بذر

بذر چیست؟

بصورت عامیانه دانه یک گیاه را بذر (seed) یا تخم آن گیاه می‌گویند. همین‌طور به پیازی که برای کاشت گل لاله هم استفاده می‌شود بذر می‌گویند. بطور کلی به بخشی از محصول دانه مانند حبوبات و غلات، غده مانند شلغم و سیب زمینی، ریشه مانند پیچک و نعنا، ساقه خزنده زیر زمینی مانند استولون،زنبق یا پیاز مانند لاله و سنبل، پاجوش مانند هاورتیا و آلوئه را که در خاک کاشته می‌شود بذر گفته می‌شود زیرا جوانه می‌زند و موجب رشد گیاه می‌گردد.

بذر دو کاربری دارد:

• الف) رشد کند وگیاهی همانند والدین خود را ایجاد کند.

• ب) رشد کند و با افزایش تعداد آن، مازادش به عنوان غذا، علوفه، روغن‌گیری توسط انسان استفاده شود.

 بخش‌های تشکیل دهنده بذر:

1. پوسته: این بخش که سطحی ترین بخش یک بذر است از قسمت‌های داخلی بذر مانند جنین از عوامل نامساعد محیطی محافظت می‌کند.

2. جنین: این بخش متشکل از جنین، 1 یا 2 عدد لپه و هیپوکوتیل می‌باشد.

3. آنزیم‌ها و هورمون‌ها: آنزیم‌ها عامل بوجود آمدن بافت جدید در مرحله جوانه زنی هستند. هورمون‌ها نیز در این روند به تحریک تولید آنزیم‌ها کمک می‌کنند.

4. مواد ذخیره‌ای: این قسمت از بذر مسئول تامین مواد غذایی مورد نیاز جنین تا زمانیکه بتواند عمل فتوسنتز را انجام دهد، می‌باشد. لیپیدها، کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و ... در این مواد ذخیره‌ای موجود است و مقدارآن در بذر گیاهان مختلف متغیر است.

عوامل موثر بر جوانه زنی بذر

پس از کاشتن بذر و برطرف کردن موانع رشد آن مانند مرحله خواب بذر، حالا نوبت به روند کنترل جوانه زنی بذر در شرایط محیطی می‌گردد. از مهمترین عوامل برای رشد یک بذر می‌توان به دما و رطوبت، اکسیژن و نور اشاره کرد. اگر بذر مرحله خفتگی را پشت سر گذاشته باشد و در مرحله رشد به نور و دمای آن دقت نشود، منجر به خفتگی مجدد بذر می‌شود که اصطلاحا خفتگی فیزیولوژیکی نامیده می‌شود.

 توسعه صنعت بذر

در بیشتر کشورها هدف از از تدوین و اجرای برنامه‌های اصلاحی فراهم آوردن گزینه‌های بهتر نسبت به سایر موردهای قبلی است. اما متاسفانه تعداد بذر اصلاح شده پس از اتمام هر برنامه اصلاحی با وجود صرف هزینه گزاف و صرف وقت متخصصین این بخش، بسیار کم است. بنابراین این امری ضروریست که برای تهیه و تولید بذر اصلاح شده و نحوه نگهداری آن بر اساس استانداردهای بین المللی رفتار شود. همین امر موجب ظهور مراگز اعطای کنترل و گواهی بذور اصلاح شده گردیده است که هدف همه آن‌ها ایجاد و حفظ ویژگی‌های برتر نسبت به محصولات مشابه است.

آماده کردن خاک جهت کاشت بذرها

همان‌طور که می‌دانید خاک از جمله مهمترین ارکان برای کاشت گیاه است. بنابراین بهتر است که در آماده سازی آن دقت لازم را داشته باشید، هر چند که در هر زمان از سال شما می‌توانید کیفیت آن را بهبود ببخشید. اما بهترین زمان برای این امر پایان فصل رشد است. اگر برای آماده کردن خاک گیاه خود مشتاق هستید پس با ما همراه باشید تا با نکاتی در این خصوص آشنا شوید. در ابتدای امر برای آماده سازی خاک کشاورزی باید مواد پوسیده و مواد غذایی باهم بخوبی مخلوط شوند. زمین را شخم بزنید، سنگ‌ها را جمع کنید و علف‌های هرز را بکشید تا زمین نفسی بکشد. شخم زدن موجب می‌شود تا زمین آب بیشتری جذب کند، سپس به زمین کود بدهید. کودهای آلی و کمپوست انتخاب مناسبی هستند. پس از انجام این مراحل خاک شما آماده کاشت است.

