بهترین ترکیب سنی و جنسی در گله های گوسفند وبز

بهترین ترکیب سنی و جنسی در گله های گوسفند وبز
کشور ما از نظر جمعیت دامهای سبک در رده های بالای جهانی قرارداشته و از آنجائیکه معمولاً گوسفند و بز ، قسمت اعظم تغدیه خود را از مراتع دریافت می دارند ، بعلل گوناگون و از جمله عدم تعادل بین علوفه تولیدی مراتع و تعداد دامهای استفاده کننده از این منبع غدائی ، روز به روز میزان فرسایش مراتع افزایش یافته و تولید علوفه آنها کاهش می یابد .
چشم انداز چنین روند تخریب ، جز بیابانی شدن عرصه مراتع کشور و نابودی حرفه گله داری نخواهد بود .
برای جلوگیری از این فاجعه در حال وقوع ، علاوه بر اقداماتی نظیر کنترل مراتع ، بازسازی و احیاء مراتع در حال تخریب ، ایجاد تعادل بین دام و مرتع و عملیاتی نظیر آبخوانداری ، آبخیزداری و غیره و آنهم با سرعتی بیش از روند تخریب ، بخش دیگر از این بازسازی به تغییر در مدیریت گله داری کشور مربوط می گردد که این بخش از بازسازی شامل زیر بخشـهای متعددی است که یکی از آنها تعیین " بهترین ترکیب سنی و جنسی در گله های گوسفند و بز " می باشد.
در حال حاضر بعلت عدم رعایت این مهم در اغلب گله های گوسفند و بز کشور ، همواره در گله ها ، تعدادی دام مصرف کننده که تولیدی را بهمراه ندارند حضور داشته که علاوه بر فشاربه مراتع کشور ، میزان درآمد گله دار را نیز کاهش می دهند شرایط اجرا:
در اجرای این برنامه نیاز به مقدماتی است که اهم آن عبارتند از :
ـ ممیزی مراتع و واگذاری آن به دامداران صاحب حق و حقوق قانونی .
ـ برآورد میزان علوفه قابل برداشت از هر مرتع .
ـ برقراری طرح تعادل دام و مرتع .
ـ توجیه دامداران منطقه به رعایت اصول برقرار شده بوسیله کلاسهای ترویجی .
ـ قرار دادن اهرمهائی برای تشوق دامداران به رعایت موازین علمی این برنامه مانند استفاده از کمکهای دولتی و اعتبارات بانکها و غیره .
ـ کنترل مستمر و پیگیر از سوی مراجع دولتی ، تعاونیها و اتحادیه های مربوطه .
ـ فعال شدن تعاونیهای مرتعداری و گله داری منطقه .
ـ برنامه های کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت بازسازی و احیاء مراتع .
ـ جلوگیری از تغییر کاربری مراتع و تبدیل آن به دیمزار .
ـ آمارگیری سالیانه از دامهای هر منطقه .
ـ تعیین ترکیب بهینه دامهای سبک و سنگین هر منطقه برحسب شرایط .
ـ سوق دادن دامهای اقتصادی به سیستم بسته و تغدیه دستی .
ـ انجام عملیات فراگیر اصلاح نژاد ، برای بهره دهی بیشتر از هرسر دام .
ـ تنظیم برنامه های آمیخته گری تجاری کنترل شده .
اما از آنجائیکه اجرای موارد فوق با همه ضرورت ، نیاز به زمان داشته و بایستی بتدریج صورت عملی بخود بگیرد ، لذا برای جلوگیری از اتلاف وقت با حداقل اطلاعات از موارد فوق می توان برنامه " بهترین ترکیب سنی و جنسی در گله های گوسفند و بز "را به مرحله اجرا گذارد .
روش اجرا :
در اجرای مدیریت دام در مرتع و تعادل بین منابع غذائی و دام ، پس از بررسی پتانسیل تولید علوفه مرتع و سایر منابع غذائی منطقه و تطبیق آن با تعداد واحددامی قابل نگهداری در مرتع مورد نظر ( مقصود مراتعی که توسط گوسفند و بز مورد تعلیف قرارمی گیرد ) ، ترکیب سنی وجنسی متعادل برای گله های گوسفند و بز بشرح زیر پیشنهاد می گردد :
الف ـ گوسفند :
برای سهولت در تفهیم محاسبات ، یک گله گوسفند با 100 رأس میش مولد در نظر گرفته شده که سایر گروههای سنی و جنسی نیز بر همان مبناء آمده است ، ضمن اینکه :
ـ ترکیب گله بلافاصله پس از پایان زایش در جدول زیر آمده است .
ـ ضریب بره گیری 80 در صد محاسبه شده است .
ـ در جدول یک گله فرضی با تعداد هر یک از گروههای سنی و جنسی همراه با در صدهای مربوطه ذکر شده که براساس این درصدها هر نوع گله ای رابا هرتعداد می توان بر مبنای آن ساماندهی نمود .
جدول شماره 1ـ ترکیب متعادل سنی و جنسی برای گله های گوسفند

