم در غلات و سایر فرآورده‌هاى گیاهى وجود دارند آزمایشهاى انجام گرفته با جوجه‌ها نشان داده است که فسفر موجود در فیتات کلسیم تنها با 10% از بازدهى فسفات سدیم مورد استفاده قرار گرفت. بعضى خوراکهاى گیاهى خاص مانند گندم، حاوى فیتاز بوده و در معده خوک مقدارى از فسفرفیتاتى به وسیله فیتاز در شرایط اسیدى حاصله تخریب شود.
در روده فعالیت فیتازى ناشى از میکرو فلورها مشاهده گردیده است اما ظاهراً این فعالیت در خوک اهمیت کمى دارد در گوسفند نشان داده شده است که هیدرولیندفیتات‌ها توسط فیتازهاى باکتریال در شکمبه رخ مى‌دهد، باکترى‌هاى در روده بزرگ نیز داراى فعالیت فیتازى هستند اما اهمیت این امر در تامین فسفر براى تک معده‌اى روشن نیست بنابراین ظاهراً فسفر فیتاتى به راحتى سایر اشکال فسفر توسط نشخوارکنندگان مورد استفاده قرار مى‌گیرد هر چند که مطالعات انجام گرفته با استفاده از ایزوتوپ‌هاى رادیواکتیو نشان داده‌اند که قابلیت دسترسى فسفر ممکن است از 33/0 تا 90/0 متغیر باشد.
باید از خوراندن سطوح بالایى از فسفر اجتناب نمود زیرا مقادیر اضافه دفع شده و در اثر تشدید رشد جلبک‌ها در منابع آبى باعث آلودگى مى‌شوند بعلاوه مصرف مقادیر بالایى فسفر همراه با منیزیم مى‌تواند منجر به تشکیل رسوبات معدنى در مثانه و فیرراه (عارضه سنگ مجارى ادرار) شده و موجب مسدود شدن جریان ادرار در گوسفندان و گاوهاى نر شود.
مونو کلسیم فسفات ماده ضرورى کلیه مرغدارى و خوراک طیور و همچنین برخى از واحد هاى دامدارى و کارخانجات خوراک طیور در کلیه سال مى باشد. این ماده در حال حاضر 100 درصد تولید داخل بوده و توسط حدود 25 واحد فعال در کشور عرضه مى شود. و تولید آن در استان فارس که داراى منابعى غنى از کربنات کلسیم را دارا است و نیز بازار مصرف مناسبى وجود دارد رونق دارد. بهاى فروش مونو کلسیم فسفات در پایان سال 1384 بین 2900-3100 ریال متغیر بوده است.
شرح فرآیند و فلوچارت تولید مونو کلسیم فسفات
محصول مونو کلسیم فسفات از دو ماده مهم اولیه تشکیل مى شود:
الف- اسید فسفریک: این ماده در حال حاضر توسط شرکت بازرگانى پتروشیمى وارد کشور مى شود و در اختیار واحد هاى تولید کننده مونو کلسیم فسفات قرار مى گیرد. اسید صنعتى وارداتى ابتدا بایستى طى روشهاى مختلف عناصر سمى و مصر آن تا حد استاندارد کاهش یافته تا قابلیت استفاده در مونو کلسیم فسفات را داشته باشد که مهمترین آن کاهش میزان فلوئور از 3-2 به حدود2/0-1/0 است.
کنترل مواد نامحلول دانسیته و درصد فسفر از سایر فاکتورهاى کنترلى است که توسط آزمایشگاه انجام مى شود.
ب- کربنات کلسیم: این ماده به صورت سنگ لاشه معدنى از منابع مربوطه استخراج و طى خط پودر سازى به سایز مورد نظر که حدود 300-200 مش است تبدیل مى شود. کنترل کیفى این ماده بخصوص از نظر سایز- درصد کلسیم- عناصر مضر مانند اکسید منیزیم و غیره ضرورى است که با انتخاب سنگ مناسب و کنترل آزمایشگاهى صورت مى گیرد.
