کشت و پرورش صدف های خوراکی
کشت و پرورش صدف خوراکی یکی از تولیدهای نوین و درآمدزا در مناطق ساحلی است که کشورمان بخصوص در سواحل خلیج فارس و دریای عمان دارای قابلیت های فراوانی برای پرورش این محصول باارزش و مغذی است که از جایگاه ویژه ای در سبد غذایی بسیاری از کشورهای دنیا برخوردار است.
مجله دام، کشت و صنعت از این شماره به طور مفصل به این مبحث و سودآوری و سرمایه گذاری آن در کشور می پردازد.
با توجه به رشد سرسام آور جمعیت جهان، منابع غذایی دریایی و فعالیت های آبزی پروری نقش مهمی را در تولید پروتئین حیوانی بر عهده دارند.
در حال حاضر اکثر ذخایر شیلاتی در دنیا بیش از حد مورد استفاده قرار گرفته اند، که این امر منجر به کاهش ذخایر ماهی، نرم تنان و سخت پوستان گردیده است، بنابراین آبزی پروری (Aquaculture) به عنوان پاسخی برای مشکل امنیت غذایی و سوءتغذیه پروتئینی بخصوص در کشورهای در حال توسعه مطرح می باشد.
کشت و پرورش نرم تنان (Shellfish) خوراکی به عنوان گزینه مناسبی جهت افزایش تولید غذا در دنیا مورد توجه بوده و در این بین صدف ها سهم عمده ای را به خود اختصاص داده اند و در صورتی که تولید آنها به طور قابل ملاحظه ای افزایش یابد، گام موثری در جهت تولید پروتئین حیوانی ارزان قیمت و در نتیجه مبارزه با سوءتغذیه پروتئینی خواهد بود (میزان پروتئین صدف ها در حد گوشت مرغ یا خوک می باشد)؛ به علاوه پرورش صدف فرصت هایی را برای پیشرفت اقتصادی جوامع ساحلی و ایجاد اشتغال و درآمد به دنبال خواهد داشت. کشورهای اسپانیا، هلند، فرانسه، ایتالیا، ژاپن و آمریکا از پرورش دهندگان عمده صدف های خوراکی بوده و کشورهای دیگر مانند نیوزلند، مکزیک، تونس، جمهوری کره و کانادا نیز درصد کمتری از تولید صدف های خوراکی پرورشی را به خود اختصاص داده اند.
نرم تنان
آبزیان به دو گروه ماهیان باله دار (Finfish) و آبزیان صدف دار (Shellfish) تقسیم می شوند که خود «شل فیش ها» شامل سخت پوستان و نرم تنان می باشند. نرم تنان از اولین آبزیانی هستند که انسان با آنها آشنا شده است. قدمت شناخت نرم تنان به وسیله انسان حتی از شناخت و اهلی کردن سگ و گربه هم بیشتر است به طوری که ژاپنی ها و رومی ها سال ها قبل از میلاد بر روی پرورش و پرواربندی صدف ها کار می کردند و صدف ها را از مناطق کم تولید به مناطق پرتولید می بردند و از آنها استفاده می کردند. در حال حاضر بالاترین میزان تولید از نظر تقسیم بندی گروهی مربوط به نرم تنان می باشد زیرا 30 تا 35 درصد آبزیان پرورشی را تشکیل می دهد.
ارجحیت صدف های خوراکی پرورشی نسبت به صدف های موجود در طبیعت
علاوه بر محدود بودن جمعیت صدف های طبیعی و عدم دسترسی کافی به همه ی آنها جهت بالا بردن میزان عرضه و استفاده همگانی، به چند دلیل نوع پرورشی صدف ها ارزش اقتصادی بیشتری دارد:
1- شکل صدف های پرورشی بخصوص اویسترها خیلی بهتر از انواع طبیعی آن است زیرا اقدامات لازم و بستر خوب برای داشتن شکل مناسب برای آنها فراهم نموده ایم، چرا که در حالت طبیعی ممکن است شکل صدف به علت رقابت مکانی تغییر یابد.
2- در حالت طبیعی، آلودگی غیرقابل کنترل است، ولی در حالت پرورشی می توان آلودگی را کنترل و صدف ها را از محل آلودگی دور کرد.