عناوین	میش مولد	قوچ مولد	ماده جایگزین	نرجایگزین	نرنوزاد	ماده نوزاد	جمــــع
تعداد (رأس)	100	3	25	2	40	40	210
درصد	62/47	43/1	90/11	95/0	05/19	05/19	100

 توضیحات :
ـ درترکیب جدول فوق ، تا زمان قوچ گذار ، حدود 20 در صد از ماده های جایگزین ( در مثال فوق 5 رأس ) حذف و 80 درصد بقیه از ماده های جایگزین ( در مثال 20 رأس ) در گروه میش های مولد قرار گرفته و بهمین تعداد از میش های 5/6 ساله (پس ازشیر گرفتن بره ها ) حذف نمایند .به این طریق اولاً ترکیب گله همیشه ثابت و در حد علوفه موجود مرتع بوده و ثانیاً هر ساله 20 در صد میش ها حذف و ماده های جایگزین بجای آنها در گله قرار می گیرند ، بطوریکه حداکثر از هر میش 5 بره گرفته شده و در سن 5/6 سالگی از گله حذف می شوند .
ـ از نرهای جایگزین هر ساله 50 در صد ( در مثال یک رأس ) جایگزین قوچ مولد شده و بهمین تعداد پیرترین یا بدترین قوچهای گله حذف می گردند که این امر موجب تسریع در ژنراسیون های جدید گله خواهد شد .
ـ گوسفندان مازاد هر گروه سنی و جنسی در اولین فرصت به پروار بسته شده و یا به فروش خواهند رفت که به این ترتیب هیچگونه فشار اضافی به مرتع یا منابع غذائی وارد نخواهد شد .
ترکیب گله گوسفند در پایان دوره سالیانه :
از نظر کمی ، بیشترین فراوانی هر گله گوسفند از نظر جمعیتی ، پس از اتمام زایش بوده که در طی سال و بتدریج بر اثر عواملی نظیر جایگزینی ، خذف ، فروش و تلفات کاهش پیدا نموده و نهایتاً در آستانه قوچ گذاری ، جمعیت گله گوسفند معمولاً به حداقل در طول سال می رسد . در این زمان ترکیب گله به شکل دیگری درخواهد آمد که حالت بهینه و متعادل آن بشرح جدول شماره 2 خواهد بود .
جدول شماره 2 ـ ترکیب متعادل سنی و جنسی گله گوسفند قبل از قوچ گذار

عناوین	میش مولد	قوچ مولد	ماده جایگزین	نرجایگزین	جمــــع
تعداد (رأس)	100	3	25	2	130
درصد	92/76	31/2	23/19	54/1	100

