مقدمه :
بیماری های بسیاری وجود دارد که گندم را مورد حمله قرارمی دهند . برخی از این بیماری ها موجب مرگ گیاهچه ها حتی قبل از خروج آن ها از خاک (بخش های برهنه یا Bare patch) و یا مدت زمان کوتاهی پس از آن (مرگ گیاهچه یا Damping-off) می گردد . این آلودگی ها در طول رشد گیاه ادامه می یابند و تاثیرات ناشی از آن ها را می توان تا هنگام برداشت محصول نیز مشاهده کرد .
بیماری های قارچی شایع ترین و گسترده ترین انواع بیماری ها هستند . این بیماری ها دارای علائم مشخصی هستند که در صورت شدید بودن آلودگی بر روی سنبله ها ، برگ ها و ساقه ها ظاهر می شوند . علائم برگی از علائم کوچک ، بخش های آلوده (بخش های نکروزه شده ) تا رنگ پریدگی و مرگ زود هنگام تمام برگ ها متفاوت می باشند . لکه های پهن و سوختگی هایی که اندازه آن ها به مرور زمان افزایش یافته و از بخش های پائینی به سمت قسمت های بالایی برگ ها گسترش می یابند عمدتاً ناشی از بیماری های قارچی هستند که از طریق کاه و کلش یا جریانات آبی انتقال می یابند . این بیماری ها شامل سپتوریوز و لکه قهوه ای برگ هستند .
اسپورهای زنگ باعث ایجاد لکه ها یا رگه های برجسته دارای گرد و غبار در سطح برگ ها ، ساقه ها و سنبله ها می شوند . رنگ این لکه ها یا نقاط برجسته نشان دهنده نوع زنگ موجود می باشد . اسپورهای زنگ هنگامی که لمس شوند غباری رنگی روی انگشتان بجا می گذارند .
ظهور سنبله های سفید در محصول عمدتاً نشان دهنده وجود پاتوژن های پوسیدگی ریشه نظیر پاخوره نوعی بیماری فوزاریومی (یا (Bipolaris sorokinian می باشد . این سنبله های سفید کاملاً از بین رفته و ارتباطات آوندی آن ها برای ورود آب و مواد غذایی بطور کامل توسط بیماری های پوسیدگی ریشه یا طوقه تخریب شده است . چنین گیاهانی احتمالاً قبل از سنبله دهی برای مدتی به این بیماری ها مبتلا بوده اند .علائم مرتبط با بیماری های بذر زاد و خاک زاد نیز معمولاً پس از سنبله دهی در محصول دیده می شود. به عنوان مثال بیماری سیاهک از نوع بذر زاد بوده و در نواحی که کشاورزان بذر مورد نیاز خود را تولید می کنند بسیار شایع است .
با در نظر گرفتن تنوع موجود در بیماری های گندم ، تحت نظر داشتن مزرعه از همان ابتدای کاشت برای تشخیص به موقع مشکلات احتمالی ضروری است . از بین رفتن گیاهان و از بین رفتن سطح سبز برگ عملکرد بالقوه یک محصول را کاهش می دهد .
بیشتر انوع بیماری ها بذر زاد هستند و این در حالی است که برخی از انواع بیماری ها در هنگام کاشت در خاک وجود دارند و از محصول قبلی یا از بقایا به کشت جدید منتقل شده یا حتی با علف های هرز چند ساله در ارتباط می باشند .
شرایطی که برای محصول ، پایین تر از شرایط بهینه محسوب می گردد اغلب برای ایجاد آلودگی توسط بیماری ها بهترین شرایط محسوب می شود . نمونه ای از این شرایط تهویه ضعیف ، تغذیه نامناسب و بروز حالت غرقابی است . علاوه بر این کانوپی های متراکم گیاه زراعی که برای دستیابی به عملکرد های بالاتر ضروری می باشند نیز برای توسعه سریع انواع بیماری ها و آفات ایده آل هستند . در نتیجه مدیریت صحیح با در نظر گرفتن بیماری ها، نوعی عملیات متعادل کننده و مداوم می باشد . چنین مدیریتی قبل از کاشت محصول با فراهم کردن مزرعه ای عاری از بیماری و انتخاب مقاوم ترین واریته گندم نسبت به آن بیماری آغاز می شود . چنین مدیریتی نیازمند هوشیاری کامل از ابتدای کشت تا هنگام برداشت محصول است ، زیرا گیاه به طور مداوم در طی نمو در معرض تهدیدات بیماریزای جدید قرار می گیرد . در نهایت اینکه این روش مدیریت نیازمند تفکر و تصمیم گیری در مورد آن دسته از تناوب های زراعی است که به بهترین وجهی قادر به جلو گیری از تجمع عوامل بیماری زا در طول فصول مختلف زراعی باشند .