این دو ماده پس از کنترلهاى ویژه وارد مخازن ذخیره مواد اولیه خط مونو کلسیم فسفات گردیده وپس از تنظیمات خاص بصورت پیوسته وارد راکتورهاى مختلف شده و مراحل مختلف فرآیند را تا خشک کردن و دانه بندى طى مى کند.
درصد فسفر در خوراک هاى مختلف به شرح زیر است
جدول 1- درصد فسفر
| درصد فسفر قابل جذب | درصد فسفر کل | منبع |
| 59 | 7.6 | پودر استخوان |
| 74 | 2.2 | پودر ماهى |
| 65 | 2.9 | پودر گوشت |
| 66 | 6 | پودر گوشت واستخوان |
| 55 | 19.7 | دى کلسیم فسفات بدون آب |
| 77 | 18.1 | دى کلسیم فسفات آبدار |
| 74 | 22.6 | مونو کلسیم فسفات |
| 89 | 21.3 | مونو ودى کلسیم فسفات آبدار |
جدول 2- فسفر دراستخوانهاى طیور گوشتى
| فسفر قابل جذب | قابل جذب | فسفر کل | محصول |
| 16/20% | 96% | 21% | مونو کلسیم فسفات |
| 3/15% | 85% | 20% | دى کلسیم فسفات آبدار |
| 11% | 55% | 18% | دى کلسیم فسفات بدون آب |
| 1/9% | 65% | 14% | ترى کلسیم فسفات |
منابع تامین فسفر
از سال 1940 نیاز به مکملهاى غیر عالى فسفات در غذاى دام و طیور مورد توجه قرار گرفت و قبل از آن غالباً از پودر استخوان یا فسفریت با فلوئور کم استفاده مى‌شده است. امروز در بیشتر کشورهاى دنیا که تولید دام طیور به شکل صنعتى رواج دارد فسفات‌هاى غیر آلى به منظور تکمیل رژیم غذایى و تامین غذایى مطلوب با هدف رشد سریعتر و سالم‌تر حیوان مورد استفاده قرار مى‌گیرد.
در اغلب کشورهاى توسعه فسفات به صورت فسفریت به کار مى‌رود و یا هیچگونه مکمل معدنى به جیره دام و طیور اضافه نمى‌شود در بین مکملهاى غیر آلى فسفاته دى کلسیم فسفات و یا منوکلسیم فسفات متداولتر از دیگر منابع فسفات است ولى در ایلات متحده بیشتر ترکیب این دو به صورت حدود 65% دى و 35% منو که اصطلاحاً دى فس گفته مى‌شود استفاده مى‌گردد.
ولى آنچه که از نظر متخصصین تغذیه داراى اهمیت است میزان فسفر قابل جذب در فرآورده است تولید کنندگان منو و یا دى کلسیم فسفات در دنیا غالباً فسفر مورد نیاز را از سه منبع زیر تامین مى‌کنند:
الف) سنگ فسفات ( مواد معدنى فسفاتات به صورت آپاتیت، فسفریت، گوانو)
ب) استخوان و ضایعات دامى
ج) اسید فسفریک
در مورد بند الف که مى‌توان اصطلاحاً آن را روش مستقیم گفت، تولید کنندگان با استفاده از تکنولوژى وسیع و پیچیده با استفاده از کمى سنگ فسفات در کنار شیر آهک و یک پروسه نسبتاً طولانى شیمیایى ـ فیزیکى فرآورده‌هاى مختلفى از جمله دى کلسیم فسفات تولید مى‌کند سیستم به گونه‌اى طراحى شده که عناصر سمى و سنگین و مزاحم در مراحل مختلف جدا مى‌گردد این روش بیشتر در کشورهاى پیشرفته که داراى تکنولوژى بالایى هستند مورد استفاده قرار مى‌گیرند.