 چه خاکی مناسب است؟

حال که با نحوه آماده کردن خاک آشنا شدیم، در نظر داریم چند نوع خاک مناسب را برای کاشت بذر پیشنهاد بدهیم:

پیت ماس:

اولین پیشنهاد ما خاک پیت ماس است. پیت ماس در واقع مواد فیبری است که از لاشه‌ی خزه‌ها که در باتلاق‌ها و آبگیرها در لا‌به‌لای گل‌و‌لای روی هم انباشته شده‌اند و گذر زمان موجب فساد و ترکیب آن با جنازه حشرات شده است، می‌باشد.

کوکوپیت:

بدون شک تا کنون الیاف خشک روی پوست نارگیل را دیده‌اید، این الیاف همان کوکوپیت است که وجودش در خاک موجب جذب بیشتر آب شده و بسیار مناسب بذر پاشی و رشد بذر است.

 کود حیوانی:

به فضولات هر نوع دام مانند گاو، گوسفند کود حیوانی گفته می‌شود. مواد آلی و غذایی موجود در کود حیوانی عامل توجه کشاورزان به آن است، هرچند به دلیل خوراک حیوانات مقدار مواد موجود در این کود‌ها متفاوت است اما باز هم یکی از ارکان آماده سازی خاک است.

 ورمی کمپوست:

عناصر موجود در کود ورمی کمپوست برای آماده کردن خاک خیلی موثر است به همین دلیل برای باغداری بی نظیر است. این کود متشکل از عناصری مانند نیتروژن، کربن، فسفر، کلسیم، پتاسیم، آهن، روی و عناصر ماکرو و میکرو می‌باشد. ورمی کمپوست توسط گونه ای خاص از قارچ‌ها، کرم‌ها و باکتری‌ها تولید می‌شود.

 خاک برگ:

خاگ برگ از نظر غذایی ارزش چندانی ندارد و محبوبیت آن به دلیل آماده کردن خاک برای نفوذپذیری آب و هواست. برای تهیه خاک برگ می‌توانید در فصل پاییز گودالی حفر کنید و برگ درختان را به مدت 8-9 ماه در آن دفن کنید، هر چه مدت زمان بیشتری از دفن برگ‌ها گذشته باشد میزان مرغوبیت آن بالاتر است.

خواب بذر یا دور مانسی چیست؟

خواب بذر زمانی اتفاق می‌افتد که فعالیت‌های زیستی و فیزیولوژی بذر، بدون بهم خوردن حیات آن اتفاق می‌افتد. در واقع زمانی‌که بذر به خواب می‌رود یک سازگاری تکاملی اتفاق می‌افتد که از جوانه زدن بذر در شرایط نامساعد جلوگیری کند و منجر به بقای گیاهچه شود. تاخیر جوانه زدن بذر، عمل مهم خواب بذر است که از جوانه زدن همزمان همه بذرها جلوگیری می‌شود و همین عدم هماهنگی و تاخیر در جوانه زدن بذرها موجب جلوگیری از صدمه دیدن آنها در برابر برخی خطرات ناشی از گیاه‌خواران و شرایط کوتاه مدت بد آب و هوایی می‌گردد. در شرایطی که بر سر نور و آب رقابت شدیدتری باشد، فقط بعضی از بذرها شانس جوانه زدن دارند. خاموش شدن بذر نوع دیگری از تاخیر در جوانه‌زنی بذر است که با خواب واقعی بذر فرق می‌کند و زمانی اتفاق می‌افتد که شرایط برای جوانه‌زنی مساعد نباشد. حتی ممکن است این امر در بعضی گونه‌های گیاهی ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد.

