مزایای کشت گلخانه ای (محصولات صیفی و سبزی)
ـ به علت استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار در کشت گلخانه ای، در مصرف آب صرفه جویی می گردد، سیستم آبیاری قطره ای باعث افزایش بهره وری آب مصرفی و تا حدودی کاهش تبخیر و ممانعت از رشد علف های هرز می گردد؛ همچنین در نتیجه ی استفاده از آبیاری قطره ای در نیروی کارگری نسبت به آبیاری غرقابی صرفه جویی می گردد.
ـ از مزایای دیگر کشت گلخانه ای می توان به اشتغال زایی اشاره نمود. در شرایط فعلی که کشور ما با بحران بیکاری مواجه است، گسترش این نوع کشت می تواند در کاهش بیکاری موثر باشد.
ـ از آن جا که محصولاتی که از این طریق تولید می شوند به صورت نوبرانه به بازار عرضه می شوند، بنابراین از قیمت قابل توجهی برخوردارند و درآمد بیشتری را نصیب تولیدکنندگان می کنند. این امر زمینه ساز توسعه کشاورزی و به طبع آن توسعه اقتصادی می گردد.
ـ محصولات به دست آمده از کشت در گلخانه به دلیل کنترل عوامل موثر در تولید دارای کیفیت بالاتری می باشند. کیفیت مطلوب محصول امکان صادرات به خارج از کشور را فراهم نموده و از این طریق باعث افزایش صادرات غیر نفتی می گردد.
ـ میزان عملکرد در کشت گلخانه ای نسبت به کشت روباز بالاتر است. این امر کسب درآمد کافی برای کشاورزانی را که دارای اراضی کوچک و مقدار محدودی آب می باشند، مهیا می سازد.
ـ امکان کنترل عوامل نامساعد جوی، بیماری ها و آفات در محیط گلخانه نسبت به فضای آزاد آسان تر و راحت تر می باشد.
نکات قابل توجه در کشت گلخانه ای
ـ چون گلخانه محیط کنترل شده ای است، معمولا رطوبت زیادی در داخل آن جمع می شود؛ بنابراین باید سیستم های لازم برای تهویه و خروج رطوبت اضافی در نظر گرفته شود.
ـ همچنین در مدیریت گلخانه انتخاب ارقام اصلاح شده هیبرید، انتخاب ارقام مقاوم به برخی از آفات و بیماری ها، استفاده از شیوه های نوین آبیاری تحت فشار به منظور صرفه جویی حداکثر در مصرف آب، رعایت فواصل کشت، استفاده از نشاء مناسب، استفاده بیشتر از دی اکسید کربن از طریق تامین مصنوعی آن، استفاده به موقع از سیستم گرم کننده و سردکننده در صورت نیاز، در صورت توانایی استفاده از سیستم کامپیوتری برای تنظیم برنامه آبیاری و کنترل شرایط جوی داخل گلخانه مفید به نظر می رسد.
ـ مساحت گلخانه هر چه بیشتر باشد، کنترل دما و تهویه در آن مشکل تر می شود. تقسیم زمین به قطعات کوچک بین 300 تا 500 متر و ساختن گلخانه برای هر قطعه باعث کنترل دما و سهولت تهویه می گردد.
ـ جهت گلخانه: در ایران در صورتی که جهت باد خیلی تعیین کننده نباشد، بایستی امتداد و طول گلخانه ها شمالی- جنوبی باشد؛ ولی روی هم رفته گلخانه باید در جهتی ساخته شود که عمود بر باد نباشد.
ـ در هنگام ساخت گلخانه توجه به شیب مناسب سقف و ارتفاع مختلف از زمین مفید است. سقف بلند گلخانه باعث ایجاد فضا برای هوای مرطوب، داغ و آلوده گلخانه می گردد. هوای مزبور در فضای بالای گلخانه جمع می شود این باعث خواهد شد که هوای اطراف گیاه کاسته شده، سالم تر بماند.
