بررسی عوامل انگلی برروی آبشش کپور ماهیان پرورشی
مردم کشورهای در حال توسعه نسبت به کشورهای توسعه یافته وابستگی کمتری به ماهی به عنوان بخشی از غذای روزانه خود دارند.
با توجه به شناخت عوامل مضر در توسعه پرورش ماهی در سیستمهای مختلف برای کاهش ضایعات وپیشگیری از بیماریهاک انجام مطالعات انگل شناسی ضرورت تمام دارد. انگلها ممکن است باعث کاهش رشد مرگ ومیر تأ خیر در بلوغ جنسی ویا عقیمی ماهی شده واغلب زمینه را برای بیماریهای میکروبی ویروسی وخارجی فراهم می سازند. در پاره ای موارد مرگ ومیر شدید ماهیان در اثر انگها دیده شده است.
برانش ماهیان هم یکی از اندامهای بسیار حساس در بدن ماهی محسوب شده وهر گونه تغییری که در محیط آبی اطراف ماهی رخ دهد بطور مستقیم ویا غیر مستقیم برانش ها را تحت تاثیر قرار می دهند. این ارگان بعنوان یک ارگان تغذیه کننده وتنفسی محسوب می شود وبا توجه به حساسیت آن انگلهای مختلفی آن را مورد حمله قرار میدهند.
مخیر ( 1972 1973 1353 1359 1360 1368 ) اسلامی ومخیر ( 1971 ) به بررسی شدت موارد انگلی در ماهیان ایران پرداختند وتعداد قابل توجهی از آنها را گزارش نمودند.
بسیاری از نماتودها پریاختگان وتک یاختگان انگلی آبهای شیرین ایران توسط شمسی (1375) معصومیان ومولناز ( 1994 1996 ) معرفی شدند.
ازآنجایی که پرورش ماهیان پرورشی باید به صرفه باشد ماهیان پرورشی با تراکم بیشتر از محیط طبیعی در استخرهای پرورشی نگهداری می شوند همین مسئله سبب می شود که عوامل انگلی بتوانند سریعتر عمل کرده وآسیب بیشتری وارد کنند زیرا هم اینکه میزبانان بیشتری در دسترس دارند وهم اینکه انتقال بیماری یا عامل انگلی از یک ماهی به ماهی دیگر سریعتر انجام می شود ودر نتیجه عوارضی مانند عقیمی- ایجاد تخمهای ناسالم - بیماریهای پوستی-– آسیب برانش وخفگی و... از جمله عوارضی هستند که این عوامل انگلی وارد می کنند.
همچنین این عوامل ممکن است توسط آب یا انتقال ماهیان یا تخمهای ناسالم از یک کارگاه به کارگاه دیگر انتقال یابند که باعث شیوع وهمه گیری بیماریهای در کارگاهها شوند. پس برای جلوگیری از این صدمات جبران ناپذیر باید از طریق آزمایش آب وماهیان از وجود یا عدم وجود این عوامل آگاهی یافت وبا شناخت وبررسی این عوامل وکشف چگونگی پیشگیری ودرمان آنها با آنها مبارزه کرد.
کلیات
1-دستگاه تنفسی ماهیان ( آبشش ها)
دستگاه تنفسی در ماهیان شامل آبشش ها می باشد که به صورت چهار صفحه با اندام آبششی در حفره های آبششی در طرفین سر قرار دارند وبه وسیله سرپوش آبششی پوشیده می شود.
یک صفحه آبششی شامل سه قسمت است :
1-1-کمان آبششی
قسمت پایه کمان آبششی یا قوس آبششی است که غضروفی بوده ودر سطح خارجی آن شعاعهای آبششی ودر سطح داخلی آن خارهای آبششی قراردارند ودر داخل آن رگهای خونی وجود دارد .
1-2-رشته های آبششی
رشته های آبششی یا شعاعهای برانشی دارای دیواره نازک ومویرگهای خونی فراوان هستند. این رشته ها در واقع سطح تنفسی ماهیان را تشکیل می دهند وعمل تبادل بین خون ومحیط اطراف در این محل انجام می شود. جهت جریان خون در داخل مویرگهای شعاعها روی هر کمان به صورت دو ردیفی قرار دارند.
آبشش های ماهیان استخوانی در یک دسته هالوبرانش وهالوبرانش از دو شاخه مجزا که دوانتهای آنها به هم متصل است تشکیل شده که به هر کدام همی برانش گفته می شود. هر همی برانش دارای یک کمان برانشی است که از آن تعداد زیادی رشته های آبششی به صورت باریک وموازی خارج شده است که این رشته ها لاملاهای اولیه نامیده می شوند. انشعابات دیگری بطور موازی تحت عنوان لاملاهای ثانویه بیرون زده است که تبادلات گازی تنفس در این قسمتها انجام می شوند.
لاملاهای ثانویه سالم فقط از یک لایه سلول پوشیده شده اند. سلولهای پیلار نیز در بین سلولهای مویرگی لاملاهای ثانوی قرار گرفته اند که نقش بسیار مهمی در حفاظت سلولها دارند. این سلولها در حفاظت سلولهای مویرگی وجلوگیری از اتساع شدید نقش دارند.
1-3- خارهای آبششی
ضمائمی که در قسمت داخلی کمان آبششی نام دارند. که مانند صافی عمل می کنند وذرات معلق آب را دریافت کرده وبه سمت مری ماهی هدایت می کنند. اندازه این خارها در ماهیان پلانکتون خوار بزرگ بوده ودارای رنگ سفید هستندودر صید به ماهی کمک می کنند. تعداد این خارها برای شناسایی ماهیان مهم است وتعدادآنها را روی اولین کمان برانشی شمارش می کنند.
2-آبششها محیط مناسبی جهت انگلها
سطح خارجی حفره آبششی ماهی جذابیت زیادی برای انگلها نداشته اما سطح داخلی آن محل مناسبی برای هجوم انگلها است. اکثر انگلها فقط آسیبهای سطحی ایجاد کرده اما سبب بروز عفونتهای ثانویه می شوند.
بهر حال از میان این انگلها سخت پوستان به دلیل اندازه بزرگشان ممکن است بطور محکم خود را به این منطقه مرتبط چسبانیده وباعث اختلال در فعالیت طبیعی تنفس ماهیان شوند. آبششها وسیعترین منطقه مرتبط با آب را در ماهیان تشکیل می دهندوبه دلیل وظیفه خطیرشان در تنفس ودفع مواد زائد وبالاخره حفظ تعادل اسمزی از ساختمان بسیار ظریفی برخوردار بوده واز طرف دیگر عضو اصلی برای ورود جریان آب بداخل بدن ماهیان آب شیرین هستند. سلولهای اپی تلیال بین آب وخون مرز ظریف را تشکیل می دهند که اندازه آن در ماهیان غیر فعال وفعال متغیر است.
بدلیل این مجاورت مستمر آبشش ومحیط آبی وساختار آبشش آبشش ماهی قادر به واکنش دفاعی موثری علیه عوامل زیان آور خارجی نیست. بنابراین با کمترین صدمه به وسیله هر عامل غیر طبیعی به شدت آسیب می بیند
تعداد لازم انگلها برای ایجاد آسیب در ماهیان بطور قابل ملاحظه ای برحسب گونه ها واندازه میزبان ووضعیت سلامتی آن تغییر می کند. بسیاری از گونه های انگلی حداقل اختصاصی هستند وفقط قادر به آلوده کردن تعداد محدودی از گونه های میزبان می باشند. نمونه های انفرادی گونه های انگلی ممکن است که اثرات بسیار متغیر برروی گونه های مختلف میزبانان داشته باشند. باید زیست شناسی انگلهای ماهی در رابطه با اثرات زیان بار آنها برروی ماهی کنترل آن ویا نحوه مصرف ماهی به وسیله انسان بیشتر وگسترده تر بررسی شود.