در مورد بند ب استفاده از استخوان و دیگر ضایعات دامى که معمولاً در کارخانجات تولید ژلاتین به عنوان منبع فسفر مطرح است. از روشهاى متعادل در اروپا امریکا و خصوصاً اروپاى شمالى بوده و سهم عمده‌اى را در تولید فرآورده‌هاى فسفاته دارند باید گفت این روش تکنولوژى خاص خود و مواد اولیه فراوانى نیاز دارد که از کشتارگاه‌ها و مراکز عمده‌ى بسته بندى محصولات پروتئینى جمع آورى مى‌گردد.
لازم است اضافه شود براى تهیه پودر استخوان تنها روشى که مورد تایید و قبول متخصصین جدا کردن خاکستر استخوانها و دیگر ضایعات دامى است متاسفانه در ایران استفاده از مواد شیمیایى مانند بنزین و غیره براى از بین بردن بقایاى گوشت و چربى استخوانها در بعضى از کارگاه‌ها مرسوم شده است که مصرف پودر استخوان تهیه شده با این روش اثرات نامطلوب و بعضاً کشنده براى دام طیور دارد. لیکن در صورتى که خاکستر استخوانها از طریق حرارت دادن (550 درجه در 24 ساعت) تهیه شود و خاکستر به دست آمده تقریباً سفید مایل به خاکسترى بوده و به روش کاملاً استریل و مراقب از عدم آلودگى ثانویه از طریق محیط، جمع آورى و بسته بندى شود این خاکستر یکى از بهترین منابع تامین فسفر براى دام طیور است.
در مورد بند ج یعنى استفاده از اسید فسفریک در کنار ترکیبات معدنى به خصوص کربنات‌هاى کلسیم از نوع کلسیت به جهت بهره‌گیرى تکنولوژى نسبتاً ساده تحقیق تنها روش متداول در ایران و بسیارى از کشورها است به عقیده کارشناسان استفاده از اسید فسفریک براى تولید کلسیم فسفات کارى سهل است. به این معنى اگر صرفاً یک ترکیب شیمیایى از اسید فسفریک و مواد معدنى مد نظر باشد کارى است بسیار آسان ولى اگر هدف تولید محصولى باشد که فسفر و کلسیم در یک رابطه صحیح علمى و صنعتى در کنار هم قرار بگیرند و محصول به اصطلاح ارتو فسفات باشد و عناصر سمى و فلوئور آن به حد نرمال و زیر آن برسد از نظر فیزیکى گرانوله باشد کارى است مشکل ولى مقبول.
چناچه کلسیم فسفات تولیدى که داراى مشخصات ذکر شده در بند ج مى باشد در کنار تمام خواصى که مثبتى که کلسیم وفسفر جیره دام وطیور دارند حداقل دو نقش دیگر خواهند داشت که عبارتند از:
الف-جلوگیرى از مسمومیت هاى احتمالى و عوارض بعدى
ب-تامین فسفر و کلسیم مورد نیاز دام و طیور وکمک به جذب سایر مواد موجود در جیره غذایى(کاهش تبدیل ضریب غذایى) و افزایش بازده.
جدول 3- درصد دى کلسیم فسفات در جیره انواع طیور
| انواع طیور | درصد دى کلسیم مورد نیاز(ارتو فسفات) | درصد دى کلسیم فسفات مورد نیاز(معمولى) |
| 1-مرغ گوشتى | حداقل 8/0 درصد | حداقل 2/1 درصد |
| 2-مرغ تخمگذار | 1 درصد | 4/1 درصد |
| 3-مرغ مادر | 2/1 درصد | 6/1 درصد |
مصرف مونوکلسیم فسفات در تغذیه دام و طیور
این ماده بعنوان مکمل کلسیم و فسفر در تغذیه دام و طیور مورد استفاده قرار مى‌گیرد. قابلیت جذب مونوکلسیم فسفات کریستاله (4 ـ 8 درصد) است درجه کارائى Lpliciency یا Degrecol در مونوکلسیم فسفات کریستاله 125 ـ 110 مى‌باشد. مونوکلسیم فسفات که داراى 9/16 درصد کلسیم و 6/24 درصد فسفر باشد در مقایسه با دى کلسیم فسفات با 24 درصد کلسیم و 18 درصد فسفر داراى ارزشى برابر 136 درصد بوده یعن با توجه به میزان فسفر مونوکلسیم فسفات ارزش آن 36 درجه بیشتر از دى کلسیم فسفات مى‌باشد لذا با توجه به بالا بودن میزان فسفر و قابلیت حلالیت بیشتر مونوکلسیم فسفات و همچنین فراوانى منابع کلسیم در داخل کشور خرید مونوکلسیم هیدراته از خارج از کشور توصیه مى‌شود.
