نماتدها به گروهی از جانوران پرسلولی و کرمی یا نخی شکل گفته میشود که دارای ساختمان غیر بندبند هستند و در یک یا دو انتها ممکن است باریکتر شده باشند. نماتدها از بی‌مهرگان هستند و در یک انتهای بدن سر و در انتهای دیگر دُم قرار دارد. نماتدها رشته ای یا کرمی شکل بوده ولی ماده برخی از آنها ممکن است متورم و باد کرده باشد. مانند نماتد ماده Meloidogyne (گلابی شکل) و یا Heterodera (لیمویی شکل) می‌باشد. اندازه نماتدها متغیر می‌باشد و طول آنها در نماتدهای انگل گیاهی بین 10-1 میلی متر است ولی در آسکاریس به 30-20 سانتی متر و در کرم پیوک به 120 سانتی متر هم می‌رسد. بیشتر نماتدهای انگل گیاهی با چشم غیر مسلح دیده نمی‌شود و نازک و نیمه شفاف هستند. حدود 1500 گونه نماتد شناخته شده است که فقط 10% آنها انگل گیاهان می‌باشند. تقریباً در هر یک گرم خاک مرطوب100-5 نماتد وجود دارد که از نظر تنوع بسیار متغیر می‌باشد و بسیاری از آنها از باکتری ها، قارچ ها، جلبک ها و سایر نماتد ها تغذیه میکنند.
شاخه Nematoda )نماتدها( پس از حشرات متنوع ترین جانوران می‌باشند و در تمامی محیط ها وجود دارند و هر جا آثاری از رطوبت وجود داشته باشد، نماتدها هم هستند. نماتدهای انگل گیاهی دارای یک نیزه دهانی یا استایلت Stylete هستند که در نماتدهای آزاد-زی وجود ندارد. اکثراً نماتدهای گیاهی متعلق به راسته Tylenchida و تعداد کمی نیز در راسته Dorylaimida هستند. مری نماتدهای انگل گیاهی دو قسمتی است که در قسمت میانی مری ماهیچه هایی برای مکش وجود دارند. استایلت برای نفوذ به سلول و تزریق بزاق به منظور حل کردن محتویات سلول به کار برده می‌شوند.
دستگاه گوارش نماتدها از سه قسمت عمده تشکیل شده است :
قسمت جلویی، میانی و عقبی. قسمت جلویی دستگاه گوارش شامل دهان، حفره یا محوطه دهانی، مری و دریچه میانی روده می‌باشد. قسمت میانی شامل روده و قسمت عقبی شامل دریچه بین روده و راست روده و مخرج می‌باشد.
نماتدها فاقد دستگاه گردش خون و تنفس هستند و اکسیژن لازم برای تنفس خود را از طریق نفوذ به دیواره بدن بدست می‌آورند.
نماتدها موجوداتی دوجنسی هستند و دارای افراد نر و ماده بوده و تولیدمثل از طریق جفت گیری انجام میشود و مانند حشرات بنظر می‌رسد، فرمون‌های جنسی در جلب نر‌و ماده موثر باشند. بکرزایی و هرمافرودیسم (نرمادگی) نیز در نماتد ها دیده شده است. دوره زندگی نماتدها شامل یک مرحله تخم، 4 مرحله لاروی و یک مرحله بلوغ می‌باشد. هر نماتدی در طول زندگی خود 4 بار تغییر جلد انجام میدهد و معمولاً اولین تغییر جلد در داخل تخم انجام میشود و نماتد به صورت لارو سن 2 از تخم خارج میشود. بطور کلی نماتد ها موجودات هوازی هستند و برای فعالیت احتیاج به اکسیژن دارند ولی دستگاه های خاص برای تنفس ندارند.
نماتدهای انگل گیاهی اغلب در خاک زندگی میکنند و ریشه و سایر اندام های زیر زمینی گیاه را مورد حمله قرار میدهند. ولی برخی مانند نماتد گال دانه گندم و نماتد ساقه یونجه و پیاز به اندام های هوایی گیاه نیز حمله میکنند.
نماتدهای انگل گیاهی بصورت خارجی و یا داخلی هستند. انگل های خارجی معمولاً در بیرون بافت گیاه قرار دارند و با استایلت خود موادغذایی را از درون بافت گیاه کسب میکنند. ولی انگل های داخلی مانند Meloidogyne وارد بافت گیاه شده و ممکن است تا ناحیه استوانه مرکزی نیز پیشروی نمایند.