ـ محل احداث گلخانه : در این مورد بایستی دسترسی به راه های حمل و نقل، دسترسی به منابع آب با کمیت و کیفیت مناسب مدنظر قرار گیرد. حتی الامکان محل احداث گلخانه مسطح باشد (ناهمواری و شیب دار بودن هزینه های گلخانه را چندین برابر می کند)، دور بودن گلخانه از مسیر بادهای قوی و توفان های شدید زمستان در ذخیره انرژی حرارتی و دوام گلخانه تاثیر به سزایی دارد. مناطق با خاک های عمیق قابل زه کشی که دور از سایه درختان و ساختمان های بلند هستند، می توانند محل مناسبی برای احداث گلخانه باشد.
انواع گلخانه از نظر دما
گلخانه را بر حسب درجه حرارت و موارد استفاده طبقه بندی می کنند. البته این طبقه بندی نمی تواند جامع و کامل باشد. از نظر درجه حرارت گلخانه را به گلخانه سرد، گلخانه گرم و گرم و مرطوب و گلخانه نیمه گرم تقسیم می کنند.
گلخانه سرد دارای درجه حرارتی کمتر از گلخانه های گرم و نیمه گرم می باشد و به منظور حفظ نباتاتی که تحمل یخبندان زمستان را ندارند، مورد استفاده قرار می گیرند حداقل درجه حرارت این گلخانه 13-7 درجه و حداکثر آن 18-13 درجه در زمستان می باشد. اما گلخانه های گرم و گرم و مرطوب مخصوص گیاهان مناطق حاره می باشد که در تابستان به حرارتی معادل 38-30 درجه سانتیگراد در روز نیاز دارد و در زمستان حرارت آن از 18 درجه سانتیگراد کمتر نمی باشد. در صورتی که مقدار رطوبت گلخانه های گرم به حد اشباع برسد، آن را گلخانه گرم و مرطوب می نامند.
درجه حرارت در گلخانه های نیمه گرم حدود 21-18 درجه سانتیگراد در روزهای زمستان می باشد و این نوع گلخانه ها برای نگهداری نباتاتی که تا اندازه ای به سرمای زمستان حساس بوده و حرارت کمتر از 10 درجه سانتیگراد برایشان مضر می باشد، استفاده می شود.
بر حسب نوع استفاده، گلخانه ها به دو دسته ثابت و متحرک تقسیم می شوند.
- گلخانه متحرک: این گلخانه به منظور پیش رس کردن پاره ای از محصولات در نواحی سردسیر مورد استفاده قرار می گیرد و معمولا از پایه و تعداد معینی پنجره های شیشه ای شبیه شاسی و پلاستیک تشکیل شده اند.
-گلخانه های ثابت، دایمی هستند که در ساختمان آنها از آهن و سایر مصالح استفاده می گردد.
شهرک گلخانه ای
مجموعه ای از گلخانه ها هستند که در یک فضای مشترک متمرکز می باشند. این شهرک ها دارای مزایا و معایبی هستند که از جمله مزایای شهرک های گلخانه ای عبارتند از:
- کشت یکپارچه و هماهنگ و جلوگیری از خرد شدن مجدد اراضی، کاهش هزینه های تولید، بالا بردن تولید و در نتیجه افزایش درآمد کشاورزان.
- استفاده ی مشترک از ماشین آلات و تسهیل در ارایه خدمات با توجه به افزایش سطح مکانیزاسیون در نتیجه صرفه جویی در منابع مالی.
- ایجاد صنایع تبدیلی و جلوگیری از گسترش مهاجرت.
- تشویق کشاورزان به مشارکت در کارهای دسته جمعی.
معایب شهرک های گلخانه ای آن است که به علت جمع شدن گلخانه ها دارای اثرات زیست محیطی می باشند و باعث آلودگی محیط زیست می گردند.