لازم به توضیح است که در تغذیه نشخوارکنندگان مى‌توان از مونو و دسى و ترى کلسیم فسفات استفاده نمود زیرا در شبکه نشخوارکنندگان دسى و ترى کلسیم براحتى شکسته و تبدیل به هونو مى‌شود ولى در تغذیه طیور این امر متفاوت است و با اضافه کردن کلسیم به راحتى مى‌توان کلسیم و فسفر جیره را بالانس کرد.
تولید MCP و مقایسه آن با DCP
در ارتباط با تولید مونوکلسیم فسفات لازم به ذکر است که اولاً MCP به اسیدهاى فسفریک کمترى نسبت به DCP نیاز دارد ثانیاً در هنگام تولید MCP گازهاى سمى کمترى تولید مى‌شود (در مقایسه با DCP) ثالثاً پس مانده‌هاى زائد و مضر در تولید MCP کمتر است.
مشخصات مونوکلسیم فسفات
1ـ رطوبت حداکثر 2 درصد 2ـ فسفر کل N33 درصد 3ـ قابلیت حل در اسیدسیتریک حداقل 99درصد 4ـ قابلیت حل در آب 80 درصد 5ـ فرم: کریستال 6ـ P2O5 52 درصد و تا 50 درصد هم قابل قبول است 7ـ گرانول و کریستال هیدراته باشد 8ـ مواد غیرمحلول در اسیدکلریدریک کمتر از یک درصد باشد 9ـ سدیم Na حداکثر یا کمتر از 1 درصد 10ـ آهن Fe حداکثر یا کمتر از 9/0 درصد 11ـ منیزیم Mg حداکثر یا کمتر از 15/0 درصد 12ـ سولفات So4 حداکثر یا کمتر 15/0 درصد 13ـ کلر حداکثر یا کمتر از 05/0 درصد 14ـ منگنز Mn حداکثر یا کمتر از 02/0 درصد 15ـ کلسیم کل مساوى یا بیشتر از 15/0 درصد 16ـ آرسینک As حداکثر 8 میلى‌گرم در کیلوگرم (PPM) 17ـ نیتریت No2 حداکثر 15 میلى‌گرم 18ـ جیوه Hg حداکثر 1/0 میلى گرم 19ـ سرب و فلزات سنگین حداکثر 30 میلى‌گرم 20ـ فلوئور حداکثر 2/0 درصد یا کمتر
با توجه به اجزاى تشکیل دهنده مونوکلسیم فسفات و همچنین با توجه به میزان فسفر در مونوکلسیم فسفات به میزان 5/22 درصد و در دى کلسیم فسفات به مقدار 18 درصد و همچنین ضریب هضمى مونوکلسیم فسفات به مقدار 85 درصد و در دى کلسیم فسفات به میزان 69 درصد هر واحد دى کلسیم فسفات معادل 7/0 مونو کلسیم فسفات مى‌باشد. با توجه به کیفیت و حجم و وزن کمتر مونوکلسیم فسفات از نظر حمل و نقل خرید مونو کلسیم فسفات بجاى دى کلسیم فسفات در صورتى که داراى مشخصات بالا باشد توصیه مى‌شود.