بیماری های برگی
علائم مرتبط با بیماری های برگی در بسیاری از اوقات مشابه علائم ناشی از عدم تعادل تغذیه ای می باشند .با این حال بسیاری از علائمی را که در زیر عنوان می شود نمی توان اشتباه گرفت .
الف) سطح برگ ها سنبله هارا برای یافتن اسپورهای رنگی که بتوان آن ها را با انگشت سائید ، جستجو کنید . این علائم نشان دهنده وجود انواع زنگ ها هستند . وجود رگه های سفید یا خاکستری نشان دهنده وجود سفیدک است :
1- زنگ ساقه (Puccinia graminis fsp. Tritici) :
زنگ ساقه دارای برجستگی هایی به رنگ قهوه ای تیره است که در هر دو سطح برگ ظاهر شده و به ساقه ها و سنبله ها گسترش می یابد . این بیماری در اواخر فصل رشد بخصوص در نواحی گرم و مرطوب 30-15 درجه سانتی گراد ظاهر می شود .
2- زنگ زرد (Puccinia striiformis fsp. Tritici ) :
زنگ زرد دارای اسپورهای به رنگ زرد روشن است که به صورت نوارهایی بر روی سطح فوقانی برگ ها ظاهر می شود. این عامل بیماری زا شرایط مرطوب و درجات حرارت پایین (15-8 درجه سانتی گراد ) بخصوص شب های خنک (کمتر از 10 درجه سانتی گراد ) را ترجیح می دهد .
3 - سفیدک پودری (Erisyphe graminis fsp. Tritici ):
سفیدک پودری دارای لکه های سفید پنبه ای شکل است که به صورت بخش هایی روی کلیه سطوح سبز گیاه به روی هم انباشته می شود . نواحی آلوده به رنگ خاکستری مات در آمده و ممکن است حاوی نقاط گرد سیاه رنگی باشد که در واقع اندام های بارور محسوب می شوند . این بیماری ها در شرایط مرطوب پدید می آید .
4- زنگ قهوه ای برگ Puccinia recondita ) ) :
زنگ قهوه ای برگ اسپورهای قهوه ای کمرنگی تولید می کند که عمدتاً روی سطح فوقانی برگ ایجاد می شود . این بیماری موجب پاره شدن اپیدرم نمی شود . با این حال همانند زنگ ساقه برجستگی های ناشی از این بیماری نیز ممکن است به ساقه گسترش یابند . زنگ قهوه ای برگ در کلیه مناطق کشت غلات وجود دارد . این بیماری در شرایط مرطوب با درجات حرارت 25-15 درجه سانتی گراد بیشترین گسترش را دارد .
ب) به دنبال سوختگی هایی با حاشیه های زرد رنگ بر روی برگ های محصول خود بگردید. تشخیص بیماری های سوختگی برگ نسبت به تشخیص زنگ ها بسیار مشکل تر است :
1- Pyrenophrea repentis (لکه قهوه ای) علائمی مشابه با سوختگی گلوم ایجاد می کند اما این بیماری در اقلیم های معتدل پدید می آید و فقط محدود به برگ ها است .
2- Septoria tritici (سوختگی برگ) زخم های نامنظم ، دارای نقاط سیاه رنگ تولید می کند .
3-Septoria nodorom (سوختگی گلوم) زخم هایی تولید می کند که نقاط سیاه رنگ ندارد . در اواخر فصل رشد تحت شرایط مرطوب و گرم این بیماری گلوم و سنبله گیاه را آلوده کرده و باعث ایجاد نقاط سوخته خاکستری رنگ و بذور چروکیده می گردد .