عوامی که باعث ایجاد ضایعات در آبشش می شوند عبارتند از :
1-عوامل انگلی
2-عوامل باکتریایی
3-فاکتور های فیزیکوشیمیایی آب
4-تغذیه .
3-انگل شناسی
بطور کلی انگل جانوری است که بخشی از دوره زندگی خود یا تمام آن را با استفاده از جانور دیگری که میزبان نامیده می شوند می گذراند. انگها ممکن است در هر بافتی از میربان یافت شوند وبویکه در سطوح خارجی بدن نظیر آبششها یا پوست بسیار متداول هستند.
در اکوسیستم های مصنوعی که غالبا" فراوانی میزبان بالاست وتراکم انگلها بسیار بیشتر از شرایط طبیعی است انگلهایی که برای کامل کردن چرخه زیستی خود به میزبان واسطه نیاز ندارند( بسیاری از تک یاخته گان پوست وآبشش ها و سخت پوستان ومنوکنه آ) غالبیت می یابند.
در محیط های طبیعی انگل ها با میزبان خود به نحوی سازگار می گردند که بقای آنها را استمرار بخشیده و از طرف دیگر حیات میزبان را به مخاطره نمی اندازد.
در چنین شرایطی غالبیت با انگل هایی است که دارای چرخه زندگی غیر مستقیم با یک یا دو میزبان واسطه هستند.
4-انتشار جغرافیایی انگلهای ماهیان آب شیرین
همانطور که انتشار ماهیان آب شیرین در یک ناحیه وحوزه های آبریز متفاوت است می تواند بعنوان شاخصی برای انتشار انگلها در نواحی مختلف باشد.
نتیجه مطالعات انجام شده برروی گونه های مختلف آبهای شیرین در سه ناحیه بوم شناختی کشور نشان می دهد که انتشار جغرافیایی این انگلها مانند میزبان آنها است .
استثناء در این موارد شامل ماهیانی است که از یک ناحیه بوم شناختی به ناحیه دیگر انتقال یافته اند ( بطور سهوی یا عمومی ). این ماهیان در مناطق جدید آلودگی با برخی انگلهای خود را نشان می دهند واما برخی از انگلها اختصاصی آنها به ظاهر قادر به بقاء در محیط جدید نبوده اند.
فون انگلی با موارد زیر رابطه مستقیم دارد:
1-وسعت محیط زیست میزبان
2-سن میزبان
3-تغییرات فصلی
4-تغییرات اقلیمی
5-رکیم غذایی ماهیان
6-مورفولوکی وفیزیولوکی
7-عوامل جغرافیای
8-مهاجرت ماهیان میزبان
9-فراوانی ماهیان
10-همزمانی چرخه زیستی انگل ومیزبان .
5 – تک یاخته های انگل آبشش ماهیان پرورشیپ
تعدادزیادی از گونه های مختلف تک یاخته ایهای انگل ماهیان وجوددارند که برخی از آنها سبب عدم رشد کم خونی ناهنجاریهای فیزیکولوکی آسیب به آبششها خفگی وبرخی دیگر سبب تغییرات اساسی ومرگ می شوند. همچنین ممکن است مسئول آلودگیهای ثانویه باکتریایی قارچی ویا سایر انگلها گردند.
1-5 جنس کریپتوبیا (Genus cryptobia lidy , 1846 )
جنس کریپتوبیا از شایع ترین تک یاخته های انگلی تاککدار است. گونه های متعددی ازاین جنس باعث آلودگی وبروز بیماری کریپتوبیوزیس در ماهیان اقتصادی آب شیرین وشور دنیا می شوند.
تعداد گونه هایی که ماهیان را آلوده می سازندبه 10 گونه می رسد وگزارشات متعددی از آلودگی ماهیان آب شیرین کشور به گونه ای این جنس وجود دارد. انتشار این انگل جهانی بوده وبرخی محققین تعدادگونه های شناسایی شده را تا 52 گونه ذکر کرده اند که از میان آنها 5 گونه انگل خارجی پوست وآبشش و40 گونه انگل خونی و7 گونه در لوله گوارش ماهیان زیست می کنند.
بطور تقریب در اکثر نقاط کشور حضور این انگل در خون ویا آبشش ماهی گزارش شده است.
روش تقسیم این انگل بصورت تقسیم 2 تایی وانتقال آن به شکل مستقیم ( در مورد گونه های انگل خارجی ) وغیر مستقیم ( در مورد انگلهای خونی ) به وسیله زالو است. برخی از اینهاتوانایی بیماری زایی قوی وبرخی توانایی ضعیف برای ایجاد بیماری دارند.
این انگل دارای بدنی دراز (بیضوی یا نواری شکل )ودارای 2 تاکک است که هر 2 از انتهای قدامی انگل منشاء می گیرند. کینتو پلاست بیضوی به طور کامل برجسته ودر مجاورت هسته در انتهای قدامی انگل قرار دارد. گونه کریپتوبیا برانشیالیس این خانواده انگل مربوط به پوست وآبشش است .
انتشار جغرافیایی
انتشار این انگل جهانی بوده واغلب ماهیان آب شیرین به گونه هایی از این جنس آلوده می شوند. ماهیان کپور معمولی کاراس وگربه ماهی آسیایی حساسیت زیادی به انگل دارند.
انتشار جغرافیایی این انگل به انتشار میزبانان آنها از یک طرف وانتشار میزبانان واسطه آنها ( در مورد انگهای خونی ) بستگی دارد.
کریپتوبیابرانشیالیس آز آبشش ماهیان آلوده مانند کپور معمولی جداشده ودر میان آب در انتظار میزبان دیگری قرار می گیرد ودر صورتی که از طریق آب وارد دهان ویا آبشش ماهی مناسب دیگری شود برروی آبشش میزبان جدید جایگزین می شود. طول مدت زیست انگل در آب زیاد نیست به این علت تراکم بالای ماهیان که شانس ملاقات انگل ومیزبان جدید را فراهم می آورد باعث گسترش سریع انگل می شود.
علائم بیماری وبیماری زایی (کریپتوبیوزیس ):
بچه ماهیان آلوده به گونه های مختلف این جنس کمی سیاهتر از معمول وبی اشتها بوده وتمایل به شنا در سطح آب وکناره های استخررا دارند.
در عفونت به وسیله کریپتوبیابرانشیالیس آبششها به رنگ قرمز اما حالت غیر طبیعی داشته وموکوس فراوان در آبشش وپوست تجمع می یابد. ماهیان بزرگترمقاومت بیشتری دارند.
انگل زمانی که به وسیله تاکک خود به آبشش ماهی می چسبد به داخل اپی تلیوم لاملاها نفوذ می کند. در صورت هجوم شدید انگل ووجود دیگر شرایط مطلوب تخریب اپی تلیوم در ماهیان حساسیت ایجاد شده وسپس به دلایل نقص اساسی در سیستم تنظیم اسمزی مرگ ماهی به سرعت فرا می رسد.
پیشگیری ودرمان :
روش اختصاصی پیشگیری از بروز کریپتوبیوزیس ناشی از کریپتوبیابرانشیالیس استفاده از سولفات مس سولفات آهن 2 به 5 هفته یکبار در فصولی که شانس بروز بیماری افزایش می یابد است. ترکیب فوق باید به صورت افشانه در سطح استخر پخش شود. غلظت این داروها نباید به بیش از 7ppm در استخر برسد. این محلول علیه سایر تک یاخته گان خارجی نیز موثر است .