اهمیت کلسیم و فسفر در تغذیه دام و طیور
دام و طیور همانگونه که براى ادامه حیات و بازدهى مناسب نیازمند منابع پروتئین و انرژى هستند نیاز مبرمى نیز به مواد معدنى و در رأس آن کلسیم و فسفر دارند کلسیم در انعقاد خون ـ فعالیت فیزیولوژیکى قلب، تبادلات سلولى، فعالیت عصبى و عضلانى، ساختمان استخوان و دندان و تخم مرغ در تولید مثل نوبارورى فعالیت صحیح دستگاه گوارش و دیگر بخشهاى بدن نقش ارزنده‌اى دارد فسفر در تشکیل بافت عصبى، تولید مثل و آبستنى، اشتها و فعالیت گوارشى، تشکیل بافت استخوانى و دیگر بافت‌هاى کلسیم‌دار نقش ارزشمند دارد.
عوارض کمبود کمبود کلسیم و فسفر در دام
1ـ نرمى استخوان در دامهاى جوان پارانشیم 2ـ شکننده شدن استخوان در دامهاى بالغ یا استئومالامى 3ـ بیمارى تب شیر یا فلجى در دامهاى بالغ 4ـ بیمارى انحراف اشتها یا پیکا که سبب بلغ اشیاى غیرمغذى توسط دام مى‌شود 5ـ کاهش رشد و تولید 6ـ نازائى 7ـ کاهش مقاومت در برابر بیماریها و خونریزى
عوارض کمبود کلسیم و فسفر در طیور:
1ـ نرمى استخوان و فلج در جوجه‌ها، شکنندگى استخوان در مرغهاى مسن 2ـ کاهش اشتها و ضریب رشد و تولید 3ـ افزایش میزان لنبه و شکستگى تخم مرغ 4ـ کاهش تولید جوجه در کارخانه‌هاى جوجه کشى 5ـ تلفات به علت فلج، کاهش کارایى قلب، عضلانى، استخوانى و بى‌اشتهایى
مزایاى حضور منابع کلسیم و فسفر در جیره دام
1ـ استخوان‌بندى محکم و سلامت بدنى 2ـ افزایش تولید و ترشح شیر 3ـ افزایش بارورى و آبستنى 4ـ افزایش اشتها و بازدهى مناسب تولید 5ـ عملکرد متعادل دستگاههاى عصبى، عضلانى و گوارشى
مزایاى وجود منابع کلسیم و فسفر در جیره طیور
1ـ استخوان بندى محکم و مقاوم 2ـ افزایش اشتها 3ـ افزایش بازدهى تولید در طیور گوشتى و تخمگذار 4ـ کاهش میزان لنبه و شکستگى تخم مرغ 5ـ افزایش تولید جوجه در فارم‌هاى مرغ مادر
منابع تأمین کننده کلسیم و فسفر:
1ـ فسفر و کلسیم با منشاء گیاهى: در مواد غذایى مانند گندم، جو و غیره این منابع در طیور به علت صفود اسیدفیتیک قابلیت جذب نداشته و ارزش غذایى ندارد در دام نیز از کم ارزش‌ترین منابع به شمار مى‌آید 2ـ استخوان: این منابع اولاً به علت این که عموماً در شرایط غیر بهداشتى و کارگاههاى سنتى تهیه مى‌شود از منابع بیمارى زا و خطرناک هستند ثانیاً در هر شرایطى تهیه مى‌شوند به احتمال انتقال بیماریهاى خطرناکى مثل شاربن و (BSE) غیرقابل اعتماد است 3ـ مونو و دى کلسیم فسفات: از بهترین منابع تأمین کننده کلسیم و فسفر بوده و قابلیت جذب بسیار بالایى دارند.