4- سوختگی نقطه ای یا لکه برگی ( Bipolaris sorokiniana ) در نواحی مرطوب و گرمتر جنوب شرق آسیا به بیماری مهمی تبدیل شده و موجب بروز کاهش عملکرد های شدید در کشور بنگلادش شده است. این بیماری به صورت سوختگی های کوچک با حداقل نکروزیس در برگ های پایینی گیاهچه دیده می شود اما در طول دوره طویل شدن ساقه و سنبله دهی قادر به گسترش سریع به بخش های فوقانی بوته وآسیب رساندن به اکثر برگ ها و در نهایت آلودگی بذر با لکه های سیاه می باشد .
راه حل هایی برای مقابله با بیماری ها
انواع زنگ و سفیدک پودری
بهتر است واریته های مقاوم تر را کشت کرده و تا آنجا که امکان پذیر است نسبت به تعویض واریته ها اقدام نمایید . از کشت فقط یک واریته در اراضی وسیع خوداری کنید. در صورتی که آلودگی به سطح اپیدمیک رسید بخصوص در مورد زنگ زرد از قارچ کش ها استفاده کنید. از کاربرد بیش ازاندازه کود نیتروژن خوداری کنید .
بیماری های سوختگی برگ (لکه قهوه ای و .(Septoria spp
از واریته های مقاوم استفاده کرده و تا آنجا که امکان پذیر است نسبت به تعویض واریته ها اقدام نمایید. از کشت فقط یک وارته در سطح وسیع خود داری کنید . از کشت مداوم گندم دریک مزرعه خوداری نمایید . گندم را در تناوب با یک محصول لگوم قرار دهید . از کاشت بذر در بقایای محصول قبلی خوداری کنید . از بذر تمیز و بسته بندی شده و فاقد بقایای گیاهی استفاده کنید . از کاربرد مقادیر زیاد کود نیتروژن و مقدار بالای بذر به هنگام کاشت خوداری نمایید .کانوپی متراکم ، توسعه سریع تر و گسترش بیماری را تحریک می کند .
شیما میررحیمی ، کارشناس ارشد حشره شناسی
بیماری های بسیاری وجود دارد که گندم را مورد حمله قرارمی دهند . برخی از این بیماری ها موجب مرگ گیاهچه ها حتی قبل از خروج آن ها از خاک (بخش های برهنه یا Bare patch) و یا مدت زمان کوتاهی پس از آن (مرگ گیاهچه یا Damping-off) می گردد . این آلودگی ها در طول رشد گیاه ادامه می یابند و تاثیرات ناشی از آن ها را می توان تا هنگام برداشت محصول نیز مشاهده کرد .
بیماری های قارچی شایع ترین و گسترده ترین انواع بیماری ها هستند . این بیماری ها دارای علائم مشخصی هستند که در صورت شدید بودن آلودگی بر روی سنبله ها ، برگ ها و ساقه ها ظاهر می شوند . علائم برگی از علائم کوچک ، بخش های آلوده (بخش های نکروزه شده ) تا رنگ پریدگی و مرگ زود هنگام تمام برگ ها متفاوت می باشند . لکه های پهن و سوختگی هایی که اندازه آن ها به مرور زمان افزایش یافته و از بخش های پائینی به سمت قسمت های بالایی برگ ها گسترش می یابند عمدتاً ناشی از بیماری های قارچی هستند که از طریق کاه و کلش یا جریانات آبی انتقال می یابند . این بیماری ها شامل سپتوریوز و لکه قهوه ای برگ هستند .
اسپورهای زنگ باعث ایجاد لکه ها یا رگه های برجسته دارای گرد و غبار در سطح برگ ها ، ساقه ها و سنبله ها می شوند . رنگ این لکه ها یا نقاط برجسته نشان دهنده نوع زنگ موجود می باشد . اسپورهای زنگ هنگامی که لمس شوند غباری رنگی روی انگشتان بجا می گذارند .