5-2 جنس تریکودینا (Genus trichodina Ehrenberg , 1838 )
این انگل متعلق به مککداران است وبطورعمده انگل خارجی پوست وآبشش ماهیان بوده وقادر به ایجاد عفونت در ماهیان آب شیرین وشور است. در برخی شرایط مانند تراکم زیاد ماهیان وسایر عوامل مثل استرس زایی محیطی باعث مرگ میزبان خود می شوند.
تریکودینا نعلبکی شکل است ودندانه های فوقانی تیزی دارد که در زمان تغذیه به سطح پوست یا آبشش های ماهیان آسیب می رسانند.
این انگل مکه هایی در نزدیک دهان دارد که اغلب مارپیچی هستند وبه صورت دایره کامل (360 درجه ) در برخی گونه ها کمی کمتر از یک دایره کامل (330 درجه ) ودر برخی گونه ها بیش از یک دایره کامل (540 درجه ) امتداد می یابند.
اگر انگل تریکودینا به بافت آبشش آسیب برساند در بین رشته های آبششی به واسطه از بین رفتن دیواره مویرگها لخته های خونی دیده می شوند که در این نواحی انگلها به راحتی مشاهده می گردند.
زیست شناسی
گونه های مختلف جنس تریکودینا درروی بدن جانوران آبزی از اسفنجها تا لارو دوزیستان زیست می کند ولی ماهیان عمده ترین میزبان آنها هستند.
اعضای این جنس میزبانان متفاوتی دارند. برخی گونه ها مانند کریبیتیس برروی بدن ماهی رفته گر زیست کرده گونه پرووازکی در پوست وآبشش ماهی کلمه زیست می کند گونه آکوتا که بطور طبیعی انگل ماهیان آب شیرین مانند کپور ماهیان سوف ماهیان می باشد ممکن است برخی سخت پوستان مانند دیاپتوموس را آلوده کنند. Lom(1992) در چرخه زندگی این انگل کیست تشکیل نشده وانتقال به وسیله شنای مکه دار از یک میزبان به میزبان دیگر انجام می گیرد. این گروه انگلها قادرند ساعتها ویا روزها بدون میزبان بصورت آزدانه زیست کنند.
بیماریزایی
تریکودیناها انگل خارجی در سطح بدن آبششها محوطه آبششی یا درون بینی ماهیان یا اینکه برخی از آنها در دیواره داخلی مجاری ادراری زیست می کنند. را ه انتقال گروه اخیر به خوبی روشن نیست اما به نظر می رسد به وسیله ادرار به آب انتقال می یابند ولی نحوه انتقال به سایر ماهیان مشخص نیست .
زمانی که یک تریکودینا به اپی تلیوم میزبان می چسبد سطح سلول به طرف بخش مکنده انگل کشیده می شود. در ماهیان تحت استرس وضعیف شده لاروهاویا بچه ماهیان که قدرت دفاعی پوست وآبشش آنها کافی نیست این انگل به راحتی تکثیر یافته وبخش عظیمی از پوست وآبشش را می پوشاند وتحریک مستمر آنها وتخریب سلولی وبالاخره نقص در تعادل اسمزی موجب مرگ میزبان می شود. حتی در برخی شرایط این انگها به داخل بافتهای پوست ویا آبششها نفوذ می کند.
بنابراین هر گونه کاهش در مقاومت ماهیان به ویکه تحمل انواع استرس ها به آنها باعث تکثیر سریع تریکودیناها می شود. در مناطق معتدل شیوع تریکودیناها فصلی است. در اواخر زمستان واوایل بهار توده این انگلها به دلیل استرس ناشی از زمستان گذرانی افزایش می یابد. تعادل میزبان وانگل وابسته به درجه حرارت محیط است. مثلا در صورت افزایش سریع درجه حرات کپور معمولی انگل تریکودیناپدیکولوس را از دست خواهد(6).
پیش گیری ودرمان
این انگل به شوری محیط حساس است در شوری بالاتر از 300 میلی گرم کلر در لیتر دیده نمی شود. یکی از راههای درمان بیماری حاصل از این انگل استفاده از 250 میلی گرم کلر است که در ظرف 4تا6 روز محیط از این انگل پاکیزه می شود.
5-3 جنس ایکتیوفتیریوس
(Genus Ichthyophthirius , fouquet 1870 )
این انگل متعلق به شاخه مککداران بوده تنها یک گونه بنام مولتی فیلی ایس دارد که خطرناکترین انگل خارجی ماهیان آب شیرین بشمار می آید(7). ایکتیوفتیریوس عامل مسبب بیماری لکه سفید یا ایک است .
انگل بالغ ایکتیوفیتریوس معمولا ماهی را ترک می کند این انگل قهوه ای رنگ وپوشیده از مو است. این انگل هسته نعل اسبی شکل بسیار مشخصی است ومعمولا آهسته حرکت می کند. وگاهی غیر متحرک به نظر می رسد.
این انگل پس از ترک ماهی به کف استخر سقوط می کند ودر همین حال کیسه دار می شود پس از مدتی حدود500 انگل کوچک گلابی شکل عفونت زا یا تومیت از داخل کیست آزاد می شود. چنانچه این مرحله از انگل با ماهی تماس یابد به آن هجوم می برد. این انگها به پوست نفوذ کرده ووارد مرحله بعد مرحله بلوغ می شوند.
ترونت مرحله عفونت زایی انگل است که به صورت آزاد زیست کرده وآماده تهاجم به میزبان خود است ودر صورت عدم ملاقات با میزبان خود در عرض مدت کوتاهی می میرد.
عامل مهم تعیین کننده این مدت درجه حرارت آب است اما از 4 روز تجاوز نمی کند. ترونت ها به سطح لایه اپی تلیوم پوست ویا آبشش ماهی می چسبند ودر عرض 5 دقیقه به لایه بازال پوست نفوذ می کنند. موکوسیت های مترشحه که در انتهای ناحیه سری ترونت تجمع یافته اند در چسبیدن آن به ماهی نقش مهمی را ایفاء می کنند. در عفونت های سنگین چشم زبان ومحوطه دهانی نیز مورد حمله انگل واقع می شوند.
برخی محققین معتقدند که ترونت به وسیله مکه هایش به سلول میزبان می چسبد وموادترشحی در این مورد دخالت ندارد. نفوذ انگل توسط آنزیم هیلورونیداز تسهیل می شوند. ماهیان مولددر حال تخم ریزی نسبت به این انگل حساس تر از سایر ماهیان بوده که علت آن استرس های تحمیل شده به ماهی ماده در اثر فعالیت های تولیدمثلی است .
ماهیانی که در دوره های قبلی به وسیله انگل آلوده شده باشند از توانایی مقاومت نسبت به هجوم بعدی ایک برخواردارند ونسبت به عفونت مجدد مصونیت دارند. بنابراین ماهیان جوان حساس تر از ماهیان بالغ هستند. حساسترین اندام ماهی به این انگل آبششها هستند که در حالت آلودگی شدید مرگ فرا می رسد. به احتمال زیاد یکی از دلایل آن عبور بیشتر آب از میان فیلامان ولاملای ماهی است که شانس ملاقات ترونت را با آبشش زیاد می کند.
بعلاوه آبشش قادر به ترشح موکوس به عنوان یک سد دفاعی مانند پوست نیست.
ایک به طور اساسی انگل کپور معمولی است . بنابراین دوره طولانی ارتباط متقابل انگل وماهی کپور منجر به تولید کپورهای جدیدی شده که از نظر کنتیکی دارای یک مقاومت نسبی نسبت به انگل هستند. برخی محققین در طی تحقیقات خود به این نتیجه رسیده اند که ماهیان هیبرید از یک مقاومت نسبی نسبت به این انگل برخوردارند مقاومتی که علت آن به خوبی مشخص نیست.