با استفاده از جدول فوق و متعادل نمودن گله در قبل از فصل قوچ گذار بر آن اساس ، میتوان به نتایج جدول شماره یک دست یافت .
ب ـ بـــز:
در مورد بزها ، یک گله با دارا بودن 60 رأس بز ماده مولد ، مبناء قرارداده شد و سایر گروههای سنی و جنسی بر این اساس محاسبه گردید .
در جدول شماره 3 ، موارد زیر ملحوظ شده است .
ـ ترکیب گله بلافاصله پس از پایان زایش در جدول مربوطه درج گردید .
ـ ضریب بزغاله گیری با توجه به چند قلو زائی در بزها حدود 97 در صد محاسبه شد .
ـ برای سهولت توجیه ، یک گله فرضی بز ، در ترکیب متعادل سنی و جنسی همراه با درصدهای آن بعنوان مثال آمده که قابل تعمیم در گله های بزرگتر یا کوچکتر هم می باشد .
ـ چون بعضی از گله داران بزهارا همراه گوسفند در یک گله نگهداری می نمایند این ترکیب متعادل قابل اجرا در چنین گله ها هم بوده و مغایرتی ایجاد نمی نماید .
جدول شماره 3 ـ ترکیب متعادل سنی و جنسی برای گله های بز

عناوین	بزماده مولد	بزنر مولد	بزماده جایگزین	بزنرجایگزین	بزغاله نرنوزاد	بزغاله ماده نوزاد	جمــــع
تعداد (رأس)	60	3	18	2	29	29	141
درصد	55/42	13/2	76/12	42/1	57/20	57/20	100

توضیحات :
ـ از ماده های جایگزین تازمان شروع جفتگیری 67/16 درصد ( در مثال 3 رأس ) خذف و بقیه 33/83 درصد باقیمانده (معادل 15 درصد در مثال فوق ) در گروه بز ماده مولد قرار گرفته و بهمان تعداد ، از بزهای مولد پیر (5/5 ساله ) یا مریض ، پس از شیرگیری بزغاله ها، خذف می گردند که به این ترتیب بزهای ماده مولد که هسته اصلی تولیدات هستند ثابت مانده و هر ساله 25 در صد از پیرها حذف و بهمین تعداد ماده جایگزین جوان در گله مادری وارد می شوند ، بنابراین از هر بز ماده مولد 4 دوره زایش ( سالیانه ) بزغاله گیری می شود.
ـ از بز نر جایگزین هر ساله 50 در صد آن ( در مثال معادل یک رأس ) جایگزین پیرترین یا بدترین بز نر مولد شده و 50 درصد بقیه و بز نر حذف شده از گله خارج می گردند.
ـ با فروش به موقع بزها و بزغاله های مازاد ، تعداد افراد گله در حداقل ظرفیت نگاهداشته شده و با علوفه و مواد غذائی مرتع تناسب خواهد داشت .
ترکیب گله بز در پایان دوره سالیانه :
گله های بز نیز مانند گوسفندان ، بیشترین فراوانی را پس ازاتمام دوره زایش کسب نموده و کمترین فراوانی جمعیتی هم در ابتدای فصل باروری اتفاق می افتد .
ترکیب گله در این زمان از حالت جدول شماره 3 تغییر یافته و بصورت دیگری ظاهر می گردد که حالت متعادل و مناسب آن در جدول شماره 4 آمده است .
جدول شماره 4 ـ ترکیب سنی و جنسی گله بز در ابتدای فصل باروری

عناوین	بزماده مولد	بزنرمولد	بزماده جایگزین	بزنرجایگزین	جمــــع
تعداد (رأس)	60	3	18	2	83
درصد	29/72	61/3	69/21	41/2	100