ظهور سنبله های سفید در محصول عمدتاً نشان دهنده وجود پاتوژن های پوسیدگی ریشه نظیر پاخوره نوعی بیماری فوزاریومی (یا (Bipolaris sorokinian می باشد . این سنبله های سفید کاملاً از بین رفته و ارتباطات آوندی آن ها برای ورود آب و مواد غذایی بطور کامل توسط بیماری های پوسیدگی ریشه یا طوقه تخریب شده است . چنین گیاهانی احتمالاً قبل از سنبله دهی برای مدتی به این بیماری ها مبتلا بوده اند .علائم مرتبط با بیماری های بذر زاد و خاک زاد نیز معمولاً پس از سنبله دهی در محصول دیده می شود. به عنوان مثال بیماری سیاهک از نوع بذر زاد بوده و در نواحی که کشاورزان بذر مورد نیاز خود را تولید می کنند بسیار شایع است .
با در نظر گرفتن تنوع موجود در بیماری های گندم ، تحت نظر داشتن مزرعه از همان ابتدای کاشت برای تشخیص به موقع مشکلات احتمالی ضروری است . از بین رفتن گیاهان و از بین رفتن سطح سبز برگ عملکرد بالقوه یک محصول را کاهش می دهد .
بیشتر انوع بیماری ها بذر زاد هستند و این در حالی است که برخی از انواع بیماری ها در هنگام کاشت در خاک وجود دارند و از محصول قبلی یا از بقایا به کشت جدید منتقل شده یا حتی با علف های هرز چند ساله در ارتباط می باشند .
شرایطی که برای محصول ، پایین تر از شرایط بهینه محسوب می گردد اغلب برای ایجاد آلودگی توسط بیماری ها بهترین شرایط محسوب می شود . نمونه ای از این شرایط تهویه ضعیف ، تغذیه نامناسب و بروز حالت غرقابی است . علاوه بر این کانوپی های متراکم گیاه زراعی که برای دستیابی به عملکرد های بالاتر ضروری می باشند نیز برای توسعه سریع انواع بیماری ها و آفات ایده آل هستند . در نتیجه مدیریت صحیح با در نظر گرفتن بیماری ها، نوعی عملیات متعادل کننده و مداوم می باشد . چنین مدیریتی قبل از کاشت محصول با فراهم کردن مزرعه ای عاری از بیماری و انتخاب مقاوم ترین واریته گندم نسبت به آن بیماری آغاز می شود . چنین مدیریتی نیازمند هوشیاری کامل از ابتدای کشت تا هنگام برداشت محصول است ، زیرا گیاه به طور مداوم در طی نمو در معرض تهدیدات بیماریزای جدید قرار می گیرد . در نهایت اینکه این روش مدیریت نیازمند تفکر و تصمیم گیری در مورد آن دسته از تناوب های زراعی است که به بهترین وجهی قادر به جلو گیری از تجمع عوامل بیماری زا در طول فصول مختلف زراعی باشند .
بیماری های برگی
علائم مرتبط با بیماری های برگی در بسیاری از اوقات مشابه علائم ناشی از عدم تعادل تغذیه ای می باشند .با این حال بسیاری از علائمی را که در زیر عنوان می شود نمی توان اشتباه گرفت .
الف) سطح برگ ها سنبله هارا برای یافتن اسپورهای رنگی که بتوان آن ها را با انگشت سائید ، جستجو کنید . این علائم نشان دهنده وجود انواع زنگ ها هستند . وجود رگه های سفید یا خاکستری نشان دهنده وجود سفیدک است :
1- زنگ ساقه (Puccinia graminis fsp. Tritici) :
زنگ ساقه دارای برجستگی هایی به رنگ قهوه ای تیره است که در هر دو سطح برگ ظاهر شده و به ساقه ها و سنبله ها گسترش می یابد . این بیماری در اواخر فصل رشد بخصوص در نواحی گرم و مرطوب 30-15 درجه سانتی گراد ظاهر می شود .
2- زنگ زرد (Puccinia striiformis fsp. Tritici ) :
زنگ زرد دارای اسپورهای به رنگ زرد روشن است که به صورت نوارهایی بر روی سطح فوقانی برگ ها ظاهر می شود. این عامل بیماری زا شرایط مرطوب و درجات حرارت پایین (15-8 درجه سانتی گراد ) بخصوص شب های خنک (کمتر از 10 درجه سانتی گراد ) را ترجیح می دهد .