لوم (1992) سیکل زندگی انگل ایکتیوفیتریوس در بالاتر از 35 درجه سانتیگراد وکمتر از 3-2درجه سانتیگراد قطع می شود.
بیماری زایی
بیقراری اولین علامت هجوم انگل به ماهی میزبان در 3 روز پس از آغاز عفونت در 22 درجه سانتیگراد است. برخی ماهیان آلوده به سطح آب آمده وپرش می کنند. 4 تا7 روز پس از آغاز عفونت عروق سطحی پوست پاره شده ولکه های سفید واجد تروفونتهای بزرگ در تمام سطح بدن ظاهر می شوند. در طی روزهای 12 تا 14 ماهی به آرامی شنا کرده وباله ها شروع به ساییدگی می کنند سپس موکوس ضخیمی سطح پوست را فرا گرفته وآسیبهای پوستی نمودار می گردند.
علائم بیماری
معمول ترین علائم بیماری وجود لکه های سفید در سطح بدن ماهی بیمار است (10 ). در ابتدای عفونت ماهیان با سرعت بیش از حد معمول شنا کرده وخود را به سطوح ودیواره های استخر می مالند. با گسترش بیماری ماهیان به سطح آب آمده وبه طور عادی شنا می کنند ودرپایان این رله اشتهایشان قطع ی شود.
در عفونت های شدید ساییدگی سطحی به زخم تبدیل شده ومحلی برای هجوم باکتریها وقارچها می شود.
میزان ضایعات بافتی نیز با توجه به شدت بیماری متفاوت است . این تفاوت به عواملی مانند استرس تحمیل شده به میزبان وضعیت تغذیه آن بستگی دارد. اما تعداد انگل وشدت بیماری عمده ترین عامل در میزان تغییرات بافتی است .
درمان ماهیان یا ایمن سازی
این بیماری به ویکه در دمای بالای 17 درجه سانتیگراد متداول است .
دو روش برای درمان وجود دارد :
الف )روش فیزیکی
مثل جابجا کردن ماهیان آلوده در محیط های مختلف (در مورد ماهیان آکواریومی ) افزایش سرعت آب (در مورد قزل آلا)گذراندن آب از دستگاه ماوراء بنفش ( در سیستم های مدار بسته)
ب ) روش شیمیایی
مثل اجرای حمامهای درمانی: طول مدت درمان متفاوت ودیگری تغذیه ماهیان با غذای دارودار انجام می گیرد.
یکی از مواردی که علیه ایک با اثرات فراوان کاربرد دارد نمک طعام (Nacl) است. ارزانی وسهل الوصول بودن استفاده از آن را گسترش داده است.
درمان با فرمالین با ترجیحا" مخلوط فرمالین ومالاشیت گرین انجام می گیرد. البته استفاده از این مواد به علت خطرناک بودن آنها برای سلامت انسان باید با احتیاط کامل انجام شود.
5-4 جنس شیلودونلا یا چیلودونلا (Genus Chilodonella strand , 1929)
این انگل متعلق به رده مککداران می باشد.
از این جنس دوگونه پیسی کولا وهگزاسیتکا برای ماهیان آب شیرین اهمیت دارند. گونه شیلودونلا هگزاسیتکا از انتشار کمتری نسبت به گونه قبلی برخودارند. این انگل تمایل بیشتری به ماهیان بزرگتر دارد. در گونه شیلودونلاپیس کولا تعدادی از آنها کیسه دار شده وبرای مدت مدیدی زنده باقی می مانند. اینگونه تماس بیشتری با بچه ماهیان دارد.
بطور عمده شیلودونلا در آبهای سرد فعال است به همین دلیل در درجه حرارتی که ماهیان تحت یک استرس حرارتی هستند ضایعات وتلفات ناشی از این بیماری اهمیت اقتصادی دارد.
این انگل دارای میزبانان مختلفی بوده وکپور ماهیان عمده ترین میزبانان آنها هستند.
بیماری زایی
پوست وآبشش ماهیان مورد هجوم این انگل واقع می شوند. تحت شرایط مناسب محیطی تراکم زیاد محیط استرس زا به ویکه تحمل استرس به ماهیان در طول زمستان شیلودونلا به سرعت تکثیر کرده وسطح اعظم بدن وآب ماهی را می پوشاند. این انگل باکاهش سطح تنفسی ماهی آلوده وتخریب کامل لاملاهاوفیلامان منجر به مرگ میزبان می شود.
در آلودگیهای شدید شیلودونلا باعث تحریک پوست وافزایش موکوس شده ولایه لزج در نقاطی از بدن نمای خاکستری رنگ به پوست می دهد ولایه ای از موکوس به همراه خرده های سلولی از پوست جدا می شود. ماهیان بیمار علائم خفگی وعدم تعادل ولاغری را نشان می دهند وحالت کدورت چشم وساییدگی پوست را نمایان می سازند.
این انگل ایجاد بیماری شیلودونلوزیس می کند. تشخیص ای بیماری برپایه علائم بالینی ماهیان بیمار ونمونه برداری مرطوب از موکوس وآبشش ماهیان انجام می گیرد. با درشت نمایی 40 انگل شیلودونلا به شکل بیضی بوده وبا ردیفهای مکه های شکمی بخوبی ازسایر تک یاختگان پوست وآبشش جدا می کند.
کنترل وپیشگیری
شرایط مطلوب محیطی مدیریت صحیح پرورشی غذای مناسب وکافی وجلوگیری در تراکم زیاد ماهیان از بروز همه گیریهای سنگین به شدت می کاهد. کیفیت آب در اینجا اهمیت زیادی دارد. آب با مقدار کم مواد آلی شرایط را برای رشد وتکامل انگل کم می کند. داروها مواد شیمیایی که برای درمان این بیماری به کار می روند مشابه ایکتیوفیتریازیس است. اما برخی مواد شیمیای به طور اختصاصی برای درمان این بیماری بکار می روند. سولفات مس آهک برخی سولفات نامیدها وتتراسیکلین از انواع این داروها هستند.
آهک پاشی استخر به میزان 5/2 تن درهکتار در پیشگیری از بروز این بیماری توسط این انگل موثر است .
5-5 جنس ایکتیوبودو(کاستیا) ( Genus Ichthyobodo Printo , 1928 )
این انگل جزء تاککداران است. در چرخه زندگی این موجود دومرحله انگلی وغیر انگلی وجود دارد که در مرحله غیر انگلی آن دارای شنای آزاد بوده وتغذیه نمی کند.
ایکتیوبودو تک یاخته گلابی شکل بسیار کوچکی است که به وسیله موهای جارو مانندی بنام تاکک حرکت می کند. کاسیتا اغلب در سطح آبشش ها وپوست یافت می شود و دریچه ماهی نورس بیشترین اهمیت را دارد. این انگل در زیر میکروسکوپ تقریبا به اندازه سلولهای پوست ماهی است ولی به خاطر حرکاتش از سلولهای پوست قابل تشخیص است .
دامنه میزبانی
دربین ماهیان سردآبی یا در آبهای سرد همه گیری به کاستیازیس بسیار فراوان است.
ایکتیوبودو دارای دامنه میزبانی بسیار وسیعی است. تلفات در بین بچه ماهیان بین 43 تا 70 درصد متغیر است. استرس ناشی از انتقال بخصوص در بچه ماهیانی که از محیط باز وارد مخزنهای داخل سالن می شوند در افزایش شدت ابتلا موثر است. به نظر می رسد ماهیان تکثیر یافته بعد از یک عفونت به یک ایمنی اکتسابی دست می یابند. بطور کلی شدت ابتلاء ماهیان در آبهای ساکن نسبت به آبهای جاری بیشتر است.