سه نوع خواب اصلی در بذر

خواب فیزیکی (Physical dormancy):

 به دلیل محکم بودن پوشش بذر یا میوه، بذر امکان تبادل اکسیژن و رطوبت با محیط را ندارد و به همین دلیل به خواب فیزیکی می‌رود. این خواب با خراش بذر ممکن است شکسته شود. در حالت طبیعی خراش دهی ممکن است بواسطه آتش سوزی، دماهای متناوب سرما و گرمای بالا و یخ زدن و آب شدن یخ خاک اطراف بذر و ... اتفاق افتد. پرندگان نیز ممکن است به خراش دهی طبیعی بذر کمک کنند به این صورت که ساییده شدن در سیستم گوارش آن‌ها از مقاومت پوسته می‌کاهد. عوامل گفته شده در بالا عوامل طبیعی و بدون دخالت انسان است. اما انسان می‌تواند بصورت مصنوعی به کمک سوهان، سمباده، آبجوش، سوراخ کردن بذر و یا قرار دادن بذر در قوطی شن به فرآیند خراش‌دهی و جوانه زدن بذر سرعت ببخشد. همچنین استفاده از مواد شیمیایی مانند اسید سولفوریک و اسیدکلریدریک  نیز می‌تواند موجب نفوذپذیری پوسته و افزایش سرعت جوانه زدن بذر شود.

خواب مورفولوژیکی (Morphological dormancy):

چنان‌چه در زمان بذر پاشی جنین بذر نارس باشد این خواب اتفاق می‌افتد. در چنین شرایطی بذر برای رسیدن به بلوغ نیاز به استراحت دارد. بنابراین بسته به نوع بذر باید بستری فراهم شود تا جنین به بلوغ نهای خود برسد و بهتر است در جایی دور از رطوبت و خنک نگهداری شود.

خواب فیزیولوژیکی (Physiological dormancy):

وجود هورمون‌های مختلف از جمله اسید آبسیزیک به عنوان یک فیتوهورمون از عوامل القای خواب در بذر هستند. همچنین وجود بعضی ترکیبات شیمیایی باعث عدم متابولیک بذر و در نتیجه تاخیر در جوانه زنی می‌شوند.

شرایط مناسب برای ایجاد و تهیه بستر بذر

ایجاد بستر مناسب بذر امری ضروریست تا محصولی با کیفیت برداشت کنیم. در یک بستر مناسب برای بذر شرایطی ایجاد می‌شود که محصول بطور یکنواخت و سریع تولید شود. شما باید محیطی عاری از بیماری و آفت با شرایط آب و هوایی مناسب بذر را فراهم آورید.

مهم‌ترین ویژگی‌های بستر بذر عبارت‌اند از:

قابلیت جذب هوا و باران بدون فرسایش

مانع تبخیر شود

قابلیت انتقال آب به جوانه‌ها

قابلیت ذخیره سازی مواد مغذی، آب و اکسیژن

 یک بستر بذر ایده آل متشکل از لایه‌ای از سنگدانه‌های بزرگ است که دربردارنده مواد آلی باشد و از تشکیل پوسته سخت برای بذر جلوگیری کند. لایه دیگر آن باید شامل موارد ریز باشد که از تبخیر رطوبت خاک جلوگیری کند. تماس بین دانه و خاک باید خیلی خوب باشد زیرا آب از طریق مسیر باریک به جوانه ها منتقل می‌شود. وجود خاک سنگین عمل انتقال آب را ضعیف می‌کند، بنابراین رطوبت موجود در خاک برای رشد بذر بسیار مهم است.

آموزش انتخاب مکان ساخت بستر بذر

1. آب و هوای منطقه خود را بشناسید. بطور مثال برای کاشت سبزیجاتی که مدت زمان رشد کوتاهی دارند، گلخانه بستر مناسب‌تری برای بذر است.

2. انتخاب مکان نورگیر از دیگر عوامل تاثیر گذار در رشد بذر است، زیرا بذرها برای رشد به نور زیادی احتیاج دارند.