برخی نماتد ها مانند Meloidogyne میتوانند باعث شکسته شدن مقاومت گیاهان به برخی قارچ‌های مولد پژمردگی آوندی مثل Fusarium شوند و از این طریق بیماری را گسترش دهند.
نماتدها میتوانند در انتقال برخی قارچ ها و باکتری ها دخالت کنند ولی تنها در مورد برخی ویروسها بعنوان ناقل واقعی Vector شناخته شده اند.
علایم بیماریهای ناشی از نماتدها
بطورکلی علائم بیماریهای ناشی از نماتدما شامل کوتولگی یا کم رشدی یا ضعف عمومی، علائم مشابه کمبود عناصر غذایی و پژمردگی در ساعات گرم روز است. روی اندامهای هوایی، برخی نماتدها، گال یا غده های هوایی(روی برگها، ساقه و یا در بذر مانند نماتد گال دانه) ممکن است ایجاد کنند، پیچیدگی و تورم ساقه و برگ بر اثر نماتد ساقه یونجه نیز بوجود می‌آید. نکروز یا مرگ بافت در برگ یا جوانه برگی نیز در توت فرنگی دیده میشود. در روی اندامهای زیر زمینی گره هایی در اثر حمله نماتدها تشکیل میشود. زخم و کم پشتی یا کم رشدی ریشه و کوتاه و کلفت شدن ریشه نیز ممکن است در اثر نماتدهای انگل گیاهی دیده میشود.
طبقه بندی نماتدها
طبقه بندی نماتدها همواره دستخوش تغییر و تحول بوده است و یک سیستم پذیرفته شده بین الملی ثابتی وجود ندارد ولی اکثر نماتولوژیست ها، آنها را در شاخه ای مستقل بنامNematoda قرار میدهند. نماتدهای انگل گیاهی اکثراً در راسته Tylenchida قرار دارند ولی برخی نیز مانند نماتدهای ناقل ویروسها در راسته Dorylimida جا دارند.
برخی نماتدهای مهم انگل گیاهی
نماتد نر کرمی شکل و نماتد ماده گلابی شکل است که نماتد ماده پس از جفت گیری و یا حتی بدون جفت گیری با نماتد نر تولید تخم میکنند و تخم ها را در داخل یک کیسه به نام Egg sac که ژلاتینی است قرار میدهد. تخمها ممکن است همگی و یا برخی از آنها در داخل و یا خارج بافت ریشه گذاشته شوند و سپس لاروها تفریخ (خروج لارو از تخم) شده و یا زمستانگذرانی میکنند و در بهار بعد تفریخ می‌شوند.
کنترل
1 – بهترین روش استفاده از ارقام مقاوم است.
2 - دادن یخ آب زمستانه، کاشت زود هنگام و آفتابدهی خاک (سولاریزاسیون)
3 – کنترل بیولوژیکی با برخی قارچها مثل Gliocladium و Paecilomyces و برخی باکتریها مثل Pasturia penetrans
4 – استفاده از نماتدکش هایی مثل اُکسامیل و فنامیفوس
کنترل بیماری
1 – تناوب زراعی 1 تا 2 ساله با گیاهان غیر میزبان
2 – بوجاری بذر و استفاده از بذور عاری از گالهای نماتدی
3 – نماتد های مولد سیست Cyst Nematodes
نماتد ساقه و پیاز Ditylenchus dipsaci
در ایران روی یونجه و اسپرس وجود دارد. این نماتد در شرایط آب و هوایی خنک فعالیت بیشتری دارد و یکی از مسایل مهم کشت یونجه در مناطق سردسیری مانند همدان می‌باشد. از علایم اولیه حمله نماتد ساقه در یونجه تورم قاعده ساقه حوان است که در همین حال رنگ ساقه نیز از بین کمی رود و روی آن برجستگی و فرورفتگی هایی دیده میشود. گره های ساقه متورم و فاصله گره ها کم میشود و ساقه کوتوله می‌گردد. برگ های یونجه بعضاً سفید شده و چروکیده و بدشکل می‌شوند. این نماتد با علوفه برداشت شده مخلوط میشود و بنابراین در علوفه خشک یونجه آلوده و در یونجه های بذری هم وجود دارد. نماتد ساقه و یونجه بصورت تخم ممکن است زمستانگذرانی کند ولی لارو سن چهارم یکی از مقاوم ترین مراحل دوره زندگی نماتد است که می‌تواند شرایط یخبندان و خشکی را تحمل کند. این نماتد توسط بذر یونجه و قطعات گیاهی آلوده به مناطق دور دست منتشر میشود.