این انگل در آبهای بالاتر از 25 درجه سانتی گراد مشاهده نمی شود وبچه ماهیان وماهیان جوان بخصوص در دوران زمستان گذرانی به این انگل حساستر می باشد.
تکثیر این انگل در درجات 10 تا 25 درجه سانتی گراد به سرعت وحتی در ظرف یک ساعت صورت می گیرد ودر حرارت زیر 10 درجه سانتی گراد به صورت کیستی در می آیند.
بیماری زایی
با افزایش یافتن این انگل در آبشش ها وایجاد بیماری کاستیازیس آبشش ها متورم شده وترشحات موکوسی افزایش می یابد. در این حالت برخی ماهیان قادر به حفظ موقعیت خود در آب نبوده ونمی توانند به سطح آب بیایند ودر صورت شدت عفونت در آبششها هیپرپلازی شدید لامل های ثانویه وچسبیدن آنها به یکدیگر بطور کامل آشکار می شود. تزاید سلولهای اپیتلیال وسلولهای موکوسی باعث انسداد گردش خون ودر نهایت مرگ ماهیان می شود.
درمان
حمام فرمالین استفاده از مالاپشت گرین وخشک کردن وآهک پاشی استخرها پس از بهره برداری راههای مبارزه ودرمان بیماری کاستیازیس هستند.
6-ترماتودهای تک میزبانه انگل آبشش ماهیان پرورشی
6-1جنس داکتیلوکیروس (Genus dactylogyrus , d. iesing , 1850 )
این انگل متعلق به زیر رده منوکن آ از شاخه کرمهای پهن است که کرمی شکل بوده ودارای 7 جفت قلابک حاشیه ای 7جفت قلاب میانی و2-1 جفت رابط میانی در دیسک چسبنده خود است وبه راحتی به وسیله وجود دو جفت رنگدانه سیاه حساس به نور در انتهای قدامی ونیز غدد ویتلین موجود در محوطه بطنی از سایر جنس ها تفریق می شود. گونه های مختلف این جنس به وسیله شکل واندازه اندام جفتگیری ونیز اندازه قلاب میانی وقلابکهای حاشیه ای از یکدیگر متمایز می شوند.
دامنه میزبانی
گونه های جنس داکتیلوکیروس که انگل آبشش ماهیان هستند به انتخاب میزبان خود بطور اختصاصی عمل می کند. گونه های مهم جنس داکتیلوکیروس در ماهی کپور معمولی عبارتند از:
– داکتیلوکیروس اکستنسوس
– داکتیلوکیروس آنکوراتوس
– داکتیلوکیروس ساهوانزیس
–داکتیلوکیروس واستاتور
–گونه مهم جنس داکتیلوکیروس در ماهی آمور عبارت است از :
–داکتیلوکیروس لاملاتوس
گونه های جنس داکتیلوکیروس در ماهی فیتوفاگ وبیگ هد عبارتند از :
-داکتیلوکیروس نوبیلیس داکتیلوکیروس ایهرانزیس داکتیلوکیروس آریستیک در آبشش ماهی سرگنده
-داکتیلوکیروس هیپوفتالمیک در آبشش ماهی کپور نقره ای .
بیماری زایی
داکتیلوکیروسها با ایجاد آسیب های وارده فعالیت آبشش را مختل کرده ودر نتیجه عمل جذب اکسیکن بخوبی انجام نمی گیرد که ممکن است سبب مرگ ماهی شود.
پیشگیری
خشک کردن استخرها پس از صید ماهیان در آخر هر دوره وضد عفونی بستر توسط آهک وجلوگیری از ورود آلودگی به مزرعه پرورش ماهی از راههای پیشگیری هستند.
درمان
جلالی (1377 )درمان این انگل را توسط فرمالین مالاپشت گرین وحمام نمک طعام توصیه می کند.
شوری 1500 میلیگرم کلر در لیتر هیچگونه اثر سوئی برروی انگل داکتیلوکیروس نداشته وشوروی بیش از 2000 میلیگرم در لیتر باعث نابودی کلیه انگلهای داکتیلوکیروس می شود. حرارت حدود 12 و37 درجه سانتیگراد برای انگل بحرانی بوده وپس از 48 ساعت مقاومت انگل نابود می شود.
استعمال مستقیم تتراآمین سوپرسولفات به غلظت 1/0 تا 2/0 میلیگرم در لیتر به مدت 3 تا 4 بار به فاصله 48 ساعت در استخرهای آلوده برای درمان موثر است .
6-2 جنس کیروداکتیلوس ( Genus Gyrodactylus Nordman , 1932 )
کیروداکتیلوس از مهمترین انگلها از گروه انگلهای تک میزبانی (مونوکن ) است که حدود 5/0 میلیمتر طول دارد وبه رنگ مایل به سفید است. این انگل به ندرت با چشم غیر مسلح دیده می شود وبطور معمول در پوست وبندرت در آبشش وچشم ماهیان حضور می یابد.
این جنس بطور مشخص از سایر جنسهای موکنه آ به واسطه بدن شفاف (بعلت عدم وجود غده وتیلین ) وقرار گرفتن جنین در شکم آنها که موقعیت میانی دارد متفاوت است. انگلهای متعلق به این جنس همچنین فاقد لکه سیاه ( تحت عنوان چشم ) بوده وصفحه چسبیده آنها دارای 16 قلابک حاشیه ای ویک جفت قلاب میانی که به وسیله دو رابط میله ای به هم وصل شده هستند. تشخیص دقیق گونه های این جنس به وسیله قلابکها وقلابها امکان پذیر است
بدن این گونه مستطیلی واز سطح پشتی شکمی مسطح می باشد. قسمت قدامی بدن خیلی باریک است و2 شاخه ای دارای یک سری غده شده که دهانه آنها به سمت خارج باز شده ودهان در قسمت قدامی قرار دارد ودارای یک حلق قوی می باشد.
کیروداکتیلوس ها با حرکات انقباضی سریعی که از خود نشان می دهند به کمک ذره بین دستی یا عدسی با درشت نمایی کم به آسانی قابل تشخیص می باشند.
بیماری زایی
این انگل در ماهیان آب شیرین وشور مشاهده می گردد. کیروداکتیلوس زنده زا است لذا قادر است بسرعت در سطح بدن ماهی تکثیر نموده وآن را بپوشاند. اگر شدت آلودگی به کیروداکتیلوس در برانش بالا باشد ضایعات شدیدی مثل افزایش موکوس هیپرپلازی وخونریزی در برانش را ایجاد می کند.
درمان
استفاده از ضد کرمها برای مبارزه با این انگل ودرمان ماهیان بیمار با موفقیت بکار رفته است .
انگل کیروداکتیلوس در مزارع پرورشی به سهولت توسط فرمالین کنترل می شود.
7-ترما تودهای دو یا چند میزبانه انگل آبشش ماهیان پرورشی
ترماتودهای دو یا چند میزبانه (دیکنه ها) دارای دوره زندگی چند مرحله وپیچیده ای می باشند. آنها به طریقه جنسی وغیر جنسی متفاوت تولید مثل می کنند میزبانان خود را برای رشد ونمو تغییر می دهند تا به شکل بالغ در میزبانان اصلی درآیند. میزبانان واسطه ممکن است ماهی پرنده یا پستانداران باشند. ترماتودهای بالغ در روده کیسه صفرا یا درلوله های اداری عدسی چشم یا به ندرت در سایر اعضا دیده می شوند.
انگلهای دیکن به دو صورت ماهیان را آلوده می کنند :
1-آلودگی ماهیان به اشکال بالغ که در این صورت انگل در دستگاه گوارش ماهی به بلوغ می رسد.
2-آلودگی ماهیان به اشکال لاروی انگلهای دیکن اعم از حالتهای کیستیک ویا غیر کیستیک است که اندامهای مختلف بدن ماهیان را آلوده می سازد.
