رهاسازی آبزیان و نقش آن در بازسازی ذخایر
بازسازی ذخایر برنامه همکاری و مشارکت انسان و طبیعت در جهت بهبود و افزایش توده زنده است. این فعالیت به منظور جبران کاهش ، افزایش ذخایر گونه های خاص ، معرفی گونه جدید یا تغییر ترکیب ذخیره انجام می گیرد. به منظور بازسازی ذخایر گونه های درحال انقراض ومدیریت صید باید به 3 اصل اساسی توجه شود: 1- مدیریت ذخایر آبزی به منظور جلوگیری از صید بی رویه و تنظیم فعالیتهای صید 2- ساخت زیستگاههای مصنوعی وبازسازی مکانهای تخریب شده پرورش لارو و تخم ریزی آبزیان 3- افزایش ذخایر از طریق تکثیر و رهاسازی. افزایش وبازسازی ذخایر با تکیه بر رهاسازی بچه آبزیان پرورشی به ارتباط بین مدیریت پایدار صید و پرورش آبزیان بستگی دارد. تکثیر مصنوعی گونه های با ارزش آبزی و سپس پرورش لارو تا مرحله آبزی جوان (Juvenile) که تحت عنوان Larviculture شناخته می شود محور اصلی این روش بحساب می آید که در مورد ماهیان دریایی شیوه ای پیچیده، پرهزینه و زمانبر است و موفقیت در آن تنها به پشتوانة تحقیقات پیگیر با استفاده از امکانات و تجهیزات مناسب و برای مدتی طولانی امکانپذیر می باشد. سه نوع افزایش ذخایر وجود دارد (,
1. ذخیره سازی مجدد(restocking) - رهاسازی آبزیان نابالغ پرورشی به جمعیت وحشی به منظور جبران بیومس جمعیت زایای کاهش یافته در جایی که آبزی بتواند دوباره به میزان پایدار و منظم برسد.این کار سبب احیای گونه در مناطقی می شود که گونه شدیدا تحت فشار و یا انقراض بوده است و در نتیجه باعث بهبود صید می گردد ویا برای اهداف حفظ محیط طبیعی بکار می رود.
2. بازسازی ذخایر ( stock enhancement)- رهاسازی آبزیان نابالغ پرورشی به جمعیت وحشی به منظورتقویت تولید طبیعی نابالغین و بهبود برداشت ناشی از صید بی رویه.
3. گله داری دریایی (sea ranching)- رهاسازی آبزیان نابالغ پرورشی به محیط غیر محصور دریا و خوریات برای رسیدن به اندازه بزرگتر در عملیات "رها سازی، رشد و صید ".لازم به ذکر است جانوران رهاشده جزو بیومس زایا محسوب نمی شوند.بدیهی است امکان دارد همه جانوران رهاشده صید نشوند. Tseng (1970) آنرا به عنوان نوعی سیستم پرورشی تعریف می کند که در آن ابتدا کشت در محیط محدود انجام شده سپس بچه ماهی بدست آمده در محیط طبیعی رها سازی می شود و نهایتاً بالغین آن از محیط طبیعی صید می شوند.
با وجودی که اهداف برنامه های بازسازی متفاوت است اما همگی آنها بدنبال:
•فراهم کردن افزایش میزان آبزیان برای صیادان تجاری و تفریحی ،
•بازسازی بیومس ذخایر زایا برای ارتقا ویا افزایش سرعت احیا،
•بهبود بقای ذخایر در حال انقراض
•و کاهش تلفات ناشی از صدمات انسانی هستند.