نتیجه گیری و پیشنهادات
از جمله روش های نوین بهره برداری بهینه در واحد سطح، احداث گلخانه می باشد. این روش دارای مزایایی است که از جمله آنها به افزایش عملکرد، ایجاد اشتغال، صرفه جویی در مصرف آب، کنترل عوامل نامساعد جوی، بیماری ها و آفات و تولید در خارج از فصل می توان اشاره کرد. از آن جا که کشور ما در طی سال های اخیر با بحران خشکسالی مواجه بوده است، این روش کشت یکی از مهمترین روش های کشاورزی برای صرفه جویی در مصرف آب محسوب می شود و با توجه به اینکه راندمان آبیاری در این روش بالای 90 درصد است، بهترین جایگزین برای روش های سنتی کشاورزی محسوب می شود. با توجه به سرمایه گذاری زیادی که در این زمینه صورت می گیرد، فقدان مدیریت صحیح در احداث گلخانه، انتخاب مکان، نوع گلخانه و پوشش آن باعث عدم بهره وری مناسب تر سرمایه و امکانات خواهد شد.
لذا به عنوان حسن ختام مقاله و با در نظر گرفتن حساسیت و اهمیت کشت گلخانه ای در توسعه بخش کشاورزی، موارد زیر پیشنهاد می گردد:
ـ اجرای سیاست تضمین خرید و بیمه محصولات گلخانه ای که زمینه را برای گسترش این کشت فراهم می آورد، مطالعه وضع گلخانه های خارجی و استفاده هایی که گلخانه داران کشورهای دیگر که از نظر اقلیم به پای ما نمی رسند، می برند، ضرورت حمایت مستقیم و حتی کمک های بلاعوض دولت را در این امر لازم می دارد.
ـ تشکیل اتحادیه های تعاونی گلخانه داران به منظور هماهنگی و دستیابی به آخرین تحولات و پیشرفت های این نوع کشت موثر می باشد که می تواند زمینه صادرات و حمل و نقل مطلوب و به موقع را مهیا سازد.
ـ ایجاد مراکز آموزش و تحقیقات در زمینه توسعه کشت گلخانه ای.
ـ به علت استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار در کشت گلخانه ای، در مصرف آب صرفه جویی می گردد، سیستم آبیاری قطره ای باعث افزایش بهره وری آب مصرفی و تا حدودی کاهش تبخیر و ممانعت از رشد علف های هرز می گردد؛ همچنین در نتیجه ی استفاده از آبیاری قطره ای در نیروی کارگری نسبت به آبیاری غرقابی صرفه جویی می گردد.
ـ از مزایای دیگر کشت گلخانه ای می توان به اشتغال زایی اشاره نمود. در شرایط فعلی که کشور ما با بحران بیکاری مواجه است، گسترش این نوع کشت می تواند در کاهش بیکاری موثر باشد.
ـ از آن جا که محصولاتی که از این طریق تولید می شوند به صورت نوبرانه به بازار عرضه می شوند، بنابراین از قیمت قابل توجهی برخوردارند و درآمد بیشتری را نصیب تولیدکنندگان می کنند. این امر زمینه ساز توسعه کشاورزی و به طبع آن توسعه اقتصادی می گردد.
ـ محصولات به دست آمده از کشت در گلخانه به دلیل کنترل عوامل موثر در تولید دارای کیفیت بالاتری می باشند. کیفیت مطلوب محصول امکان صادرات به خارج از کشور را فراهم نموده و از این طریق باعث افزایش صادرات غیر نفتی می گردد.
ـ میزان عملکرد در کشت گلخانه ای نسبت به کشت روباز بالاتر است. این امر کسب درآمد کافی برای کشاورزانی را که دارای اراضی کوچک و مقدار محدودی آب می باشند، مهیا می سازد.
ـ امکان کنترل عوامل نامساعد جوی، بیماری ها و آفات در محیط گلخانه نسبت به فضای آزاد آسان تر و راحت تر می باشد.