3- مزه صدف های پرورشی به علت آلودگی کمتر، بهتر است.
4- جمع آوری صدف ها در حالت پرورشی اقتصادی تر و بهتر است. در زمان برداشت صدف ها از طبیعت، از آن جایی که به بستر چسبیده اند، هنگام کنده شدن صدمه می بینند و ارزششان کم می شود.
5- میزان مرگ و میر، تلفات و تغییرات فیزیکی گوشت در حالت پرورشی بسیار کمتر است.
مزایای اقتصادی پرورش صدف های خوراکی
نرم تنان دارای ویژگی هایی می باشند که اهمیت آنها را در آبزی پروری بیش از پیش بالا برده است.
جهت سرمایه گذاری در صنعت آبزی پروری، در ارتباط با پرورش ماهی، به طور کلی 2 فاکتور مهم و هزینه بر وجود دارد:
1- سرمایه گذاری ثابت: شامل خرید زمین، ایجاد تاسیسات و غیره.
2- سرمایه گذاری در گردش: سرمایه ای که از لحظه شروع کار تکثیر و پرورش، مورد نیاز می باشد.
در پرورش ماهی در بخش هزینه در گردش، دو هزینه ی عمده ی غذا و خرید بچه ماهی وجود دارد. اما در آبزی پروری نرم تنان، هزینه ی ثابت بسیار کمتر می باشد زیرا کاردر دریا صورت می گیرد و از طرفی در هزینه در گردش هم هزینه ی غذا را نداریم، زیرا نرم تنان و صدف ها فیلتر فیدر (Filter feeder) هستند یعنی از پلانکتون ها و مواد آلی و جمعیت میکروارگانیسمی معلق در آب تغذیه می کنند و چون از سطوح اولیه زنجیره غذایی تغذیه می کنند، بسیار مقرون به صرفه می باشند. از سوی دیگر تهیه و جمع آوری صدفچه ها (spat) جهت پرواربندی، به آسانی و ارزانی صورت می گیرد. از ویژگی های دیگر نرم تنان آن است که بیشتر در مناطق استوایی و گرم پرورش داده می شوند که هزینه های کارگری و سرمایه گذاری وابسته پایین می باشد.
در بررسی و تحقیق در مورد امکان کشت و پرورش صدف ها اولین قدم، مکان یابی Site) selection) می باشد که باید مکانی را انتخاب کنیم که دور از جریانات تند دریایی باشد، پس باید نقشه ها و نمودارهای چند سال اخیر منطقه ی مورد نظر را بررسی کرده و دیگر اینکه می بایستی در مکانی باشد که از نظر تغذیه ای و پلانکتونی در سطح بالایی قرار دارد. به منظور شناسایی دقیق کیفیت تولیدمثل، بایستی رابطه ی بین دوره ی تولیدمثل و تغییرات شرایط محیط و مکان را بررسی کرد، از جمله درجه حرارت، آلودگی، تغییرات ناگهانی فشار جوی توفان، باران و غیره.
کشور ایران با دارا بودن سواحل طولانی از آب های گرم خلیج فارس و دریای عمان، دارای ذخایر و منابع بسیار غنی از نرم تنان بخصوص صدف های خوراکی بوده و از طرفی همین شرایط بهینه آب و هوایی، مکان بسیار مناسبی را جهت جمع آوری صدفچه ها و پرواربندی آنها ایجاد می نماید.
انواع صدف های پرورشی
- خانواده اوستریده (Ostreidea) عمده ترین صدف های پرورشی در سطح جهان از نظر میزان پرورش و ارزش می باشند. در زبان انگلیسی به آنها اویستر(Oyster) می گویند. همه ی انواع آنها ثابت در یک نقطه و چسبیده به بستر می باشند. در مناطق گرم و معتدل وجود دارند، نگارنده طی گشت هایی که در سواحل چابهار داشته است مقادیر بسیار زیادی از صدف های این خانواده بخصوص ساکو سترا کوکولاتا (Saccostrea cuculata) را در در سواحل صخره ای دریای بزرگ چابهار مشاهده نموده است.