بعضی از کشورها نظیر ژاپن و کشورهای اسکاندیناوی بسیار زود متوجه خطر کاهش ذخایر شده و بیش از دو قرن پیش به امر بازسازی ذخایر پرداختند و از تجارب بسیار ارزشمند در این علم برخوردارند که آشنایی با این تجارب و بهره برداری از آنها جهت بالا بردن ضریب موفقیت در این فعالیت ضرورت حیاتی دارد . برنامه های بازسازی ذخایر دریایی امریکا از اواخر قرن 19 آغاز ، و مراکز تکثیر ساحلی ساخته شدو عملیات با موفقیت در ماساچوست و بندر خلیج بوت انجام گردید. بالغ بر 60 سال ، میلیونها بچه ماهی از گونه کاد، کفشک زمستانی و همچنین لابستر بطور سالانه به منظور تقویت جمعیت وحشی رهاسازی شدند. اما برنامه های رهاسازی ماهیان دریا برای مدتی متوقف شد. علت این امر آن بود که روشی برای ارزیابی تاثیر رهاسازی بچه ماهیان بر افزایش جمعیت بالغین و یا روش موثری برای نشانگذاری بچه ماهیان و پایش بقا و رشد ویا تعیین تاثیرواقعی رهاسازی بر بهبود جمعیت وحشی وجود نداشت . با توجه به کمبود دانسته هایی در زمینه بیولوژی ماهیان در طبیعت،انتخاب محیط طبیعی برای رهاسازی نیز ناشناخته بود و حتی روشهای آبزی پروری ماهیان دریا نیز در مراحل اولیه بود؛ تخم و لاروهای کیسه زرده تولید می شدند اما تکنولوژی تولید انبوه انگشت قد هنوز ابتدایی و با شکست مواجه بود. بتدریج شناسایی چالشها همراه با فناوری پیشرفته تکثیر ماهیان دریایی درامر بازسازی ذخایر سبب جبران کاهش ذخایر ماهی و نرم تنان شد . در حال حاضر پیشرفتهای چشمگیری در زمینه جبران کاهش ذخایر انجام شده است که می توان به موارد زیر اشاره کرد؛
1.پیشرفت در فناوریهای آبزی پروری قادر به تولید تعداد زیادی بچه ماهی با کیفیت بالا و عاری از بیماری در مراکز تکثیر شده است که البته مجهولات از نیازهای اکولوژیکی آبهای محل رهاسازی بسیار زیاد است.
2. در حال حاضر فناوری تگ گذاری و همچنین روشهای منطقی اندازه گیری رشد وبقا و پایش سهم رهاسازی در صید ، پیشرفت زیادی کرده است.
3. با وجود آنکه بسیاری از پروژه های جدید، ابهامات زیادی در مورد ذخایر دارند اما برنامه های بازسازی ذخایر دریایی در آبهای دور در دست اجرا ست و نتایج اولیه آن بخصوص در ژاپن امید بخش است.
به منظور برآورد اینکه آیا رهاسازی گونه ، تاثیری بر جمعیت وحشی همان گونه دارد نیاز به دانسته هایی در مورد داده های اکولوژیکی، رفتاری ، فیزیولوژیکی و ارتباط آبزی پرورشی با جمعیت وحشی و فاکتورهای فیزیکی – شیمیایی و زیست محیطی دارد. بنابراین پیشرفت در شاخه های علم شیلات مثل ژنتیک، آبزی پروری دریایی ، اکولوژی دریا ، ارزیابی خطرات زیست محیطی ، مدل سازی تجربی و... ضروری است. در دهه 90 پیشرفت محسوسی در شاخه های جدید علمی شد . بعد از یک قرن فعالیت در پرورش ماهی ، محققین بازسازی ذخایر دریا فرضیه امکان بقای ماهیان دریایی پرورشی در حیات وحش و سهم آن در افزایش صید را ارائه دادند. پیشرفت سریعی در مطالعات علمی و رفع ابهامات بخصوص در ژاپن و نروژ ، امریکا و کانادا انجام شد و بازسازی ذخایر دریایی بطور علمی و پایه ای آغاز بکارکرد.
از پیشروان بازسازی ذخایر دریا می توان به متخصصین و حتی صیادان ژاپنی اشاره کرد . برنامه های بازسازی ذخایر ژاپن برروی 80گونه ماهی دریایی، نرم تن وسخت پوست می باشد. از گونه های اصلی بازسازی می توان اسکالوپ یسو، میگوی کوروما ، سوف قرمز و کفشک را نام برد.در حدود 90%سالمون چام ،50%میگوی کوروما ،بیش از 75% بریم قرمز ، تقریبا کل برداشت اسکالوپ و بیش از 40% صید کفشک از فواید عملیات بازسازی ذخایرژاپن می باشد .البته کشور ژاپن ، روشهای حمایتی را برای مراکز تکثیر مثل ترمیم زیستگاهها، برداشت و حذف شکارچیان، و بررسی بیولوژی رفتار انجام داد وحتی تعاملی قوی بین برنامه های تعاونی های صیادی وجوددارد. در ژاپن سازمانهای متمرکز دولتی با همکاری بخش خصوصی کار ساماندهی بازسازی ذخایر را با برنامه های مشخص دنبال می کنند. این سازمانها به موفقیت های بزرگی در زمینه تکثیر ماهیان دریایی، تولید بچه ماهی و معرفی شیوه های مدرن تولید و عرضة غذای زنده و پرورش لارو دست یافتند. یکی از تنگناهای بزرگ در ژاپن در امر بازسازی ذخایر بالا بودن هزینة تولید بچه ماهی بوده که بدون پرداخت یارانة دولتی امکان تداوم آن برای اکثر گونه ها وجود ندارد. گستردگی فعالیتها و پیشرفتها در کشورهای اسکاندیناوی تاحدودی مشابه ژاپن است با این تفاوت که در این کشورها هزینه تولید بچه ماهی پایین تر بوده و امکان کاهش بیشتر آن نیز وجود دارد زیرا در این کشورها پرورش لارو هنوز به پیشرفت نهایی خود نرسیده و امکان مکانیزاسیون مراکز تکثیر و نهایتاً کاهش دادن هزینه تولید وجود دارد.