نکات قابل توجه در کشت گلخانه ای
ـ چون گلخانه محیط کنترل شده ای است، معمولا رطوبت زیادی در داخل آن جمع می شود؛ بنابراین باید سیستم های لازم برای تهویه و خروج رطوبت اضافی در نظر گرفته شود.
ـ همچنین در مدیریت گلخانه انتخاب ارقام اصلاح شده هیبرید، انتخاب ارقام مقاوم به برخی از آفات و بیماری ها، استفاده از شیوه های نوین آبیاری تحت فشار به منظور صرفه جویی حداکثر در مصرف آب، رعایت فواصل کشت، استفاده از نشاء مناسب، استفاده بیشتر از دی اکسید کربن از طریق تامین مصنوعی آن، استفاده به موقع از سیستم گرم کننده و سردکننده در صورت نیاز، در صورت توانایی استفاده از سیستم کامپیوتری برای تنظیم برنامه آبیاری و کنترل شرایط جوی داخل گلخانه مفید به نظر می رسد.
ـ مساحت گلخانه هر چه بیشتر باشد، کنترل دما و تهویه در آن مشکل تر می شود. تقسیم زمین به قطعات کوچک بین 300 تا 500 متر و ساختن گلخانه برای هر قطعه باعث کنترل دما و سهولت تهویه می گردد.
ـ جهت گلخانه: در ایران در صورتی که جهت باد خیلی تعیین کننده نباشد، بایستی امتداد و طول گلخانه ها شمالی- جنوبی باشد؛ ولی روی هم رفته گلخانه باید در جهتی ساخته شود که عمود بر باد نباشد.
ـ در هنگام ساخت گلخانه توجه به شیب مناسب سقف و ارتفاع مختلف از زمین مفید است. سقف بلند گلخانه باعث ایجاد فضا برای هوای مرطوب، داغ و آلوده گلخانه می گردد. هوای مزبور در فضای بالای گلخانه جمع می شود این باعث خواهد شد که هوای اطراف گیاه کاسته شده، سالم تر بماند.
ـ محل احداث گلخانه : در این مورد بایستی دسترسی به راه های حمل و نقل، دسترسی به منابع آب با کمیت و کیفیت مناسب مدنظر قرار گیرد. حتی الامکان محل احداث گلخانه مسطح باشد (ناهمواری و شیب دار بودن هزینه های گلخانه را چندین برابر می کند)، دور بودن گلخانه از مسیر بادهای قوی و توفان های شدید زمستان در ذخیره انرژی حرارتی و دوام گلخانه تاثیر به سزایی دارد. مناطق با خاک های عمیق قابل زه کشی که دور از سایه درختان و ساختمان های بلند هستند، می توانند محل مناسبی برای احداث گلخانه باشد.
انواع گلخانه از نظر دما
گلخانه را بر حسب درجه حرارت و موارد استفاده طبقه بندی می کنند. البته این طبقه بندی نمی تواند جامع و کامل باشد. از نظر درجه حرارت گلخانه را به گلخانه سرد، گلخانه گرم و گرم و مرطوب و گلخانه نیمه گرم تقسیم می کنند.
گلخانه سرد دارای درجه حرارتی کمتر از گلخانه های گرم و نیمه گرم می باشد و به منظور حفظ نباتاتی که تحمل یخبندان زمستان را ندارند، مورد استفاده قرار می گیرند حداقل درجه حرارت این گلخانه 13-7 درجه و حداکثر آن 18-13 درجه در زمستان می باشد. اما گلخانه های گرم و گرم و مرطوب مخصوص گیاهان مناطق حاره می باشد که در تابستان به حرارتی معادل 38-30 درجه سانتیگراد در روز نیاز دارد و در زمستان حرارت آن از 18 درجه سانتیگراد کمتر نمی باشد. در صورتی که مقدار رطوبت گلخانه های گرم به حد اشباع برسد، آن را گلخانه گرم و مرطوب می نامند.