کنترل
1 – استفاده از بذر سالم و تمیز
2 – از بین بردن گیاهان آلوده در مزرعه و معدوم کردن بقایای گیاهان آلوده
3 – قرار دادن بذور و پیازهای آلوده در آب 46 درجه به مدت 1 ساعت
4 – ضدعفونی بذور یونجه و پیاز خوراکی با متیل بروماید به مدت 24 ساعت در دمای 24 درجه سانتیگراد
4 – قرار دادن پیازهای زینتی به مدت 4 ساعت در محلول 5/0 فرمالدئید یا فرمالین
5 – تناوب زراعی 2 تا 3 سال با اسفناج، هویج، سیب زمینی و کاهو، ذرت، حبوبات، گوجه فرنگی و چغندر
6 – سوزاندن مزرعه در پاییز
7 – استفاده از رقم های مقاوم
8 – ضدعفونی خاک مزرعه با متیل بروماید درصورت صرف اقتصادی
در نماتد مولد سیست چغندر قند، تخم ها پس از تشکیل در بدن نماتد ماده که لیمویی شکل است باقی مانده و به خارج ریخته نمی شود که به آن سیست گویند. آلودگی مزرعه چغندر قند در مراحل اولیه موضعی است و بوته های آلوده دچار کم رشدی و زردی شده و اغلب پژمرده می‌شوند. روی ریشه اصلی یا غده چغندر قند که رشد کمی نیز دارد ریشک های فرعی و ظریف زیادی تشکیل میشود و سیست های سفید رنگ کوچک به اندازه سر سنجاق روی آنها دیده میشود که بعداً قهوه ای می‌شوند. در اثر تداوم کاشت چغندرقند در یک مزرعه آلودگی سریعاً گسترش می‌یابد. نماتد از طریق سیست های پر از تخم (حداکثر تا 12 سال) زمستانگذرانی میکند.
کنترل
1 – تناوب طولانی مدت 7 تا8 ساله ممکن است موثر باشد. گیاهانی مثل کلم، تربچه و شلغم در اثر این نماتد چندان خسارت نمی بینند ولی باعث افزایش جمعیت نماتد ها می‌شوند و در تناوب زراعی بهتر است از غلات و حبوبات و یونجه استفاده کرد.
2 – کاشت زود تر از موعد بطوریکه گیاهان بتوانند در دمایی که نماتد ها کم و بیش غیر فعال هستند نیز موثر است.
3 – کنترل بیولوژیکی با دو قارچ Fusarium oxysporum و Acremonium strictum
4 – نماتد ساقه و پیاز Stem and Bulb nematode
شاخه Nematoda )نماتدها( پس از حشرات متنوع ترین جانوران می‌باشند و در تمامی محیط ها وجود دارند و هر جا آثاری از رطوبت وجود داشته باشد، نماتدها هم هستند. نماتدهای انگل گیاهی دارای یک نیزه دهانی یا استایلت Stylete هستند که در نماتدهای آزاد-زی وجود ندارد. اکثراً نماتدهای گیاهی متعلق به راسته Tylenchida و تعداد کمی نیز در راسته Dorylaimida هستند. مری نماتدهای انگل گیاهی دو قسمتی است که در قسمت میانی مری ماهیچه هایی برای مکش وجود دارند. استایلت برای نفوذ به سلول و تزریق بزاق به منظور حل کردن محتویات سلول به کار برده می‌شوند.
دستگاه گوارش نماتدها از سه قسمت عمده تشکیل شده است :
قسمت جلویی، میانی و عقبی. قسمت جلویی دستگاه گوارش شامل دهان، حفره یا محوطه دهانی، مری و دریچه میانی روده می‌باشد. قسمت میانی شامل روده و قسمت عقبی شامل دریچه بین روده و راست روده و مخرج می‌باشد.
نماتدها فاقد دستگاه گردش خون و تنفس هستند و اکسیژن لازم برای تنفس خود را از طریق نفوذ به دیواره بدن بدست می‌آورند.