از دیگر کشورهای پیشرو ، ایران است.پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، سهم استفاده از ذخایر دریای مازندران به 4 کشور تعلق یافت.در این منطقه، متخصصین شیلاتی در ایران بازسازی ذخایر را در منابع آبهای داخلی و دریای خزر و عمان و خلیج فارس انجام می دهند. در حوزه شمال کشور ، طی ده سال گذشته تکثیر و رهاسازی بیش از 190میلیون قطعه از گونه های بومی خاویاری و بیش از 3 میلیارد و 300میلیون قطعه از گونه های ماهیان استخوانی مانند سیم، ماهی سفید ،سوف و ماهی آزاد دریای خزر توسط مراکز تکثیر دولتی رها سازی شده است.همچنین بیش از 200 میلیون قطعه بچه میگو در ابهای خلیج همیشه فارس ودریایی عمان رهاسازی شد و در مقیاس بسیار کوچک نیز بیش از 2 میلیون قطعه ماهی دریایی گونه های هامور ، صبیتی و شانک رها گردید که همگی آنها سبب پشتیبانی از صید و بالتبع کمک به جوامع صیادی است. سایر کشورهای فعال استرالیا، چین،دانمارک،فرانسه ،ایسلند، کره،نروژ، اسپانیا،تایلند ، انگلستان ، امریکا و هستند. البته بسیاری ازکشورهای اقیانوسی نیز دارای برنامه های ذخیره سازی گونه های نرم تنانی مثل صدف بزرگ، اویستر مرواریدساز و حلزون سبزمی باشند.
کبری کیائی ضیابری
بازسازی ذخایر برنامه همکاری و مشارکت انسان و طبیعت در جهت بهبود و افزایش توده زنده است. این فعالیت به منظور جبران کاهش ، افزایش ذخایر گونه های خاص ، معرفی گونه جدید یا تغییر ترکیب ذخیره انجام می گیرد. به منظور بازسازی ذخایر گونه های درحال انقراض ومدیریت صید باید به 3 اصل اساسی توجه شود: 1- مدیریت ذخایر آبزی به منظور جلوگیری از صید بی رویه و تنظیم فعالیتهای صید 2- ساخت زیستگاههای مصنوعی وبازسازی مکانهای تخریب شده پرورش لارو و تخم ریزی آبزیان 3- افزایش ذخایر از طریق تکثیر و رهاسازی. افزایش وبازسازی ذخایر با تکیه بر رهاسازی بچه آبزیان پرورشی به ارتباط بین مدیریت پایدار صید و پرورش آبزیان بستگی دارد. تکثیر مصنوعی گونه های با ارزش آبزی و سپس پرورش لارو تا مرحله آبزی جوان (Juvenile) که تحت عنوان Larviculture شناخته می شود محور اصلی این روش بحساب می آید که در مورد ماهیان دریایی شیوه ای پیچیده، پرهزینه و زمانبر است و موفقیت در آن تنها به پشتوانة تحقیقات پیگیر با استفاده از امکانات و تجهیزات مناسب و برای مدتی طولانی امکانپذیر می باشد. سه نوع افزایش ذخایر وجود دارد (,
1. ذخیره سازی مجدد(restocking) - رهاسازی آبزیان نابالغ پرورشی به جمعیت وحشی به منظور جبران بیومس جمعیت زایای کاهش یافته در جایی که آبزی بتواند دوباره به میزان پایدار و منظم برسد.این کار سبب احیای گونه در مناطقی می شود که گونه شدیدا تحت فشار و یا انقراض بوده است و در نتیجه باعث بهبود صید می گردد ویا برای اهداف حفظ محیط طبیعی بکار می رود.
2. بازسازی ذخایر ( stock enhancement)- رهاسازی آبزیان نابالغ پرورشی به جمعیت وحشی به منظورتقویت تولید طبیعی نابالغین و بهبود برداشت ناشی از صید بی رویه.
