به طور خلاصه آمونیاک را می توان اصلی ترین ماده زائد محلول ایجاد شده توسط ماهی ها و بی مهرگان دانست . آمونیاک توسط ماهی ها توسط ادرار و همچنین از طریق آبشش ها دفع می گردد . یکی دیگر از راه های ایجاد این ماده در مخزن ، تجزیه و فساد غذاهای اضافی باقی مانده و مواد گیاهی موجود در آکوآریوم است .
به سه شیوه میزان آمونیاک آب را محاسبه می کنند :
1) آمونیاک غیر یونیزه (ammonia Nonionized ) که خطرناک ترین شکل آمونیاک است و می تواند به سادگی به جریان خون ، مغز ، اندامها و بافتها نفوذ کند و صدمات جبران ناپذیر و مرگ آوری را به بار بیاورد .
۲) آمونیاک یونیزه ( Ionized ammonia ) که معمولا غیر سمی محسوب می شود مگر در غلظتهای بسیار بالا .
3) آمونیاک کل یا Total ammonia ؛ و هنگامی که آمونیاک در آب حل شود به دو شکل قابل تصور است ؛
در دما و p.H بالا مقدار بیشتری از آمونیاک به صورت غیر یونیزه ( یعنی شکل سمی ) تبدیل می شود .
در آبزی دانهایی که آب آنها کهنه است به علت وجود باکتریهای نیتروزوموناس ( Nitrosomonas ) که در بستر و برخی سیستمهای پالایش آب ( فیلتر ها ) وجود دارند ، آمونیاک به ماده ای کمتر سمی یعنی نیتریت تبدیل می شود . اما در مخازنی که به تازگی راه اندازی شده اند به علت وجود نداشتن چنین باکتریهایی معمولا غلظت آمونیاک آنقدر بالا می رود که باعث مرگ ماهیان خواهد شد که به آن نشانگان یا سندرم مخزن جدید یا New tank syndrome گفته می شود و نظریه های " چرخه بدون ماهی " که مطرح می شود جهت جلوگیری از همین رخداد است .
اما بسیار رخ می دهد که در آکوآریومهای با آب کهنه و مخازنی که مدت قابل توجهی از برپایی ( Set up ) آنها می گذرد ، مسمویت ماهیان با مواد نیتروژن دار بروز می کند . علت اصلی این امر را می توان در غذا دهی بی رویه ( Overfeeding ) و باقی ماندن جسد ماهیان و سایر آبزیان مرده در آکوآریوم و تجزیه آنها است .
یک علت دیگر برای مسمومیت ماهی ها در اثر مواد ازت دار ، افزایش ناگهانی تعداد ماهیان مخزن یا Overstocking است . به عنوان مثال اگر تعداد ماهیان خود را از یک ماهی به دو ماهی افزایش دهید ، دست کم میزان تولید آمونیاک در مخزن را دو برابر کرده اید . و چون تکثیر و تاثیر باکتری ها بر آمونیاک زمان بر است ، میزان آمونیاک سمی به طور ناگهانی در استخر افزایش می یابد .
اضافه نمودن دارو ها و آنتی بیوتیک ها نیز می تواند با نابود کردن باکتری ها از تبدیل آمونیاک به نیتریت جلوگیری کند . معمولا میزان پیشنهادی آمونیاک برای بیشتر ماهی ها ۰۲/۰ میلیگرم در لیتر یا PPM است .
هر چند که نیتریت نسبت به آمونیاک کمتر سمی است اما خود نیتریت هم بسیار خطرناک است زیرا می تواند با هموگلوبین خون ترکیب شده و باعث شود که گلبولهای قرمز دیگر نتوانند اکسیژن حمل کنند . همین باعث کدر شدن و قهوه ای شدن گلبولهای قرمز خوش رنگ شده که این تغییر رنگ شاید بیش از همه در آبششها به چشم آید . ماهی که بدین طریق مسموم شود دارای آبششهای کدر بوده و به جای اینکه رنگ گلبرگهای آبششی آن قرمز خونی و شفاف باشد ، قهوه ای می شود . در همین زمان است که بیشتر ماهی ها برای تنفس مضاعف به سطح آب آمده و سعی می کنند حبابها را ببلعند . برخی ماهی ها هم مانند ماهی " تایگر " در حالتی سروته شنا می کنند و سپس بی تعادلی و مرگ در پی این مسمومیت رخ خواهد داد . میزان نیتریت بی خطر در آب مخزن تا حد ۲/۰میلی گرم در لیتر پیشنهاد می شود و مقادیر بالای ۵/۰ میلی گرم در لیتر به سرعت مسموم کننده خواهند شد .