مراحل لاروی در ترماتودهای دیکن سرکر ومتاسرکر است. سرکرها در ماهیان یا به مرحله بلوغ می رسند ویا بصورت کیست ویا آزاد به شکل متاسرکر در بدن ماهیان زیست می کنند. سرکرها می توانند از طریق پوست چشم آبشش وارد بدن ماهی شوند ویا اینکه به وسیله ماهی بلعیده شوند.
بیماری زایی
گونه هایی از این جنس موجب آسیب آبشش ونقص در تنفس ماهیان می شوند. تخم این انگل و کرمهای بالغ می تواند سبب انسداد عروق شود. تلفات ماهیان آزاددر اثر تخریب آبششها ناشی از محبوس شدن تخم این انگل در عروق خونی وخروج آنها از عروق آبششها است. ایجاد بیماری با متاسرکرها در ماهیان به عامل اندام عفونی وتعداد انگل بستگی دارد.
بعضی اندامها مانند معز وطناب عصبی که به عفونتهای انگلی حساس هستند حتی با تعدادکمی متاسرکر عوارض خاصی را نشان نداده وکاهشی در توانایی زیستی ماهی بوجو نمی آورند. عفونتهای سنگین که با سرعت زیادی گسترش بیابد باعث تلفات بین ماهیان می شود.
پیشگیری
بهترین روش پیشگیری از عفونت دیکنه آ در ماهیان خذف حلزونها که به عنوان میزبان واسطه عمل می کنند است. چنین عملی به وسیله مواد شیمیای ضد حلزونها اصلاح شرایط محیطی وبالاخره استفاده از ماهیان حلزون خوار در سیستم پرورشی عملی است .
روش دیگر استفاده از ماهیان صدف خوار در استخرها است مثلا استفاده از کپور سیاه در پرورش چند گونه ای ماهی گرم آبی می تواند در ریشه کنی حلزونها بسیار موثر باشد.
خشک کردن استخرها وآهک پاشی قبل از کشت ماهی می تواند موجب جلوگیری از آلودگی مجدد واز بین رفتن قسمت عمده ای از میزبانهای واسطه اول شود.
8-سخت پوستان انگل آبشش ماهیان پرورشی
جنس لرنه آ Genus Lernaea , 1758
گونه های مختلف جنس لرنه آ هم اکنون جزء خطرناکترین نوع انگل ماهیان پرورشی آب شیرین وجهان بوده وبا گسترش پرورش ماهی به صورت متراکم اهمیت آن محسوستر می شود.
در جنس لرنه آ نرها زندگی انگلی ندارند وفقط به صورت آزاد زندگی می کنند وزندگی آنگلی فقط در ماده ها پس از طی مراحل آزاد دیده می شود.
بدن ماده ها بالغ طویل وکم وبیش استوانه ای وکروی شکل هستند.
لرنه آ در مرحله انگلی به پوست ماهی نفوذ می کنند محل نفوذ سطح شکمی است در آنجا اندام لنگر مانند انگل رشد می کند وبه آسانی دیده می شود.
وقتی لرنه آ بالغ شد به موجودی چرمی وکرم مانندتبدیل می شود که به وسیله سر لنگر مانند خود تا عمق چند میلیمتری درون ماهیچه های ماهی نفوذ کرده وبه آن متصل می شود. تخمهای انگل درون آب رها می شوند وبرای رسیدن به بلوغ چندین مرحله پشت سر گذارند. ماده های جوان در مرحله شنای آزاد توسط نرها بارور شده واز این پس زندگی انگلی را آغاز می کنند.
انتشار جغرافیایی
ماهیان آب شیرین در تمام طول سال مخصوصا" ماههای گرم با این انگل مواجه هستند. چون از لحاظ بوم شناختی چرخه زندگی انگل در درجه حرارتهای بالا کامل می شوند. بنابراین گسترش بیماری در مناطق معتدل فقط در طول تا بستان رخ می دهد. اما در مناطق معتدل گرم در تمام طول سال امکان همه گیری به صورت خطرناک وجود دارد.
انتقال
انتقال بیماری در جمعیت ماهیان یک استخر می تواند به روش افقی از ماهیان آلوده به ماهیان سالم از طریق زاد وولد انگل های بالغ انجام گیرد. انتقال مراحل آزاد انگل اعم از مرحله نائوپیلی وکوپه پودی بوسیله آب وارد استخر های پرورش ماهی تحت سیستم متراکم شده ودر شرایط بوم شناختی مناسب برای تکامل انگل از قبیل وجود ماهیان میزبان درجه حرارت مطلوب آب PHمیزان نمک آ ب بیماری حالت همه گیر می یابد.
درمان
در منابع مختلف پرمنگنات پتاسیم به عنوان داوری انتخابی برای نابودی انگل توصیه شده است در آزمایشات انجام شده روی ماهی کپور نقره ای پرمنگنات پتاسیم اثرات ضایت بخشی در کنترل بیماری نشان داده است .
شقایق نوروزی - مهدی مومن نیا
مردم کشورهای در حال توسعه نسبت به کشورهای توسعه یافته وابستگی کمتری به ماهی به عنوان بخشی از غذای روزانه خود دارند.
با توجه به شناخت عوامل مضر در توسعه پرورش ماهی در سیستمهای مختلف برای کاهش ضایعات وپیشگیری از بیماریهاک انجام مطالعات انگل شناسی ضرورت تمام دارد. انگلها ممکن است باعث کاهش رشد مرگ ومیر تأ خیر در بلوغ جنسی ویا عقیمی ماهی شده واغلب زمینه را برای بیماریهای میکروبی ویروسی وخارجی فراهم می سازند. در پاره ای موارد مرگ ومیر شدید ماهیان در اثر انگها دیده شده است.
برانش ماهیان هم یکی از اندامهای بسیار حساس در بدن ماهی محسوب شده وهر گونه تغییری که در محیط آبی اطراف ماهی رخ دهد بطور مستقیم ویا غیر مستقیم برانش ها را تحت تاثیر قرار می دهند. این ارگان بعنوان یک ارگان تغذیه کننده وتنفسی محسوب می شود وبا توجه به حساسیت آن انگلهای مختلفی آن را مورد حمله قرار میدهند.
مخیر ( 1972 1973 1353 1359 1360 1368 ) اسلامی ومخیر ( 1971 ) به بررسی شدت موارد انگلی در ماهیان ایران پرداختند وتعداد قابل توجهی از آنها را گزارش نمودند.
بسیاری از نماتودها پریاختگان وتک یاختگان انگلی آبهای شیرین ایران توسط شمسی (1375) معصومیان ومولناز ( 1994 1996 ) معرفی شدند.
ازآنجایی که پرورش ماهیان پرورشی باید به صرفه باشد ماهیان پرورشی با تراکم بیشتر از محیط طبیعی در استخرهای پرورشی نگهداری می شوند همین مسئله سبب می شود که عوامل انگلی بتوانند سریعتر عمل کرده وآسیب بیشتری وارد کنند زیرا هم اینکه میزبانان بیشتری در دسترس دارند وهم اینکه انتقال بیماری یا عامل انگلی از یک ماهی به ماهی دیگر سریعتر انجام می شود ودر نتیجه عوارضی مانند عقیمی- ایجاد تخمهای ناسالم - بیماریهای پوستی-– آسیب برانش وخفگی و... از جمله عوارضی هستند که این عوامل انگلی وارد می کنند.
همچنین این عوامل ممکن است توسط آب یا انتقال ماهیان یا تخمهای ناسالم از یک کارگاه به کارگاه دیگر انتقال یابند که باعث شیوع وهمه گیری بیماریهای در کارگاهها شوند. پس برای جلوگیری از این صدمات جبران ناپذیر باید از طریق آزمایش آب وماهیان از وجود یا عدم وجود این عوامل آگاهی یافت وبا شناخت وبررسی این عوامل وکشف چگونگی پیشگیری ودرمان آنها با آنها مبارزه کرد.