- خانواده پکتنیده (Pectenidae): به اینها اسکالوپ گویند. جزو نرم تنان گران قیمت بوده و در مناطق معتدل و نیمه گرمسیر وجود دارند. تنها دو کفه ای هایی هستند که قدرت شنا دارند. نگارنده طی عملیات غواصی کارشناسان موسسه تحقیقات شیلاتی چابهار در قسمت اسکله شهید کلانتری چابهار، این آبزی را به مقدار قابل توجهی مشاهده نموده است.
- خانواده هالیوتیده (Haliotidae): به فرانسوی به آنها آبالون(Abalone) گویند.
- خانواده مرسراریده (Merceraridae) به آنها کلام (clam) گویند. بزرگترین صدف های جهان در این خانواده می باشند. وزن گونه ای از اینها در استرالیا به نام Giant clam به 150 کیلوگرم بالغ می شود. نگارنده مقادیر بسیار زیادی از صدف های این خانواده را از رودخانه باهوکلات خور گواتر جمع آوری و بررسی نموده است، به طوری که این صدف ها در عمق 15-10 سانتی متری بستر بسیار لجنی مستقر بودند.
- خانواده آرسیده (Arcidae): به آنها کاکل(Cockle) گویند. از نظر گوشت، حجیم ترین صدف ها هستند.
رویکرد پرورش صدف های خوراکی
همان گونه که آشنایی آبزی پروران کشورمان با تکثیر و پرورش میگو توانست سهمی از بازار جهانی را نصیب ما کرده و از طرفی مصرف پروتئین دریایی را در کشور افزایش دهد، مطمئنا فعالیت در زمینه کشت و پرورش صدف های خوراکی نیز می تواند به عنوان فعالیتی نو در جهت تامین پروتئین و ارزآوری برای کشورمان ایران، به دلیل دارا بودن منابع غنی، مطرح باشد، به طوری که نگارنده امیدوار است با رویکرد به فعالیت هایی این چنینی، آبزی پروری نقش موثرتری را در امنیت غذایی ایفا نماید.
در پایان باید متذکر شوم که برای آشنا کردن عموم مردم از ارزش غذایی صدف ها و ترغیب آنها به مصرف این نوع غذا، محصولاتی که ارزش افزوده ایجاد می کنند، می بایستی صدف ها را برای مصرف کننده های عام جذاب تر نمایند.
دکتر جلال اسحاقی
کشت و پرورش صدف خوراکی یکی از تولیدهای نوین و درآمدزا در مناطق ساحلی است که کشورمان بخصوص در سواحل خلیج فارس و دریای عمان دارای قابلیت های فراوانی برای پرورش این محصول باارزش و مغذی است که از جایگاه ویژه ای در سبد غذایی بسیاری از کشورهای دنیا برخوردار است.
مجله دام، کشت و صنعت از این شماره به طور مفصل به این مبحث و سودآوری و سرمایه گذاری آن در کشور می پردازد.
با توجه به رشد سرسام آور جمعیت جهان، منابع غذایی دریایی و فعالیت های آبزی پروری نقش مهمی را در تولید پروتئین حیوانی بر عهده دارند.
در حال حاضر اکثر ذخایر شیلاتی در دنیا بیش از حد مورد استفاده قرار گرفته اند، که این امر منجر به کاهش ذخایر ماهی، نرم تنان و سخت پوستان گردیده است، بنابراین آبزی پروری (Aquaculture) به عنوان پاسخی برای مشکل امنیت غذایی و سوءتغذیه پروتئینی بخصوص در کشورهای در حال توسعه مطرح می باشد.
کشت و پرورش نرم تنان (Shellfish) خوراکی به عنوان گزینه مناسبی جهت افزایش تولید غذا در دنیا مورد توجه بوده و در این بین صدف ها سهم عمده ای را به خود اختصاص داده اند و در صورتی که تولید آنها به طور قابل ملاحظه ای افزایش یابد، گام موثری در جهت تولید پروتئین حیوانی ارزان قیمت و در نتیجه مبارزه با سوءتغذیه پروتئینی خواهد بود (میزان پروتئین صدف ها در حد گوشت مرغ یا خوک می باشد)؛ به علاوه پرورش صدف فرصت هایی را برای پیشرفت اقتصادی جوامع ساحلی و ایجاد اشتغال و درآمد به دنبال خواهد داشت. کشورهای اسپانیا، هلند، فرانسه، ایتالیا، ژاپن و آمریکا از پرورش دهندگان عمده صدف های خوراکی بوده و کشورهای دیگر مانند نیوزلند، مکزیک، تونس، جمهوری کره و کانادا نیز درصد کمتری از تولید صدف های خوراکی پرورشی را به خود اختصاص داده اند.