درجه حرارت در گلخانه های نیمه گرم حدود 21-18 درجه سانتیگراد در روزهای زمستان می باشد و این نوع گلخانه ها برای نگهداری نباتاتی که تا اندازه ای به سرمای زمستان حساس بوده و حرارت کمتر از 10 درجه سانتیگراد برایشان مضر می باشد، استفاده می شود.
بر حسب نوع استفاده، گلخانه ها به دو دسته ثابت و متحرک تقسیم می شوند.
- گلخانه متحرک: این گلخانه به منظور پیش رس کردن پاره ای از محصولات در نواحی سردسیر مورد استفاده قرار می گیرد و معمولا از پایه و تعداد معینی پنجره های شیشه ای شبیه شاسی و پلاستیک تشکیل شده اند.
-گلخانه های ثابت، دایمی هستند که در ساختمان آنها از آهن و سایر مصالح استفاده می گردد.
شهرک گلخانه ای
مجموعه ای از گلخانه ها هستند که در یک فضای مشترک متمرکز می باشند. این شهرک ها دارای مزایا و معایبی هستند که از جمله مزایای شهرک های گلخانه ای عبارتند از:
- کشت یکپارچه و هماهنگ و جلوگیری از خرد شدن مجدد اراضی، کاهش هزینه های تولید، بالا بردن تولید و در نتیجه افزایش درآمد کشاورزان.
- استفاده ی مشترک از ماشین آلات و تسهیل در ارایه خدمات با توجه به افزایش سطح مکانیزاسیون در نتیجه صرفه جویی در منابع مالی.
- ایجاد صنایع تبدیلی و جلوگیری از گسترش مهاجرت.
- تشویق کشاورزان به مشارکت در کارهای دسته جمعی.
معایب شهرک های گلخانه ای آن است که به علت جمع شدن گلخانه ها دارای اثرات زیست محیطی می باشند و باعث آلودگی محیط زیست می گردند.
نتیجه گیری و پیشنهادات
از جمله روش های نوین بهره برداری بهینه در واحد سطح، احداث گلخانه می باشد. این روش دارای مزایایی است که از جمله آنها به افزایش عملکرد، ایجاد اشتغال، صرفه جویی در مصرف آب، کنترل عوامل نامساعد جوی، بیماری ها و آفات و تولید در خارج از فصل می توان اشاره کرد. از آن جا که کشور ما در طی سال های اخیر با بحران خشکسالی مواجه بوده است، این روش کشت یکی از مهمترین روش های کشاورزی برای صرفه جویی در مصرف آب محسوب می شود و با توجه به اینکه راندمان آبیاری در این روش بالای 90 درصد است، بهترین جایگزین برای روش های سنتی کشاورزی محسوب می شود. با توجه به سرمایه گذاری زیادی که در این زمینه صورت می گیرد، فقدان مدیریت صحیح در احداث گلخانه، انتخاب مکان، نوع گلخانه و پوشش آن باعث عدم بهره وری مناسب تر سرمایه و امکانات خواهد شد.
لذا به عنوان حسن ختام مقاله و با در نظر گرفتن حساسیت و اهمیت کشت گلخانه ای در توسعه بخش کشاورزی، موارد زیر پیشنهاد می گردد:
ـ اجرای سیاست تضمین خرید و بیمه محصولات گلخانه ای که زمینه را برای گسترش این کشت فراهم می آورد، مطالعه وضع گلخانه های خارجی و استفاده هایی که گلخانه داران کشورهای دیگر که از نظر اقلیم به پای ما نمی رسند، می برند، ضرورت حمایت مستقیم و حتی کمک های بلاعوض دولت را در این امر لازم می دارد.
ـ تشکیل اتحادیه های تعاونی گلخانه داران به منظور هماهنگی و دستیابی به آخرین تحولات و پیشرفت های این نوع کشت موثر می باشد که می تواند زمینه صادرات و حمل و نقل مطلوب و به موقع را مهیا سازد.
ـ ایجاد مراکز آموزش و تحقیقات در زمینه توسعه کشت گلخانه ای.
دیدگاه ها