کلیات
1-دستگاه تنفسی ماهیان ( آبشش ها)
دستگاه تنفسی در ماهیان شامل آبشش ها می باشد که به صورت چهار صفحه با اندام آبششی در حفره های آبششی در طرفین سر قرار دارند وبه وسیله سرپوش آبششی پوشیده می شود.
یک صفحه آبششی شامل سه قسمت است :
1-1-کمان آبششی
قسمت پایه کمان آبششی یا قوس آبششی است که غضروفی بوده ودر سطح خارجی آن شعاعهای آبششی ودر سطح داخلی آن خارهای آبششی قراردارند ودر داخل آن رگهای خونی وجود دارد .
1-2-رشته های آبششی
رشته های آبششی یا شعاعهای برانشی دارای دیواره نازک ومویرگهای خونی فراوان هستند. این رشته ها در واقع سطح تنفسی ماهیان را تشکیل می دهند وعمل تبادل بین خون ومحیط اطراف در این محل انجام می شود. جهت جریان خون در داخل مویرگهای شعاعها روی هر کمان به صورت دو ردیفی قرار دارند.
آبشش های ماهیان استخوانی در یک دسته هالوبرانش وهالوبرانش از دو شاخه مجزا که دوانتهای آنها به هم متصل است تشکیل شده که به هر کدام همی برانش گفته می شود. هر همی برانش دارای یک کمان برانشی است که از آن تعداد زیادی رشته های آبششی به صورت باریک وموازی خارج شده است که این رشته ها لاملاهای اولیه نامیده می شوند. انشعابات دیگری بطور موازی تحت عنوان لاملاهای ثانویه بیرون زده است که تبادلات گازی تنفس در این قسمتها انجام می شوند.
لاملاهای ثانویه سالم فقط از یک لایه سلول پوشیده شده اند. سلولهای پیلار نیز در بین سلولهای مویرگی لاملاهای ثانوی قرار گرفته اند که نقش بسیار مهمی در حفاظت سلولها دارند. این سلولها در حفاظت سلولهای مویرگی وجلوگیری از اتساع شدید نقش دارند.
1-3- خارهای آبششی
ضمائمی که در قسمت داخلی کمان آبششی نام دارند. که مانند صافی عمل می کنند وذرات معلق آب را دریافت کرده وبه سمت مری ماهی هدایت می کنند. اندازه این خارها در ماهیان پلانکتون خوار بزرگ بوده ودارای رنگ سفید هستندودر صید به ماهی کمک می کنند. تعداد این خارها برای شناسایی ماهیان مهم است وتعدادآنها را روی اولین کمان برانشی شمارش می کنند.
2-آبششها محیط مناسبی جهت انگلها
سطح خارجی حفره آبششی ماهی جذابیت زیادی برای انگلها نداشته اما سطح داخلی آن محل مناسبی برای هجوم انگلها است. اکثر انگلها فقط آسیبهای سطحی ایجاد کرده اما سبب بروز عفونتهای ثانویه می شوند.
بهر حال از میان این انگلها سخت پوستان به دلیل اندازه بزرگشان ممکن است بطور محکم خود را به این منطقه مرتبط چسبانیده وباعث اختلال در فعالیت طبیعی تنفس ماهیان شوند. آبششها وسیعترین منطقه مرتبط با آب را در ماهیان تشکیل می دهندوبه دلیل وظیفه خطیرشان در تنفس ودفع مواد زائد وبالاخره حفظ تعادل اسمزی از ساختمان بسیار ظریفی برخوردار بوده واز طرف دیگر عضو اصلی برای ورود جریان آب بداخل بدن ماهیان آب شیرین هستند. سلولهای اپی تلیال بین آب وخون مرز ظریف را تشکیل می دهند که اندازه آن در ماهیان غیر فعال وفعال متغیر است.
بدلیل این مجاورت مستمر آبشش ومحیط آبی وساختار آبشش آبشش ماهی قادر به واکنش دفاعی موثری علیه عوامل زیان آور خارجی نیست. بنابراین با کمترین صدمه به وسیله هر عامل غیر طبیعی به شدت آسیب می بیند
تعداد لازم انگلها برای ایجاد آسیب در ماهیان بطور قابل ملاحظه ای برحسب گونه ها واندازه میزبان ووضعیت سلامتی آن تغییر می کند. بسیاری از گونه های انگلی حداقل اختصاصی هستند وفقط قادر به آلوده کردن تعداد محدودی از گونه های میزبان می باشند. نمونه های انفرادی گونه های انگلی ممکن است که اثرات بسیار متغیر برروی گونه های مختلف میزبانان داشته باشند. باید زیست شناسی انگلهای ماهی در رابطه با اثرات زیان بار آنها برروی ماهی کنترل آن ویا نحوه مصرف ماهی به وسیله انسان بیشتر وگسترده تر بررسی شود.
عوامی که باعث ایجاد ضایعات در آبشش می شوند عبارتند از :
1-عوامل انگلی
2-عوامل باکتریایی
3-فاکتور های فیزیکوشیمیایی آب
4-تغذیه .
3-انگل شناسی
بطور کلی انگل جانوری است که بخشی از دوره زندگی خود یا تمام آن را با استفاده از جانور دیگری که میزبان نامیده می شوند می گذراند. انگها ممکن است در هر بافتی از میربان یافت شوند وبویکه در سطوح خارجی بدن نظیر آبششها یا پوست بسیار متداول هستند.
در اکوسیستم های مصنوعی که غالبا" فراوانی میزبان بالاست وتراکم انگلها بسیار بیشتر از شرایط طبیعی است انگلهایی که برای کامل کردن چرخه زیستی خود به میزبان واسطه نیاز ندارند( بسیاری از تک یاخته گان پوست وآبشش ها و سخت پوستان ومنوکنه آ) غالبیت می یابند.
در محیط های طبیعی انگل ها با میزبان خود به نحوی سازگار می گردند که بقای آنها را استمرار بخشیده و از طرف دیگر حیات میزبان را به مخاطره نمی اندازد.
در چنین شرایطی غالبیت با انگل هایی است که دارای چرخه زندگی غیر مستقیم با یک یا دو میزبان واسطه هستند.
4-انتشار جغرافیایی انگلهای ماهیان آب شیرین
همانطور که انتشار ماهیان آب شیرین در یک ناحیه وحوزه های آبریز متفاوت است می تواند بعنوان شاخصی برای انتشار انگلها در نواحی مختلف باشد.
نتیجه مطالعات انجام شده برروی گونه های مختلف آبهای شیرین در سه ناحیه بوم شناختی کشور نشان می دهد که انتشار جغرافیایی این انگلها مانند میزبان آنها است .
استثناء در این موارد شامل ماهیانی است که از یک ناحیه بوم شناختی به ناحیه دیگر انتقال یافته اند ( بطور سهوی یا عمومی ). این ماهیان در مناطق جدید آلودگی با برخی انگلهای خود را نشان می دهند واما برخی از انگلها اختصاصی آنها به ظاهر قادر به بقاء در محیط جدید نبوده اند.
فون انگلی با موارد زیر رابطه مستقیم دارد:
1-وسعت محیط زیست میزبان
2-سن میزبان
3-تغییرات فصلی
4-تغییرات اقلیمی
5-رکیم غذایی ماهیان
6-مورفولوکی وفیزیولوکی
7-عوامل جغرافیای
8-مهاجرت ماهیان میزبان
9-فراوانی ماهیان
10-همزمانی چرخه زیستی انگل ومیزبان .