نرم تنان
آبزیان به دو گروه ماهیان باله دار (Finfish) و آبزیان صدف دار (Shellfish) تقسیم می شوند که خود «شل فیش ها» شامل سخت پوستان و نرم تنان می باشند. نرم تنان از اولین آبزیانی هستند که انسان با آنها آشنا شده است. قدمت شناخت نرم تنان به وسیله انسان حتی از شناخت و اهلی کردن سگ و گربه هم بیشتر است به طوری که ژاپنی ها و رومی ها سال ها قبل از میلاد بر روی پرورش و پرواربندی صدف ها کار می کردند و صدف ها را از مناطق کم تولید به مناطق پرتولید می بردند و از آنها استفاده می کردند. در حال حاضر بالاترین میزان تولید از نظر تقسیم بندی گروهی مربوط به نرم تنان می باشد زیرا 30 تا 35 درصد آبزیان پرورشی را تشکیل می دهد.
ارجحیت صدف های خوراکی پرورشی نسبت به صدف های موجود در طبیعت
علاوه بر محدود بودن جمعیت صدف های طبیعی و عدم دسترسی کافی به همه ی آنها جهت بالا بردن میزان عرضه و استفاده همگانی، به چند دلیل نوع پرورشی صدف ها ارزش اقتصادی بیشتری دارد:
1- شکل صدف های پرورشی بخصوص اویسترها خیلی بهتر از انواع طبیعی آن است زیرا اقدامات لازم و بستر خوب برای داشتن شکل مناسب برای آنها فراهم نموده ایم، چرا که در حالت طبیعی ممکن است شکل صدف به علت رقابت مکانی تغییر یابد.
2- در حالت طبیعی، آلودگی غیرقابل کنترل است، ولی در حالت پرورشی می توان آلودگی را کنترل و صدف ها را از محل آلودگی دور کرد.
3- مزه صدف های پرورشی به علت آلودگی کمتر، بهتر است.
4- جمع آوری صدف ها در حالت پرورشی اقتصادی تر و بهتر است. در زمان برداشت صدف ها از طبیعت، از آن جایی که به بستر چسبیده اند، هنگام کنده شدن صدمه می بینند و ارزششان کم می شود.
5- میزان مرگ و میر، تلفات و تغییرات فیزیکی گوشت در حالت پرورشی بسیار کمتر است.
مزایای اقتصادی پرورش صدف های خوراکی
نرم تنان دارای ویژگی هایی می باشند که اهمیت آنها را در آبزی پروری بیش از پیش بالا برده است.
جهت سرمایه گذاری در صنعت آبزی پروری، در ارتباط با پرورش ماهی، به طور کلی 2 فاکتور مهم و هزینه بر وجود دارد:
1- سرمایه گذاری ثابت: شامل خرید زمین، ایجاد تاسیسات و غیره.
2- سرمایه گذاری در گردش: سرمایه ای که از لحظه شروع کار تکثیر و پرورش، مورد نیاز می باشد.
در پرورش ماهی در بخش هزینه در گردش، دو هزینه ی عمده ی غذا و خرید بچه ماهی وجود دارد. اما در آبزی پروری نرم تنان، هزینه ی ثابت بسیار کمتر می باشد زیرا کاردر دریا صورت می گیرد و از طرفی در هزینه در گردش هم هزینه ی غذا را نداریم، زیرا نرم تنان و صدف ها فیلتر فیدر (Filter feeder) هستند یعنی از پلانکتون ها و مواد آلی و جمعیت میکروارگانیسمی معلق در آب تغذیه می کنند و چون از سطوح اولیه زنجیره غذایی تغذیه می کنند، بسیار مقرون به صرفه می باشند. از سوی دیگر تهیه و جمع آوری صدفچه ها (spat) جهت پرواربندی، به آسانی و ارزانی صورت می گیرد. از ویژگی های دیگر نرم تنان آن است که بیشتر در مناطق استوایی و گرم پرورش داده می شوند که هزینه های کارگری و سرمایه گذاری وابسته پایین می باشد.