کلسیم: کلسیم از عناصر پر نیاز در تغذیه دام و طیور است و فراوان‌ترین عنصر معدنى در بدن حیوانات مى‌باشد. این عنصر جز مهمى از اسکلت و دندانها بوده به طورى که 99 درصد از کل کلسیم بدن در این بخشها یافت مى‌شود علاوه بر آن کلسیم بخش ضرورى از سلولهاى زنده و مایعات بافتى است کلسیم براى فعالیت تعدادى از سیستم‌هاى آنزیمى شامل آنزیمهاى لازم براى انتقال پیامهاى عصبى و خصوصیات انقباضى ماهیچه‌ها ضرورى است این عنصر همچنین با انعقاد خون در ارتباط است در خون کلسیم در بخش پلاسما وجود دارد پلاسماى پستانداران معمولى حاوى 80 تا 120 میلى گرم کلسیم در لیتر بوده اما در مرغهاى تخمگذار بین 300 تا 400 میلى‌گرم در لیتر است.
علائم کمبود کلسیم: در صورت کمبود کلسیم در جیره حیوانات جوان در حال رشد استخوان بخوبى تشکیل نشده و وضعیتى موسوم به ریکتز ایجاد مى گردد علائم رکیتز عبارتند از: استخوانهاى به شکل مفاصل، لنگش و اشکال در راه رفتن در حیوانات بالغ کمبود کلسیم موجب استئومالاشیا مى‌شود که طى آن کلسیم موجود در استخوان باز جذب شده اما جایگزین نمى‌گردد در استئومالاشیا استخوانها ضعیف شده و براحتى مى‌شکنند در مرغها علائم کمبود عبارتند از: نرمى منقار و استخوانها تاخیر در رشد و پاهاى قوسى شکل. تخم‌ها پوسته‌اى نازک داشته و تولید تخم مرغ ممکن است کاهش یابد. علائم ذکر شده براى ریکتز و استئومالاشیا منقضى به کمبود کلسیم نبوده و همچنین مى‌تواند از کمبود فسفر، نسبت غیرطبیعى کلسیم به فسفر ناشى شود آشکار است که چندین عامل مى‌تواند مسئول کلسیمى شدن غیرطبیعى استخوانها باشند.
تب شیر وضعیتى است که در اغلب گاوهاى شیرى پس از زایمان رخ مى‌دهد مشخصه این حالت کاهش سطح کلسیم سرم، تنش‌هاى ماهیچه‌اى و در موارد شدید فلج و بى‌حسى است دلیل واقعى هیپوکلسیمى همراه با تب شیر مبهم بوده اما عموماً به نظر مى‌رسد که با آغاز شیردهى غده پاراتیروئید قادر به نشان دادن عکس العملى بقدر کافى سریع جهت افزایش جذب کلسیم از روده براى برآورده نمودن نیاز اضافى حیوان نسبت سطوح طبیعى کلسیم خون را مى‌توان توسط تزریق داخل وریدى گلوکونات کلسیم مجدداً ایجاد نمود اما ممکن است این عمل همیشه اثرى بادوام نداشته باشد تحقیقات نشان داده است که در طى دوره خشکى پرهیز از مصرف مقادیر زیاد کلسیم با حفظ سطوح جیره‌اى کافى از فسفر بروز تب شیر را کاهش مى‌دهد در پیشگیرى عملى از تب شیر استفاده از جیره‌هاى با کلسیم پایین براى افزایش جذب کلسیم مستلزم پیش‌بینى زمان صحیحى از زایمان بوده و در غیر این صورت ممکن است کمبود کلسیم رخ دهد.