 در ابتدای فصل باروری با متعادل نمودن گله های بز بر پایه درصدهای محاسبه شده در جدول شماره 4 ، می توان انتظار یک گله متعادل را در پایان فصل زایش داشت .
موارد تکمیلی :
بدیهی است فاکتور بره گیری یا بزغاله گیری سالیانه از عوامل مهم در تنظیم جداول ترکیب متعادل سنی و جنسی گله های گوسفند و بز می تواند باشد ، که این فاکتور بر اساس نحوه مدیریت ، تغذیه ، نژاد ، منطقه و سایر عوامل متغیر بوده و حتی در یک منطقه از هر گله ای تا گله دیگر متفاوت است .
آنچه در جداول شماره 1 تا 4 محاسبه گردیده ، بر مبنای معیارهای متداول در گله های سنتی و متکی به مرتع و در شرایط متوسط و یکبار زایش در سال تنظیم شده که شاید در مورد همه مناطق گله داری کشور صادق نباشد ، لذا برای آنکه هر گله دار بتواند در شرایط مختلف کشور با توجه به تغییراتی که در بره گیری یا بزغاله گیــری مناطق مختلف و
یا گله های مختلف و در سالهای خشکسالی و ترسالی وجود دارد ، گله خود را با ترکیب متعادل تطـبیق دهد ، جداول
تکمیلی شماره 5 و 6 می تواند راهنمای خوبی برای حالات مختلف بره گیری یا بزغاله گیری گله و تنظیم ترکیب متعادل گله باشد .
این جداول ترکیب متعادل سنی و جنسی گله های گوسفند و بز را پس از اتمام زایش مشخص نموده و بر اساس درصدهای ، منظور شده ، هر گله ای را با هر جمعیت گوسفند یا بز می توان بصورت تعادل در آورد .
جدول شماره 5 ـ ترکیب متعادل سنی و جنسی گله های گوسفند بر مبنای میزان بره گیری متفاوت

میزان  بره گیری	عناوین	میش مولد	قوچ مولد	ماده جایگزین	نر جایگزین	بره نرنوزاد	بره ماده نوزاد	جمع
100	تعداد	100	3	25	2	50	50	230
درصد	درصد	48/43	30/1	87/10	87/0	74/21	74/21	100%
95	تعداد	100	3	25	2	48	47	225
در صد	درصد	44/44	33/1	11/11	89/0	33/21	90/20	100%
90	تعداد	100	3	25	2	45	45	220
درصد	درصد	45/45	36/1	36/11	91/0	46/20	46/20	100%
85	تعداد	100	3	25	2	43	42	215
درصد	درصد	51/46	40/1	63/11	93/0	20	53/19	100%
80	تعداد	100	3	25	2	40	40	210
در صد	درصد	62/47	43/1	90/11	95/0	05/19	05/19	100%
75	تعداد	100	3	25	2	38	37	205
درصد	درصد	78/48	46/1	20/12	98/0	53/18	05/18	100%
70	تعداد	100	3	25	2	35	35	200
درصد	درصد	50	50/1	50/12	1	5/17	50/17	100%
65	تعداد	100	3	25	2	33	32	195
درصد	درصد	28/51	54/1	82/12	03/1	92/16	41/16	100%
60	تعداد	100	3	25	2	30	30	190
در صد	درصد	63/52	58/1	16/13	05/1	79/15	79/15	100%

 
جدول شماره 6 ـ ترکیب متعادل سنی و جنسی گله های بــز بر مبنای میزان بزغاله گیری متفاوت