3 - سفیدک پودری (Erisyphe graminis fsp. Tritici ):
سفیدک پودری دارای لکه های سفید پنبه ای شکل است که به صورت بخش هایی روی کلیه سطوح سبز گیاه به روی هم انباشته می شود . نواحی آلوده به رنگ خاکستری مات در آمده و ممکن است حاوی نقاط گرد سیاه رنگی باشد که در واقع اندام های بارور محسوب می شوند . این بیماری ها در شرایط مرطوب پدید می آید .
4- زنگ قهوه ای برگ Puccinia recondita ) ) :
زنگ قهوه ای برگ اسپورهای قهوه ای کمرنگی تولید می کند که عمدتاً روی سطح فوقانی برگ ایجاد می شود . این بیماری موجب پاره شدن اپیدرم نمی شود . با این حال همانند زنگ ساقه برجستگی های ناشی از این بیماری نیز ممکن است به ساقه گسترش یابند . زنگ قهوه ای برگ در کلیه مناطق کشت غلات وجود دارد . این بیماری در شرایط مرطوب با درجات حرارت 25-15 درجه سانتی گراد بیشترین گسترش را دارد .
ب) به دنبال سوختگی هایی با حاشیه های زرد رنگ بر روی برگ های محصول خود بگردید. تشخیص بیماری های سوختگی برگ نسبت به تشخیص زنگ ها بسیار مشکل تر است :
1- Pyrenophrea repentis (لکه قهوه ای) علائمی مشابه با سوختگی گلوم ایجاد می کند اما این بیماری در اقلیم های معتدل پدید می آید و فقط محدود به برگ ها است .
2- Septoria tritici (سوختگی برگ) زخم های نامنظم ، دارای نقاط سیاه رنگ تولید می کند .
3-Septoria nodorom (سوختگی گلوم) زخم هایی تولید می کند که نقاط سیاه رنگ ندارد . در اواخر فصل رشد تحت شرایط مرطوب و گرم این بیماری گلوم و سنبله گیاه را آلوده کرده و باعث ایجاد نقاط سوخته خاکستری رنگ و بذور چروکیده می گردد .
4- سوختگی نقطه ای یا لکه برگی ( Bipolaris sorokiniana ) در نواحی مرطوب و گرمتر جنوب شرق آسیا به بیماری مهمی تبدیل شده و موجب بروز کاهش عملکرد های شدید در کشور بنگلادش شده است. این بیماری به صورت سوختگی های کوچک با حداقل نکروزیس در برگ های پایینی گیاهچه دیده می شود اما در طول دوره طویل شدن ساقه و سنبله دهی قادر به گسترش سریع به بخش های فوقانی بوته وآسیب رساندن به اکثر برگ ها و در نهایت آلودگی بذر با لکه های سیاه می باشد .
راه حل هایی برای مقابله با بیماری ها
انواع زنگ و سفیدک پودری
بهتر است واریته های مقاوم تر را کشت کرده و تا آنجا که امکان پذیر است نسبت به تعویض واریته ها اقدام نمایید . از کشت فقط یک واریته در اراضی وسیع خوداری کنید. در صورتی که آلودگی به سطح اپیدمیک رسید بخصوص در مورد زنگ زرد از قارچ کش ها استفاده کنید. از کاربرد بیش ازاندازه کود نیتروژن خوداری کنید .
بیماری های سوختگی برگ (لکه قهوه ای و .(Septoria spp
از واریته های مقاوم استفاده کرده و تا آنجا که امکان پذیر است نسبت به تعویض واریته ها اقدام نمایید. از کشت فقط یک وارته در سطح وسیع خود داری کنید . از کشت مداوم گندم دریک مزرعه خوداری نمایید . گندم را در تناوب با یک محصول لگوم قرار دهید . از کاشت بذر در بقایای محصول قبلی خوداری کنید . از بذر تمیز و بسته بندی شده و فاقد بقایای گیاهی استفاده کنید . از کاربرد مقادیر زیاد کود نیتروژن و مقدار بالای بذر به هنگام کاشت خوداری نمایید .کانوپی متراکم ، توسعه سریع تر و گسترش بیماری را تحریک می کند .
شیما میررحیمی ، کارشناس ارشد حشره شناسی
دیدگاه ها