منابع کلسیم: شیر و محصولات سبز پررنگ بخصوص لگوم همه منابع خوبى از کلسیم بوده غلات و ریشه‌ها از این نظر منابع فقیرى محسوب مى‌شوند فرآورده‌هاى فرعى حیوانى حاوى استخوان مانند پودر ماهى و پودر گوشت و استخوان منابع عالى از کلسیم هستند مکملهاى معدنى که اغلب در حیوانات مزرعه به خصوص حیوانات شیرده و مرغهاى تخمگذار به کار مى‌رود عبارتند از: سنگ آهک آسیاب شده، آرد استخوان بخار داده شده و مونوکلسیم فسفات و دى کلسیم فسفات در صورت استفاده از سنگ کلسیم فسفات در جیره حیوانات اطمینان از عدم وجود فلور در آنها مهم بوده زیرا در غیر این صورت ممکن است چنین مملکى ممومیت زا باشد وجود سطوح بالاى چربى در جیره حیوانات تک معده‌اى باعث تشکیل صابونهاى کلسیمى اسیدهاى چرب شده قابلیت جذب کلسیم را کاهش مى‌دهد.
نسبت کلسیم به فسفر: هنگام استفاده از مکملهاى کلسیمى در حیوانات باید به نسبت کلسیم به فسفر جیره توجه داشت زیرا یک نسبت غیرطبیعى ممکن است به اندازه کمبود هر یک از عناصر در جیره مضر باشد. نسبتى بین کلسیم به فسفر که به نظر مى‌رسد بیشترین مطلوبیت را براى حیوانات مزرعه به جز طیور دارد عموماً در دامنه 1 به 1 یا 1 به 2 است. با این حال شواهدى موجود است مبنى بر اینکه نشخوارکنندگان قادر به تحمل نسبت‌هاى بالاترى هستند مشروط به آنکه احتیاجات فسفر آنها تأمین گردد. براساس مقادیر احتیاجات کلسیم و فسفر نشخوارکنندگان، منتشر شده توسط کمیته فنى مسئول کار بر روى مواد مغذى وابسته به انجمن تحقیقات کشاورزى و خوراک احتیاج به فسفر در بعضى از شرایط مى‌تواند بیش از کلسیم باشد نسبت کلسیم براى مرغهاى تخمگذار بسیار بزرگتر است زیرا آنها به مقادیر زیادى از این عنصر براى تولید تخم نیاز دارند کلسیم معمولاً به صورت سنگ آهک آسیاب شده مخلوط با جیره یا ریگ‌هاى آهکى به طور آزاد در اختیار مرغهاى تخمگذار قرار مى گیرد.
فسفر: فسفر نسبت به سایر عناصر معدنى داراى بیشترین وظایف شناخته شده در بدن حیوانات است فسفر در فسفولیپیدها، فسفوپروتئین و اسیدهاى نوکلئیک وجود دارد این عنصر طى متابولیسم انرژى در تشکیل قندهاى فسفاته و آدنوزین دى و ترى فسفات نقش حیاتى ایفا مى‌کند. فسفر موجود در بدن حیوان نسبتاً کمتر از کلسیم است در حالى که 99 درصد از کلسیم موجود در بدن استخوانها و دندانها وجود دارد نسبت فسفر در این سازه‌ها در حدود 85 ـ 80 درصد از کل فسفر بدن است.
علائم کمبود فسفر: نواحى گسترده از خاک هاى با کمبود فسفر در سر تا سر دنیا بخصوص در مناطق گرمسیرى و نیمه گرمسیرى وجود دارد و به نظر مى‌رسد کمبود این عنصر شایع‌ترین و از نظر اقتصادى مهمترین مورد از عوارض مربوط با مواد معدنى است که دامهاى در حال چرا را تحت تأیید قرار مى‌دهد.
همانند کلسیم، فسفر نیز براى تشکیل استخوان مورد نیاز بوده و کمبود آن مى‌تواند منجر به ریکتز یا استئومالاشیا شود پیکا یا گند خوارى در گاوها هنگامى که در جیره آنها کمبود فسفر وجود دارد ملاحظه شده است حیوانات مبتلا داراى اشتها غیرطبیعى بوده و چوب، استخوان، پارچه و سایر مواد خارجى را مى جوند پیکار منحصراً نشانه‌اى از کمبود فسفر نیست زیرا ممکن است توسط عوامل دیگرى نیز ایجاد شود به وسیله تجزیه سرم خون ممکن است به شواهدى از کمبود فسفر دست یافت که در این حالت میزان فسفر پایین تر از حد طبیعى را نشان مى‌دهد در کمبود مزمن فسفر حیوانات ممکن است داراى مفاصلى خشک و عضلانى باشند.