3. گله داری دریایی (sea ranching)- رهاسازی آبزیان نابالغ پرورشی به محیط غیر محصور دریا و خوریات برای رسیدن به اندازه بزرگتر در عملیات "رها سازی، رشد و صید ".لازم به ذکر است جانوران رهاشده جزو بیومس زایا محسوب نمی شوند.بدیهی است امکان دارد همه جانوران رهاشده صید نشوند. Tseng (1970) آنرا به عنوان نوعی سیستم پرورشی تعریف می کند که در آن ابتدا کشت در محیط محدود انجام شده سپس بچه ماهی بدست آمده در محیط طبیعی رها سازی می شود و نهایتاً بالغین آن از محیط طبیعی صید می شوند.
با وجودی که اهداف برنامه های بازسازی متفاوت است اما همگی آنها بدنبال:
•فراهم کردن افزایش میزان آبزیان برای صیادان تجاری و تفریحی ،
•بازسازی بیومس ذخایر زایا برای ارتقا ویا افزایش سرعت احیا،
•بهبود بقای ذخایر در حال انقراض
•و کاهش تلفات ناشی از صدمات انسانی هستند.
بعضی از کشورها نظیر ژاپن و کشورهای اسکاندیناوی بسیار زود متوجه خطر کاهش ذخایر شده و بیش از دو قرن پیش به امر بازسازی ذخایر پرداختند و از تجارب بسیار ارزشمند در این علم برخوردارند که آشنایی با این تجارب و بهره برداری از آنها جهت بالا بردن ضریب موفقیت در این فعالیت ضرورت حیاتی دارد . برنامه های بازسازی ذخایر دریایی امریکا از اواخر قرن 19 آغاز ، و مراکز تکثیر ساحلی ساخته شدو عملیات با موفقیت در ماساچوست و بندر خلیج بوت انجام گردید. بالغ بر 60 سال ، میلیونها بچه ماهی از گونه کاد، کفشک زمستانی و همچنین لابستر بطور سالانه به منظور تقویت جمعیت وحشی رهاسازی شدند. اما برنامه های رهاسازی ماهیان دریا برای مدتی متوقف شد. علت این امر آن بود که روشی برای ارزیابی تاثیر رهاسازی بچه ماهیان بر افزایش جمعیت بالغین و یا روش موثری برای نشانگذاری بچه ماهیان و پایش بقا و رشد ویا تعیین تاثیرواقعی رهاسازی بر بهبود جمعیت وحشی وجود نداشت . با توجه به کمبود دانسته هایی در زمینه بیولوژی ماهیان در طبیعت،انتخاب محیط طبیعی برای رهاسازی نیز ناشناخته بود و حتی روشهای آبزی پروری ماهیان دریا نیز در مراحل اولیه بود؛ تخم و لاروهای کیسه زرده تولید می شدند اما تکنولوژی تولید انبوه انگشت قد هنوز ابتدایی و با شکست مواجه بود. بتدریج شناسایی چالشها همراه با فناوری پیشرفته تکثیر ماهیان دریایی درامر بازسازی ذخایر سبب جبران کاهش ذخایر ماهی و نرم تنان شد . در حال حاضر پیشرفتهای چشمگیری در زمینه جبران کاهش ذخایر انجام شده است که می توان به موارد زیر اشاره کرد؛
1.پیشرفت در فناوریهای آبزی پروری قادر به تولید تعداد زیادی بچه ماهی با کیفیت بالا و عاری از بیماری در مراکز تکثیر شده است که البته مجهولات از نیازهای اکولوژیکی آبهای محل رهاسازی بسیار زیاد است.
2. در حال حاضر فناوری تگ گذاری و همچنین روشهای منطقی اندازه گیری رشد وبقا و پایش سهم رهاسازی در صید ، پیشرفت زیادی کرده است.
3. با وجود آنکه بسیاری از پروژه های جدید، ابهامات زیادی در مورد ذخایر دارند اما برنامه های بازسازی ذخایر دریایی در آبهای دور در دست اجرا ست و نتایج اولیه آن بخصوص در ژاپن امید بخش است.