نماتدها موجوداتی دوجنسی هستند و دارای افراد نر و ماده بوده و تولیدمثل از طریق جفت گیری انجام میشود و مانند حشرات بنظر می‌رسد، فرمون‌های جنسی در جلب نر‌و ماده موثر باشند. بکرزایی و هرمافرودیسم (نرمادگی) نیز در نماتد ها دیده شده است. دوره زندگی نماتدها شامل یک مرحله تخم، 4 مرحله لاروی و یک مرحله بلوغ می‌باشد. هر نماتدی در طول زندگی خود 4 بار تغییر جلد انجام میدهد و معمولاً اولین تغییر جلد در داخل تخم انجام میشود و نماتد به صورت لارو سن 2 از تخم خارج میشود. بطور کلی نماتد ها موجودات هوازی هستند و برای فعالیت احتیاج به اکسیژن دارند ولی دستگاه های خاص برای تنفس ندارند.
نماتدهای انگل گیاهی اغلب در خاک زندگی میکنند و ریشه و سایر اندام های زیر زمینی گیاه را مورد حمله قرار میدهند. ولی برخی مانند نماتد گال دانه گندم و نماتد ساقه یونجه و پیاز به اندام های هوایی گیاه نیز حمله میکنند.
نماتدهای انگل گیاهی بصورت خارجی و یا داخلی هستند. انگل های خارجی معمولاً در بیرون بافت گیاه قرار دارند و با استایلت خود موادغذایی را از درون بافت گیاه کسب میکنند. ولی انگل های داخلی مانند Meloidogyne وارد بافت گیاه شده و ممکن است تا ناحیه استوانه مرکزی نیز پیشروی نمایند.
برخی نماتد ها مانند Meloidogyne میتوانند باعث شکسته شدن مقاومت گیاهان به برخی قارچ‌های مولد پژمردگی آوندی مثل Fusarium شوند و از این طریق بیماری را گسترش دهند.
نماتدها میتوانند در انتقال برخی قارچ ها و باکتری ها دخالت کنند ولی تنها در مورد برخی ویروسها بعنوان ناقل واقعی Vector شناخته شده اند.
علایم بیماریهای ناشی از نماتدها
بطورکلی علائم بیماریهای ناشی از نماتدما شامل کوتولگی یا کم رشدی یا ضعف عمومی، علائم مشابه کمبود عناصر غذایی و پژمردگی در ساعات گرم روز است. روی اندامهای هوایی، برخی نماتدها، گال یا غده های هوایی(روی برگها، ساقه و یا در بذر مانند نماتد گال دانه) ممکن است ایجاد کنند، پیچیدگی و تورم ساقه و برگ بر اثر نماتد ساقه یونجه نیز بوجود می‌آید. نکروز یا مرگ بافت در برگ یا جوانه برگی نیز در توت فرنگی دیده میشود. در روی اندامهای زیر زمینی گره هایی در اثر حمله نماتدها تشکیل میشود. زخم و کم پشتی یا کم رشدی ریشه و کوتاه و کلفت شدن ریشه نیز ممکن است در اثر نماتدهای انگل گیاهی دیده میشود.
طبقه بندی نماتدها
طبقه بندی نماتدها همواره دستخوش تغییر و تحول بوده است و یک سیستم پذیرفته شده بین الملی ثابتی وجود ندارد ولی اکثر نماتولوژیست ها، آنها را در شاخه ای مستقل بنامNematoda قرار میدهند. نماتدهای انگل گیاهی اکثراً در راسته Tylenchida قرار دارند ولی برخی نیز مانند نماتدهای ناقل ویروسها در راسته Dorylimida جا دارند.
برخی نماتدهای مهم انگل گیاهی
- نماتد مولد گره ریشه Root Knot Nematode
نماتد نر کرمی شکل و نماتد ماده گلابی شکل است که نماتد ماده پس از جفت گیری و یا حتی بدون جفت گیری با نماتد نر تولید تخم میکنند و تخم ها را در داخل یک کیسه به نام Egg sac که ژلاتینی است قرار میدهد. تخمها ممکن است همگی و یا برخی از آنها در داخل و یا خارج بافت ریشه گذاشته شوند و سپس لاروها تفریخ (خروج لارو از تخم) شده و یا زمستانگذرانی میکنند و در بهار بعد تفریخ می‌شوند.
کنترل
1 – بهترین روش استفاده از ارقام مقاوم است.