● مسمومیت ها ، بیماری ها
در مورد مسمومیتهای ناشی از مواد زائد ازته ، می توان بسیار سخن گفت اما دو مورد از مهم ترین این ناخوشی ها عبارتند از :
* بیماری خون قهوه ای :
بیماری خون قهوه ای در زمانی که آب حاوی غلظت بالایی از نیتریت باشد رخ خواهد داد . این ماده از طریق آبششها به جریان خون راه یافته و رنگ آن را شکلاتی می کند . هموگلوبین که اکسیژن را در خون جابه جا می کند با نیتریت به شکل مت هموگلوبین ترکیب می شود که در این حالت قادر به انتقال اکسیژن نمی باشد . خون قهوه ای نمی تواند مقادیر کافی اکسیژن را حمل کند و ماهیانی که بیماری خون قهوه ای دارند با وجود موجود بودن مقدار اکسیژن کافی در آب و کار کردن پمپهای هوا ، خفه خواهند شد !
* بیماری نکروز آبششی :
به طور ساده و خلاصه ، بیماری نکروز آبششی در ماهیان تحت تاثیر افزایش p.H و آمونیاک در آب است که سبب مرگ ماهیان به ویژه در شرایط متراکم می گردد . علائم این بیماری با تورم آبشش شروع و در ادامه با دفع مواد لزج از آبشش ، کم خونی و نکروز شدن تمامی آبشش و مرگ ماهی خاتمه می یابد . پرخونی شدید موضعی همراه با تشکیل نقاط سیاه متمایل به بنفش بر روی آبشش در مراحل آغازین این بیماری مشهود بوده که سپس با تورم و دفع مواد لزج همراه می شود . از دیگر نشانه های آن می توان به ظاهر شدن ناگهانی دانه های سیاه با لکه های مرمری در تمامی بدن ، خونریزی از باله ها ، افزایش تواتر تنفس ، تغییر در نحوه شنا و قرار گرفتن به پهلو و نهایتا مرگ در شرایط پیشرفته بیماری نکروز آبششی ، اشاره نمود .
مدیریت ، پیشگیری و درمان
میزان مواد نیتروژن دار آب باید مرتبا پایش شوند . امروزه کیتهای زیادی برای این عمل در دسترس است که شاید بهترین آنها محصولات ساخته شده در شرکت تترا باشد . در کنار این عمل ، کنترل دما و پی اچ آب نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است .
مدیریت در غذا دهی شاید اصلی ترین بخش پیشگیری از افزایش مواد زائد نیتروژن دار آب باشد . خارج کردن به موقع غذاهای خورده نشده و جانداران مرده مخزن ، چه ماهی و چه گیاه و یا حلزونها ، از دیگر اقداماتی است که می توان در بخش مدیریت مواد نیتروزن دار مطرح نمود .
نکته دیگر شلوغ نکردن آکوآریوم است . به یاد داشته باشید که آبزی دان باغ وحش نیست !
تعویض متناوب آب بر کاهش تمامی اشکال مواد ازت دار تاثیر دارد و در مواقع بروز مسمومیتها ، بدیهی است که این تعویض در بازه های زمانی کوتاه تر و مقادیر حجمی بیشتر باید اعمال شود .
در مورد چاره ای برای افزایش میزان نیتریت در آبزی دانهای آب شیرین ، گاهی پیشنهاد می شود که از نمک استفاده شود ، به یاد داشته باشید که از نمک آکوآریوم یا دریا باید استفاده نمود و نه نمک خوراکی ، در مورد آکوآریومها معمولا مقدار ۳۰ گرم ( دو قاشق غذا خوری ) در ۱۰ لیتر آب و در مورد حوض ها ، ۳ کیلوگرم در ۱۰۰۰ لیتر پیشنهاد می شود .
این راهکار معمولا چندان کارساز نیست زیرا بیشتر گیاهان آبزی دانی و بسیاری از ماهی ها به ویژه کوریدوراسها نسبت به نمک بسیار حساس هستند .
برای درمان بیماری خون قهوه ای ، نه تنها قطع غذا دهی بسیار سودمند است بلکه استفاده از نمک نیز یکی دیگر از راهکارهاست . زیرا بخش کلرید نمک با نیتریت برای جذب از طریق آبشش ماهی رقابت می کند .
در بیماری نکروز آبششی ، اگر ماهیان آسیب دیده در مراحل اولیه در آب تازه و پی اچ ۷ نگهداری شوند بهبود می یابند .
استفاده از فیلترهای زیستی ( و موادی مانند سرامیک ، زئولیت و ... ) امروزه اجتناب ناپذیر است . فقط باید به یاد داشت که در بهترین حالت ( از لحاظ دما و اکسیژن و فضا ) دست کم ۱۴ روز طول می کشد تا باکتریهای مفید گفته شده فعال شده و به تراکم لازم برسند و این مدت با نزول دما به ۱۰ درجه سانتی گراد به ۴ تا ۸ هفته افزایش خواهد یافت .