در بررسی و تحقیق در مورد امکان کشت و پرورش صدف ها اولین قدم، مکان یابی Site) selection) می باشد که باید مکانی را انتخاب کنیم که دور از جریانات تند دریایی باشد، پس باید نقشه ها و نمودارهای چند سال اخیر منطقه ی مورد نظر را بررسی کرده و دیگر اینکه می بایستی در مکانی باشد که از نظر تغذیه ای و پلانکتونی در سطح بالایی قرار دارد. به منظور شناسایی دقیق کیفیت تولیدمثل، بایستی رابطه ی بین دوره ی تولیدمثل و تغییرات شرایط محیط و مکان را بررسی کرد، از جمله درجه حرارت، آلودگی، تغییرات ناگهانی فشار جوی توفان، باران و غیره.
کشور ایران با دارا بودن سواحل طولانی از آب های گرم خلیج فارس و دریای عمان، دارای ذخایر و منابع بسیار غنی از نرم تنان بخصوص صدف های خوراکی بوده و از طرفی همین شرایط بهینه آب و هوایی، مکان بسیار مناسبی را جهت جمع آوری صدفچه ها و پرواربندی آنها ایجاد می نماید.
انواع صدف های پرورشی
- خانواده اوستریده (Ostreidea) عمده ترین صدف های پرورشی در سطح جهان از نظر میزان پرورش و ارزش می باشند. در زبان انگلیسی به آنها اویستر(Oyster) می گویند. همه ی انواع آنها ثابت در یک نقطه و چسبیده به بستر می باشند. در مناطق گرم و معتدل وجود دارند، نگارنده طی گشت هایی که در سواحل چابهار داشته است مقادیر بسیار زیادی از صدف های این خانواده بخصوص ساکو سترا کوکولاتا (Saccostrea cuculata) را در در سواحل صخره ای دریای بزرگ چابهار مشاهده نموده است.
- خانواده پکتنیده (Pectenidae): به اینها اسکالوپ گویند. جزو نرم تنان گران قیمت بوده و در مناطق معتدل و نیمه گرمسیر وجود دارند. تنها دو کفه ای هایی هستند که قدرت شنا دارند. نگارنده طی عملیات غواصی کارشناسان موسسه تحقیقات شیلاتی چابهار در قسمت اسکله شهید کلانتری چابهار، این آبزی را به مقدار قابل توجهی مشاهده نموده است.
- خانواده هالیوتیده (Haliotidae): به فرانسوی به آنها آبالون(Abalone) گویند.
- خانواده مرسراریده (Merceraridae) به آنها کلام (clam) گویند. بزرگترین صدف های جهان در این خانواده می باشند. وزن گونه ای از اینها در استرالیا به نام Giant clam به 150 کیلوگرم بالغ می شود. نگارنده مقادیر بسیار زیادی از صدف های این خانواده را از رودخانه باهوکلات خور گواتر جمع آوری و بررسی نموده است، به طوری که این صدف ها در عمق 15-10 سانتی متری بستر بسیار لجنی مستقر بودند.
- خانواده آرسیده (Arcidae): به آنها کاکل(Cockle) گویند. از نظر گوشت، حجیم ترین صدف ها هستند.
رویکرد پرورش صدف های خوراکی
همان گونه که آشنایی آبزی پروران کشورمان با تکثیر و پرورش میگو توانست سهمی از بازار جهانی را نصیب ما کرده و از طرفی مصرف پروتئین دریایی را در کشور افزایش دهد، مطمئنا فعالیت در زمینه کشت و پرورش صدف های خوراکی نیز می تواند به عنوان فعالیتی نو در جهت تامین پروتئین و ارزآوری برای کشورمان ایران، به دلیل دارا بودن منابع غنی، مطرح باشد، به طوری که نگارنده امیدوار است با رویکرد به فعالیت هایی این چنینی، آبزی پروری نقش موثرتری را در امنیت غذایی ایفا نماید.
در پایان باید متذکر شوم که برای آشنا کردن عموم مردم از ارزش غذایی صدف ها و ترغیب آنها به مصرف این نوع غذا، محصولاتی که ارزش افزوده ایجاد می کنند، می بایستی صدف ها را برای مصرف کننده های عام جذاب تر نمایند.
دکتر جلال اسحاقی
دیدگاه ها