2 - دادن یخ آب زمستانه، کاشت زود هنگام و آفتابدهی خاک (سولاریزاسیون)
3 – کنترل بیولوژیکی با برخی قارچها مثل Gliocladium و Paecilomyces و برخی باکتریها مثل Pasturia penetrans
4 – استفاده از نماتدکش هایی مثل اُکسامیل و فنامیفوس
- نماتدهای مولد سیست دو جنس GloboderaوHeterodera
- نماتد گال دانه گندم Angoina tritici
کنترل بیماری
1 – تناوب زراعی 1 تا 2 ساله با گیاهان غیر میزبان
2 – بوجاری بذر و استفاده از بذور عاری از گالهای نماتدی
3 – نماتد های مولد سیست Cyst Nematodes
نماتد ساقه و پیاز Ditylenchus dipsaci
در ایران روی یونجه و اسپرس وجود دارد. این نماتد در شرایط آب و هوایی خنک فعالیت بیشتری دارد و یکی از مسایل مهم کشت یونجه در مناطق سردسیری مانند همدان می‌باشد. از علایم اولیه حمله نماتد ساقه در یونجه تورم قاعده ساقه حوان است که در همین حال رنگ ساقه نیز از بین کمی رود و روی آن برجستگی و فرورفتگی هایی دیده میشود. گره های ساقه متورم و فاصله گره ها کم میشود و ساقه کوتوله می‌گردد. برگ های یونجه بعضاً سفید شده و چروکیده و بدشکل می‌شوند. این نماتد با علوفه برداشت شده مخلوط میشود و بنابراین در علوفه خشک یونجه آلوده و در یونجه های بذری هم وجود دارد. نماتد ساقه و یونجه بصورت تخم ممکن است زمستانگذرانی کند ولی لارو سن چهارم یکی از مقاوم ترین مراحل دوره زندگی نماتد است که می‌تواند شرایط یخبندان و خشکی را تحمل کند. این نماتد توسط بذر یونجه و قطعات گیاهی آلوده به مناطق دور دست منتشر میشود.
کنترل
1 – استفاده از بذر سالم و تمیز
2 – از بین بردن گیاهان آلوده در مزرعه و معدوم کردن بقایای گیاهان آلوده
3 – قرار دادن بذور و پیازهای آلوده در آب 46 درجه به مدت 1 ساعت
4 – ضدعفونی بذور یونجه و پیاز خوراکی با متیل بروماید به مدت 24 ساعت در دمای 24 درجه سانتیگراد
4 – قرار دادن پیازهای زینتی به مدت 4 ساعت در محلول 5/0 فرمالدئید یا فرمالین
5 – تناوب زراعی 2 تا 3 سال با اسفناج، هویج، سیب زمینی و کاهو، ذرت، حبوبات، گوجه فرنگی و چغندر
6 – سوزاندن مزرعه در پاییز
7 – استفاده از رقم های مقاوم
8 – ضدعفونی خاک مزرعه با متیل بروماید درصورت صرف اقتصادی
- نماتد مولد سیست چغندر قند Heterodera schachtii
در نماتد مولد سیست چغندر قند، تخم ها پس از تشکیل در بدن نماتد ماده که لیمویی شکل است باقی مانده و به خارج ریخته نمی شود که به آن سیست گویند. آلودگی مزرعه چغندر قند در مراحل اولیه موضعی است و بوته های آلوده دچار کم رشدی و زردی شده و اغلب پژمرده می‌شوند. روی ریشه اصلی یا غده چغندر قند که رشد کمی نیز دارد ریشک های فرعی و ظریف زیادی تشکیل میشود و سیست های سفید رنگ کوچک به اندازه سر سنجاق روی آنها دیده میشود که بعداً قهوه ای می‌شوند. در اثر تداوم کاشت چغندرقند در یک مزرعه آلودگی سریعاً گسترش می‌یابد. نماتد از طریق سیست های پر از تخم (حداکثر تا 12 سال) زمستانگذرانی میکند.
کنترل
1 – تناوب طولانی مدت 7 تا8 ساله ممکن است موثر باشد. گیاهانی مثل کلم، تربچه و شلغم در اثر این نماتد چندان خسارت نمی بینند ولی باعث افزایش جمعیت نماتد ها می‌شوند و در تناوب زراعی بهتر است از غلات و حبوبات و یونجه استفاده کرد.
2 – کاشت زود تر از موعد بطوریکه گیاهان بتوانند در دمایی که نماتد ها کم و بیش غیر فعال هستند نیز موثر است.
3 – کنترل بیولوژیکی با دو قارچ Fusarium oxysporum و Acremonium strictum
4 – نماتد ساقه و پیاز Stem and Bulb nematode
دیدگاه ها