به منظور برآورد اینکه آیا رهاسازی گونه ، تاثیری بر جمعیت وحشی همان گونه دارد نیاز به دانسته هایی در مورد داده های اکولوژیکی، رفتاری ، فیزیولوژیکی و ارتباط آبزی پرورشی با جمعیت وحشی و فاکتورهای فیزیکی – شیمیایی و زیست محیطی دارد. بنابراین پیشرفت در شاخه های علم شیلات مثل ژنتیک، آبزی پروری دریایی ، اکولوژی دریا ، ارزیابی خطرات زیست محیطی ، مدل سازی تجربی و... ضروری است. در دهه 90 پیشرفت محسوسی در شاخه های جدید علمی شد . بعد از یک قرن فعالیت در پرورش ماهی ، محققین بازسازی ذخایر دریا فرضیه امکان بقای ماهیان دریایی پرورشی در حیات وحش و سهم آن در افزایش صید را ارائه دادند. پیشرفت سریعی در مطالعات علمی و رفع ابهامات بخصوص در ژاپن و نروژ ، امریکا و کانادا انجام شد و بازسازی ذخایر دریایی بطور علمی و پایه ای آغاز بکارکرد.
از پیشروان بازسازی ذخایر دریا می توان به متخصصین و حتی صیادان ژاپنی اشاره کرد . برنامه های بازسازی ذخایر ژاپن برروی 80گونه ماهی دریایی، نرم تن وسخت پوست می باشد. از گونه های اصلی بازسازی می توان اسکالوپ یسو، میگوی کوروما ، سوف قرمز و کفشک را نام برد.در حدود 90%سالمون چام ،50%میگوی کوروما ،بیش از 75% بریم قرمز ، تقریبا کل برداشت اسکالوپ و بیش از 40% صید کفشک از فواید عملیات بازسازی ذخایرژاپن می باشد .البته کشور ژاپن ، روشهای حمایتی را برای مراکز تکثیر مثل ترمیم زیستگاهها، برداشت و حذف شکارچیان، و بررسی بیولوژی رفتار انجام داد وحتی تعاملی قوی بین برنامه های تعاونی های صیادی وجوددارد. در ژاپن سازمانهای متمرکز دولتی با همکاری بخش خصوصی کار ساماندهی بازسازی ذخایر را با برنامه های مشخص دنبال می کنند. این سازمانها به موفقیت های بزرگی در زمینه تکثیر ماهیان دریایی، تولید بچه ماهی و معرفی شیوه های مدرن تولید و عرضة غذای زنده و پرورش لارو دست یافتند. یکی از تنگناهای بزرگ در ژاپن در امر بازسازی ذخایر بالا بودن هزینة تولید بچه ماهی بوده که بدون پرداخت یارانة دولتی امکان تداوم آن برای اکثر گونه ها وجود ندارد. گستردگی فعالیتها و پیشرفتها در کشورهای اسکاندیناوی تاحدودی مشابه ژاپن است با این تفاوت که در این کشورها هزینه تولید بچه ماهی پایین تر بوده و امکان کاهش بیشتر آن نیز وجود دارد زیرا در این کشورها پرورش لارو هنوز به پیشرفت نهایی خود نرسیده و امکان مکانیزاسیون مراکز تکثیر و نهایتاً کاهش دادن هزینه تولید وجود دارد.
از دیگر کشورهای پیشرو ، ایران است.پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، سهم استفاده از ذخایر دریای مازندران به 4 کشور تعلق یافت.در این منطقه، متخصصین شیلاتی در ایران بازسازی ذخایر را در منابع آبهای داخلی و دریای خزر و عمان و خلیج فارس انجام می دهند. در حوزه شمال کشور ، طی ده سال گذشته تکثیر و رهاسازی بیش از 190میلیون قطعه از گونه های بومی خاویاری و بیش از 3 میلیارد و 300میلیون قطعه از گونه های ماهیان استخوانی مانند سیم، ماهی سفید ،سوف و ماهی آزاد دریای خزر توسط مراکز تکثیر دولتی رها سازی شده است.همچنین بیش از 200 میلیون قطعه بچه میگو در ابهای خلیج همیشه فارس ودریایی عمان رهاسازی شد و در مقیاس بسیار کوچک نیز بیش از 2 میلیون قطعه ماهی دریایی گونه های هامور ، صبیتی و شانک رها گردید که همگی آنها سبب پشتیبانی از صید و بالتبع کمک به جوامع صیادی است. سایر کشورهای فعال استرالیا، چین،دانمارک،فرانسه ،ایسلند، کره،نروژ، اسپانیا،تایلند ، انگلستان ، امریکا و هستند. البته بسیاری ازکشورهای اقیانوسی نیز دارای برنامه های ذخیره سازی گونه های نرم تنانی مثل صدف بزرگ، اویستر مرواریدساز و حلزون سبزمی باشند.
کبری کیائی ضیابری
دیدگاه ها