نویسنده: فربد امامی لنگرودی
به سه شیوه میزان آمونیاک آب را محاسبه می کنند :
1) آمونیاک غیر یونیزه (ammonia Nonionized ) که خطرناک ترین شکل آمونیاک است و می تواند به سادگی به جریان خون ، مغز ، اندامها و بافتها نفوذ کند و صدمات جبران ناپذیر و مرگ آوری را به بار بیاورد .
۲) آمونیاک یونیزه ( Ionized ammonia ) که معمولا غیر سمی محسوب می شود مگر در غلظتهای بسیار بالا .
3) آمونیاک کل یا Total ammonia ؛ و هنگامی که آمونیاک در آب حل شود به دو شکل قابل تصور است ؛
در دما و p.H بالا مقدار بیشتری از آمونیاک به صورت غیر یونیزه ( یعنی شکل سمی ) تبدیل می شود .
در آبزی دانهایی که آب آنها کهنه است به علت وجود باکتریهای نیتروزوموناس ( Nitrosomonas ) که در بستر و برخی سیستمهای پالایش آب ( فیلتر ها ) وجود دارند ، آمونیاک به ماده ای کمتر سمی یعنی نیتریت تبدیل می شود . اما در مخازنی که به تازگی راه اندازی شده اند به علت وجود نداشتن چنین باکتریهایی معمولا غلظت آمونیاک آنقدر بالا می رود که باعث مرگ ماهیان خواهد شد که به آن نشانگان یا سندرم مخزن جدید یا New tank syndrome گفته می شود و نظریه های " چرخه بدون ماهی " که مطرح می شود جهت جلوگیری از همین رخداد است .
اما بسیار رخ می دهد که در آکوآریومهای با آب کهنه و مخازنی که مدت قابل توجهی از برپایی ( Set up ) آنها می گذرد ، مسمویت ماهیان با مواد نیتروژن دار بروز می کند . علت اصلی این امر را می توان در غذا دهی بی رویه ( Overfeeding ) و باقی ماندن جسد ماهیان و سایر آبزیان مرده در آکوآریوم و تجزیه آنها است .
یک علت دیگر برای مسمومیت ماهی ها در اثر مواد ازت دار ، افزایش ناگهانی تعداد ماهیان مخزن یا Overstocking است . به عنوان مثال اگر تعداد ماهیان خود را از یک ماهی به دو ماهی افزایش دهید ، دست کم میزان تولید آمونیاک در مخزن را دو برابر کرده اید . و چون تکثیر و تاثیر باکتری ها بر آمونیاک زمان بر است ، میزان آمونیاک سمی به طور ناگهانی در استخر افزایش می یابد .
اضافه نمودن دارو ها و آنتی بیوتیک ها نیز می تواند با نابود کردن باکتری ها از تبدیل آمونیاک به نیتریت جلوگیری کند . معمولا میزان پیشنهادی آمونیاک برای بیشتر ماهی ها ۰۲/۰ میلیگرم در لیتر یا PPM است .
هر چند که نیتریت نسبت به آمونیاک کمتر سمی است اما خود نیتریت هم بسیار خطرناک است زیرا می تواند با هموگلوبین خون ترکیب شده و باعث شود که گلبولهای قرمز دیگر نتوانند اکسیژن حمل کنند . همین باعث کدر شدن و قهوه ای شدن گلبولهای قرمز خوش رنگ شده که این تغییر رنگ شاید بیش از همه در آبششها به چشم آید . ماهی که بدین طریق مسموم شود دارای آبششهای کدر بوده و به جای اینکه رنگ گلبرگهای آبششی آن قرمز خونی و شفاف باشد ، قهوه ای می شود . در همین زمان است که بیشتر ماهی ها برای تنفس مضاعف به سطح آب آمده و سعی می کنند حبابها را ببلعند . برخی ماهی ها هم مانند ماهی " تایگر " در حالتی سروته شنا می کنند و سپس بی تعادلی و مرگ در پی این مسمومیت رخ خواهد داد . میزان نیتریت بی خطر در آب مخزن تا حد ۲/۰میلی گرم در لیتر پیشنهاد می شود و مقادیر بالای ۵/۰ میلی گرم در لیتر به سرعت مسموم کننده خواهند شد .