مصرف جیره‌اى با فسفر پایین، همچنین، با بارورى ضعیف و اختلالى آشکار در تخمدانها همراه است که باعث مهار، کاهش‌یابى نظمى در مخلى مى‌گردد. نمونه‌هاى زیادى از سراسر دنیا وجود دارد که مکمل سازى فسفر باعث افزایش بارورى در گاوهاى در حال چرا شده است در گاوها کمبود این عنصر همچنین ممکن است تولید شیر را کاهش دهد رشد پایین‌تر از حد طبیعى در حیوانات جوان و افزایش وزن زنده پایین در حیوانات بالغ، علایمى مشخص از کمبود فسفر در همه گونه‌ها هستند کمبود فسفر معمولاً در گاوها نسبت به گوسفندان رایجتر است زیرا گوسفند تمایل به روش چراى انتخابى‌ترى داشته و بخشهاى در حال رشد گیاهان که از نظر فسفر غنى‌تر هستند را انتخاب مى‌نماید.
منابع فسفر: شیر، دانه‌هاى غلات، پودر ماهى و فرآورده‌هاى گوشتى حاوى استخوان، منابع خوبى از فسفر بوده اما میزان عنصر در علوفه خشک و کاه‌ها عموماً بسیار پایین است توجه زیادى به قابلیت دسترسى فسفر شده است بیشتر فسفر دانه‌هاى غلات به شکل فیتات‌ها که نمک‌هاى ا سیدفیتیک (مشتقى از اسید فسفریک) هستند وجود دارد.
فیتات‌هاى نامحلول کلسیم و منیزیم در غلات و سایر فرآورده‌هاى گیاهى وجود دارند آزمایشهاى انجام گرفته با جوجه‌ها نشان داده است که فسفر موجود در فیتات کلسیم تنها با 10% از بازدهى فسفات سدیم مورد استفاده قرار گرفت. بعضى خوراکهاى گیاهى خاص مانند گندم، حاوى فیتاز بوده و در معده خوک مقدارى از فسفرفیتاتى به وسیله فیتاز در شرایط اسیدى حاصله تخریب شود.
در روده فعالیت فیتازى ناشى از میکرو فلورها مشاهده گردیده است اما ظاهراً این فعالیت در خوک اهمیت کمى دارد در گوسفند نشان داده شده است که هیدرولیندفیتات‌ها توسط فیتازهاى باکتریال در شکمبه رخ مى‌دهد، باکترى‌هاى در روده بزرگ نیز داراى فعالیت فیتازى هستند اما اهمیت این امر در تامین فسفر براى تک معده‌اى روشن نیست بنابراین ظاهراً فسفر فیتاتى به راحتى سایر اشکال فسفر توسط نشخوارکنندگان مورد استفاده قرار مى‌گیرد هر چند که مطالعات انجام گرفته با استفاده از ایزوتوپ‌هاى رادیواکتیو نشان داده‌اند که قابلیت دسترسى فسفر ممکن است از 33/0 تا 90/0 متغیر باشد.
باید از خوراندن سطوح بالایى از فسفر اجتناب نمود زیرا مقادیر اضافه دفع شده و در اثر تشدید رشد جلبک‌ها در منابع آبى باعث آلودگى مى‌شوند بعلاوه مصرف مقادیر بالایى فسفر همراه با منیزیم مى‌تواند منجر به تشکیل رسوبات معدنى در مثانه و فیرراه (عارضه سنگ مجارى ادرار) شده و موجب مسدود شدن جریان ادرار در گوسفندان و گاوهاى نر شود.
دیدگاه ها