میزان  بزغاله گیری	عناوین	بزماده مولد	بزنر مولد	بزماده جایگزین	بزنرجایگزین	بزغاله نرنوزاد	بزغالــــه ماده نوزاد	جمع
150	تعداد	60	3	18	2	45	45	173
درصد	درصد	68/34	73/1	41/10	16/1	01/26	01/26	100%
140	تعداد	60	3	18	2	42	42	167
در صد	درصد	92/35	80/1	78/10	20/1	15/25	15/25	100%
130	تعداد	60	3	18	2	39	39	161
درصد	درصد	28/37	86/1	18/11	24/1	22/24	22/24	100%
120	تعداد	60	3	18	2	36	36	155
درصد	درصد	71/38	93/1	61/11	29/1	23/23	23/23	100%
110	تعداد	60	3	18	2	33	33	149
در صد	درصد	27/40	01/2	08/12	34/1	15/22	15/22	100%
100	تعداد	60	3	18	2	30	30	143
درصد	درصد	96/41	10/2	58/12	40/1	98/20	98/20	100%
90	تعداد	60	3	18	2	27	27	137
درصد	درصد	79/43	19/2	14/13	46/1	71/19	71/19	100%
80	تعداد	60	3	18	2	24	24	131
درصد	درصد	80/45	29/2	74/13	53/1	32/18	32/18	100%
70	تعداد	60	3	18	2	21	21	125
در صد	درصد	0/48	40/2	40/14	60/1	80/16	80/16	100%
60	تعداد	60	3	18	2	18	18	119
در صد	درصد	42/50	51/2	13/15	68/1	13/15	13/15	100%

 
توجیه :
همانطور که قبلاً تذکر داده شد ، یکی از معضلات گله داری کشور ، عدم تناسب ترکیب گله و وجود تعدادی دام غیر تولیدی و مصرف کننده در گله ها می باشد که هم میزان مصرف مواد غذائی را افزایش داده و هم مقدار بهره وری از هر سر دام مولد را کاهش می دهد .
بسیار دیده شده که گله داران مازاد بر نیاز ، قوچ ، شیشک و بز نر و همچنین نوزادان نر و ماده را بمدت طولانی نگهداری نموده و یا از حذف ماده های پیر و مولد و دارای نقائص جسمی و ژنتیکی خودداری می نمایند . ماده های مولدی که بطور تناوب قصر می مانند ، یعنی اینکه یکسال در میان بارور می شوند ، موجب افزایش هزینه گله دار و کاهش در آمد هستند و یا اینکه نوزادان نر و ماده ایکه پس از شیرگیری برایشان تعیین تکلیف نشود و همچنان در گله نگهداری شوند ، موجب افزایش فشار به مراتع شده و دامهای اصلی ازدریافت تغدیه مناسب محروم می گردند.
در برنامه حاضر سعی گردید ، تمام جوانب رعایت گردیده و هر گروه سنی و جنسی در حد نیاز با پیش بینی بیماری ، تلفات ، حذف و نهایتاً ماندگاری مناسب ، بدون افزایش ظرفیت که متأسفانه اغلب گله داران در سالهای ترسالی به آن رو آورده و در خشکسالی ها که متعاقباً پیش می آید ، در تأمین هزینه ها عاجز مانده ودر نتیجه دچار تلفات و خسارات فراوان شده و گله یا کاملاً از بین رفته و یا به حداقل غیر اقتصادی کاهش می یابد.
در روند این برنامه ، با تثبیت جمعیت گله در حد تولیدات علوفه محل پرورش ، تحمل خشکسالیها آسانتر و از سوی دیگر با حذف نوزادان نر و ماده مازاد پس از ریگا ( از شیر گیری ) و همینطور ماده ها و نرهای مولد حذفی در همین زمان و هدایت آنان به واحدهای پروار بندی ، از فشار به مراتع کاسته شده و ضمن تولید گوشت قرمز با کیفیت مناسب ، در آمد قابل قبولی هم برای گله دار خواهد داشت .
بهر حال معضلات گله داری کشور و بخصوص وضعیت نامناسب مراتع که تأمین کننده اصلی تغذیه دامهای کوچک کشور هستند ، ایجاب می نماید هرچه زودتر با تعیین استراتژی مناسب و تعریف شده ، در راه بهبود این حرفه که جمعیت کثیری بطور مستقیم و غیر مستقیم از آن ارتزاق می نمایند و حذف آن از چرخه اقتصادی کشور ، مشکلات زیادی را پدید خواهد آورد ، فعالانه تصمیم گیری و اقدام نمایند .
تدوین:سید مجتبی حجازی