● مسمومیت ها ، بیماری ها
در مورد مسمومیتهای ناشی از مواد زائد ازته ، می توان بسیار سخن گفت اما دو مورد از مهم ترین این ناخوشی ها عبارتند از :
* بیماری خون قهوه ای :
بیماری خون قهوه ای در زمانی که آب حاوی غلظت بالایی از نیتریت باشد رخ خواهد داد . این ماده از طریق آبششها به جریان خون راه یافته و رنگ آن را شکلاتی می کند . هموگلوبین که اکسیژن را در خون جابه جا می کند با نیتریت به شکل مت هموگلوبین ترکیب می شود که در این حالت قادر به انتقال اکسیژن نمی باشد . خون قهوه ای نمی تواند مقادیر کافی اکسیژن را حمل کند و ماهیانی که بیماری خون قهوه ای دارند با وجود موجود بودن مقدار اکسیژن کافی در آب و کار کردن پمپهای هوا ، خفه خواهند شد !
* بیماری نکروز آبششی :
به طور ساده و خلاصه ، بیماری نکروز آبششی در ماهیان تحت تاثیر افزایش p.H و آمونیاک در آب است که سبب مرگ ماهیان به ویژه در شرایط متراکم می گردد . علائم این بیماری با تورم آبشش شروع و در ادامه با دفع مواد لزج از آبشش ، کم خونی و نکروز شدن تمامی آبشش و مرگ ماهی خاتمه می یابد . پرخونی شدید موضعی همراه با تشکیل نقاط سیاه متمایل به بنفش بر روی آبشش در مراحل آغازین این بیماری مشهود بوده که سپس با تورم و دفع مواد لزج همراه می شود . از دیگر نشانه های آن می توان به ظاهر شدن ناگهانی دانه های سیاه با لکه های مرمری در تمامی بدن ، خونریزی از باله ها ، افزایش تواتر تنفس ، تغییر در نحوه شنا و قرار گرفتن به پهلو و نهایتا مرگ در شرایط پیشرفته بیماری نکروز آبششی ، اشاره نمود .
مدیریت ، پیشگیری و درمان
میزان مواد نیتروژن دار آب باید مرتبا پایش شوند . امروزه کیتهای زیادی برای این عمل در دسترس است که شاید بهترین آنها محصولات ساخته شده در شرکت تترا باشد . در کنار این عمل ، کنترل دما و پی اچ آب نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است .
مدیریت در غذا دهی شاید اصلی ترین بخش پیشگیری از افزایش مواد زائد نیتروژن دار آب باشد . خارج کردن به موقع غذاهای خورده نشده و جانداران مرده مخزن ، چه ماهی و چه گیاه و یا حلزونها ، از دیگر اقداماتی است که می توان در بخش مدیریت مواد نیتروزن دار مطرح نمود .
نکته دیگر شلوغ نکردن آکوآریوم است . به یاد داشته باشید که آبزی دان باغ وحش نیست !
تعویض متناوب آب بر کاهش تمامی اشکال مواد ازت دار تاثیر دارد و در مواقع بروز مسمومیتها ، بدیهی است که این تعویض در بازه های زمانی کوتاه تر و مقادیر حجمی بیشتر باید اعمال شود .
در مورد چاره ای برای افزایش میزان نیتریت در آبزی دانهای آب شیرین ، گاهی پیشنهاد می شود که از نمک استفاده شود ، به یاد داشته باشید که از نمک آکوآریوم یا دریا باید استفاده نمود و نه نمک خوراکی ، در مورد آکوآریومها معمولا مقدار ۳۰ گرم ( دو قاشق غذا خوری ) در ۱۰ لیتر آب و در مورد حوض ها ، ۳ کیلوگرم در ۱۰۰۰ لیتر پیشنهاد می شود .
این راهکار معمولا چندان کارساز نیست زیرا بیشتر گیاهان آبزی دانی و بسیاری از ماهی ها به ویژه کوریدوراسها نسبت به نمک بسیار حساس هستند .
برای درمان بیماری خون قهوه ای ، نه تنها قطع غذا دهی بسیار سودمند است بلکه استفاده از نمک نیز یکی دیگر از راهکارهاست . زیرا بخش کلرید نمک با نیتریت برای جذب از طریق آبشش ماهی رقابت می کند .
در بیماری نکروز آبششی ، اگر ماهیان آسیب دیده در مراحل اولیه در آب تازه و پی اچ ۷ نگهداری شوند بهبود می یابند .
استفاده از فیلترهای زیستی ( و موادی مانند سرامیک ، زئولیت و ... ) امروزه اجتناب ناپذیر است . فقط باید به یاد داشت که در بهترین حالت ( از لحاظ دما و اکسیژن و فضا ) دست کم ۱۴ روز طول می کشد تا باکتریهای مفید گفته شده فعال شده و به تراکم لازم برسند و این مدت با نزول دما به ۱۰ درجه سانتی گراد به ۴ تا ۸ هفته افزایش خواهد یافت .
نویسنده: فربد امامی لنگرودی
دیدگاه ها