3. مکانی‌که برای رشد بذر انتخاب می‌کنید باید در برابر خطرات سیل و چرای حیوانات ایمن باشد. شما می‌توانید برای محافظت از بذرهای خود از خانه پلاستیکی فنس بندی شده استفاده کنید.

4. نکته دیگری که حائز اهمیت است این است که استفاده از بستری که قبلا در آن غده‌ها یا همان ساقه‌های زیرزمینی یا علف‌های هرز سنگین رشد کرده‌اند، مناسب نیست زیرا ممکن است جوانه‌ها را از خاک بیرون بکشند.

مراحل جوانه‌زنی بذر کدامند؟

جوانه‌زنی به مجموع فرآیندی گفته می‌شود که بذر با جذب آب شروع می‌کند و با بیرون آمدن محور جنینی یا همان ریشه چه از پوشش بذر ادامه می‌یابد.

جذب آب یا آبنوشی (Imbibition):

فاز تاخیر (lag phase):

در این مرحله سلول‌ها شروع به تنفس می‌کنند و فرآیند فیزیولوژی بذر شروع شده و دانه عمل متابولیزه کردن مواد غذایی خود را آغاز می‌کند.

ظهور ریشه ­چه و ریشه (Radicle and root emergence):

کم کم سلول‌ها بزرگ می‌شوند، شروع به تقسیم شدن می‌کنند و ریشه‌چه با پاره کردن پوسته بذر بیرون می‌آید. رشد اولیه ریشه‌چه بر اثر بزرگ شدن سلول‌ها است.

مخازن بذر و طول عمر آن

بذرهایی با سنین متفاوت در مخازن بذر نگهداری می‌شوند. برخی عوامل مانند پوشیده شدن بر اثر بقایای گیاهی و یا دفن شدن در خاک به افزایش طول عمر بذر کمک می‌کنند. مخازن بذر ذخیره علف‌های هرز هستند که در شرایط مساعد امکان دارد جوانه زد0 و با چغندرقند به رقابت بپردازند. مخازن علف‌های هرز در بیشتر خاک‌های زراعی دارای مقدار زیادی از علف‌های هرز می‌باشند که عدد آنها از ۴۱۰۰ تا ۱۳۷۰۰ بذر در متر مربع متغیر است. در هر خاکی ترکیب و تعداد بذر علف‌های هرز فرق می‌کند ولی با شرایط آب هوایی،نوع کشت، خاک، آماده نمودن زمین و برنامه مدیریت علف‌های هرز رابطه مستقیمی دارد.

در مناطقی با مخازن بذر علف زیاد باید برای علف‌های هرز یک سیستم قوی مدیریت را به مدت دو تا چهار سال اجرا کرد و زمانی‌که مقدار ذخیره بذر تا حد بالایی کاهش یافت، می‌توان این میزان کم را با مصرف دوره‌ای مقادیر مناسب علف‌کش و استفاده از عملیات آماده کردن و کاشت، یکنواخت نگه داشت. اما با رعایت همه این موارد بعضی وقت‌ها مقدار ذخیره بذر به علل زیر زیاد می‌شود:

1) برخی علف‌های هرز در برابر علف کش‌ها مقاوم می‌شوند.

۲) گاهی وقت‌ها عواملی مانند باد، کودهای دامی، آب و ... باعث ورود بذرهای جدید علف هرز می‌شوند.

3) هنگامی که به خاطر شرایط نامساعد، مصرف نکردن علف‌کش در زمان لازم و کم شدن کیفیت علف‌کش، کشت کرپه علف‌های هرز بجامانده بذر می‌دهند.

آزمون های تعیین کیفیت بذر

به روش‌های استاندارد شده‌ای که به کمک آن کیفیت بذر محصولات با استانداردهای ملی مقایسه شده و تطبیق داده می‌شود، آزمون بذر گفته می‌شود. کیفیت بذر با سه عامل "سلامت بذر"، "قابلیت جوانه زنی" و "بنیه بذر" ارزیابی می‌گردد. برای مشخص کردن کیفیت بذر می‌بایست نمونه کوچکی از بذر را مورد آزمایش کیفی قرار داد، این نمونه کوچک معرف کل توده بذر است. چنانچه نتایج بدست آمده از آزمون‌های بذر با حد مجاز استانداردهای مشخص شده برای آن بذر مطابقت داشته باشد، گواهی استاندارد به آن داده می‌شود.

آزمون‌هایی که بر روی بذر انجام می‌شود به اختصار در زیر آمده است:

آزمون جوانه زنی استاندارد : در این آزمون درصد بذری که قابلیت جوانه زنی دارد مشخص می‌شود.

 آزمون خلوص بذر : در این آزمون میزان درصد ناخالصی فیزیکی بذر، شکسته بودن و ... مشخص می‌گردد.

آزمون های سلامت بذر : چنانچه بذری به بیماری مبتلا باشد، میزان آلودگیش در این آزمون مشخص می‌شود.

 آزمون بنیه بذر: مشخص شدن بذرهای زنده‌ای که قابلیت جوانه زنی ندارند.

این آزمون‌ها مطابق با کتابچه قوانین بین المللی آزمون‌های بذر در آزمایشگاه تجزیه بذر انجام می‌شود.برای هر محصول، نحوه انجام آزمون آن توسط انجمن بین المللی آزمون بذر (ایستا) مشخص شده است.

تاثیر تراکم بذر در کاشت نهال

برای بدست آوردن بیشترین تعداد نهال در سطح از تراکم بذر استفاده می‌کنیم. بنابراین مشخص کردن میزان بذری که می‌کاریم اهمیت بسزائی دارد. همچنین بین وزن نهال و تراکم بذر در واحد سطح نیز ارتباط مستقیمی وجود دارد. در کشت تراکم وزن نهال‌ها از بذرکاری تنک کمتر می‌شود. تعداد نهال‌های قابل کاشت در کشت تراکم کم خواهد شد. در بذرکاری تراکم مقداری از بذرها از بین می‌رود، بذری  که تهیه آن مستلزم زحمت و هزینه بالاست. بذرکاری تراکم  موجب افزایش هزینه تنک کردن می‌شود. بذرکاری تنک هم موجب هدر رفتن زمین نهالستان می‌شود و در نتیجه کاهش محصول را در پی دارد.

نظامهای بومی تولید بذر و قوانین و ضوابط مربوطه

ضوابط و قوانین تولید بذر در کشورهای مختلف بر اساس توسعه بذر گواهی شده، مشخص گردیده است. این قوانین متشکل از مفاهیم مربوط به کیفیت بذر، اصلاح و معرفی ارقام جدید گیاهی است. برای برخی نظام‌های بومی این قوانین تولید بذر نه تنها کارایی نداشته، حتی در بعضی کشورها مانع فعالیت‎های زارعین بوده و آن را غیر قانونی اعلام کردند. در واقع قوانین بذر فرآیند کیفیت بذر، اصلاح، معرفی ارقام جدید گیاهی را قانونمند کرده است. این قوانین بسته به مسئولیت ارگان‌های مربوطه و نیازهای آن کشور متفاوت است. در نهایت هدف از این قانونگذاری کنترل و نظارت بر روند تولید بذر است. به طور مثال در دولتی که متولی بذر است، بذرهای گیاهان زراعی باید دارای گواهی باشند و تمامی ارقام جدید گیاهی ارزیابی شده و به ثبت برسند. کشورهایی مانند ایران، مراکش، اندونزی، اوگاندا و ... از چنین قوانینی پیروی می‌کنند.

کنترل کیفی بذر

اساسا کیفیت بذر با میزان جوانه‌زنی، مقدار علف‌های هرز و ناخالصی‌های فیزیکی و بیماری‌های بذرزاد سنجیده می‌شود. در کشورهای زیادی برای حفظ کیفیت بذر و عرضه بذر خوب به زارعین، قوانین بذر بدرستی اجرا می‌شود. در بعضی از کشورها مثل هلند، تدوین قوانین کیفیت بذر توسط تولیدکنندگان واقعی بذر که از رقابت با عرضه کنندگان بذرهای بی کیفیت نگران بودند، پیشنهاد شده بود. اما در کشورهای در حال توسعه، این قوانین توسط دولت‌ها تدوین و اجرا می‌شوند.