5 – تک یاخته های انگل آبشش ماهیان پرورشیپ
تعدادزیادی از گونه های مختلف تک یاخته ایهای انگل ماهیان وجوددارند که برخی از آنها سبب عدم رشد کم خونی ناهنجاریهای فیزیکولوکی آسیب به آبششها خفگی وبرخی دیگر سبب تغییرات اساسی ومرگ می شوند. همچنین ممکن است مسئول آلودگیهای ثانویه باکتریایی قارچی ویا سایر انگلها گردند.
1-5 جنس کریپتوبیا (Genus cryptobia lidy , 1846 )
جنس کریپتوبیا از شایع ترین تک یاخته های انگلی تاککدار است. گونه های متعددی ازاین جنس باعث آلودگی وبروز بیماری کریپتوبیوزیس در ماهیان اقتصادی آب شیرین وشور دنیا می شوند.
تعداد گونه هایی که ماهیان را آلوده می سازندبه 10 گونه می رسد وگزارشات متعددی از آلودگی ماهیان آب شیرین کشور به گونه ای این جنس وجود دارد. انتشار این انگل جهانی بوده وبرخی محققین تعدادگونه های شناسایی شده را تا 52 گونه ذکر کرده اند که از میان آنها 5 گونه انگل خارجی پوست وآبشش و40 گونه انگل خونی و7 گونه در لوله گوارش ماهیان زیست می کنند.
بطور تقریب در اکثر نقاط کشور حضور این انگل در خون ویا آبشش ماهی گزارش شده است.
روش تقسیم این انگل بصورت تقسیم 2 تایی وانتقال آن به شکل مستقیم ( در مورد گونه های انگل خارجی ) وغیر مستقیم ( در مورد انگلهای خونی ) به وسیله زالو است. برخی از اینهاتوانایی بیماری زایی قوی وبرخی توانایی ضعیف برای ایجاد بیماری دارند.
این انگل دارای بدنی دراز (بیضوی یا نواری شکل )ودارای 2 تاکک است که هر 2 از انتهای قدامی انگل منشاء می گیرند. کینتو پلاست بیضوی به طور کامل برجسته ودر مجاورت هسته در انتهای قدامی انگل قرار دارد. گونه کریپتوبیا برانشیالیس این خانواده انگل مربوط به پوست وآبشش است .
انتشار جغرافیایی
انتشار این انگل جهانی بوده واغلب ماهیان آب شیرین به گونه هایی از این جنس آلوده می شوند. ماهیان کپور معمولی کاراس وگربه ماهی آسیایی حساسیت زیادی به انگل دارند.
انتشار جغرافیایی این انگل به انتشار میزبانان آنها از یک طرف وانتشار میزبانان واسطه آنها ( در مورد انگهای خونی ) بستگی دارد.
کریپتوبیابرانشیالیس آز آبشش ماهیان آلوده مانند کپور معمولی جداشده ودر میان آب در انتظار میزبان دیگری قرار می گیرد ودر صورتی که از طریق آب وارد دهان ویا آبشش ماهی مناسب دیگری شود برروی آبشش میزبان جدید جایگزین می شود. طول مدت زیست انگل در آب زیاد نیست به این علت تراکم بالای ماهیان که شانس ملاقات انگل ومیزبان جدید را فراهم می آورد باعث گسترش سریع انگل می شود.
علائم بیماری وبیماری زایی (کریپتوبیوزیس ):
بچه ماهیان آلوده به گونه های مختلف این جنس کمی سیاهتر از معمول وبی اشتها بوده وتمایل به شنا در سطح آب وکناره های استخررا دارند.
در عفونت به وسیله کریپتوبیابرانشیالیس آبششها به رنگ قرمز اما حالت غیر طبیعی داشته وموکوس فراوان در آبشش وپوست تجمع می یابد. ماهیان بزرگترمقاومت بیشتری دارند.
انگل زمانی که به وسیله تاکک خود به آبشش ماهی می چسبد به داخل اپی تلیوم لاملاها نفوذ می کند. در صورت هجوم شدید انگل ووجود دیگر شرایط مطلوب تخریب اپی تلیوم در ماهیان حساسیت ایجاد شده وسپس به دلایل نقص اساسی در سیستم تنظیم اسمزی مرگ ماهی به سرعت فرا می رسد.
پیشگیری ودرمان :
روش اختصاصی پیشگیری از بروز کریپتوبیوزیس ناشی از کریپتوبیابرانشیالیس استفاده از سولفات مس سولفات آهن 2 به 5 هفته یکبار در فصولی که شانس بروز بیماری افزایش می یابد است. ترکیب فوق باید به صورت افشانه در سطح استخر پخش شود. غلظت این داروها نباید به بیش از 7ppm در استخر برسد. این محلول علیه سایر تک یاخته گان خارجی نیز موثر است .
5-2 جنس تریکودینا (Genus trichodina Ehrenberg , 1838 )
این انگل متعلق به مککداران است وبطورعمده انگل خارجی پوست وآبشش ماهیان بوده وقادر به ایجاد عفونت در ماهیان آب شیرین وشور است. در برخی شرایط مانند تراکم زیاد ماهیان وسایر عوامل مثل استرس زایی محیطی باعث مرگ میزبان خود می شوند.
تریکودینا نعلبکی شکل است ودندانه های فوقانی تیزی دارد که در زمان تغذیه به سطح پوست یا آبشش های ماهیان آسیب می رسانند.
این انگل مکه هایی در نزدیک دهان دارد که اغلب مارپیچی هستند وبه صورت دایره کامل (360 درجه ) در برخی گونه ها کمی کمتر از یک دایره کامل (330 درجه ) ودر برخی گونه ها بیش از یک دایره کامل (540 درجه ) امتداد می یابند.
اگر انگل تریکودینا به بافت آبشش آسیب برساند در بین رشته های آبششی به واسطه از بین رفتن دیواره مویرگها لخته های خونی دیده می شوند که در این نواحی انگلها به راحتی مشاهده می گردند.
زیست شناسی
گونه های مختلف جنس تریکودینا درروی بدن جانوران آبزی از اسفنجها تا لارو دوزیستان زیست می کند ولی ماهیان عمده ترین میزبان آنها هستند.
اعضای این جنس میزبانان متفاوتی دارند. برخی گونه ها مانند کریبیتیس برروی بدن ماهی رفته گر زیست کرده گونه پرووازکی در پوست وآبشش ماهی کلمه زیست می کند گونه آکوتا که بطور طبیعی انگل ماهیان آب شیرین مانند کپور ماهیان سوف ماهیان می باشد ممکن است برخی سخت پوستان مانند دیاپتوموس را آلوده کنند. Lom(1992) در چرخه زندگی این انگل کیست تشکیل نشده وانتقال به وسیله شنای مکه دار از یک میزبان به میزبان دیگر انجام می گیرد. این گروه انگلها قادرند ساعتها ویا روزها بدون میزبان بصورت آزدانه زیست کنند.
بیماریزایی
تریکودیناها انگل خارجی در سطح بدن آبششها محوطه آبششی یا درون بینی ماهیان یا اینکه برخی از آنها در دیواره داخلی مجاری ادراری زیست می کنند. را ه انتقال گروه اخیر به خوبی روشن نیست اما به نظر می رسد به وسیله ادرار به آب انتقال می یابند ولی نحوه انتقال به سایر ماهیان مشخص نیست .
زمانی که یک تریکودینا به اپی تلیوم میزبان می چسبد سطح سلول به طرف بخش مکنده انگل کشیده می شود. در ماهیان تحت استرس وضعیف شده لاروهاویا بچه ماهیان که قدرت دفاعی پوست وآبشش آنها کافی نیست این انگل به راحتی تکثیر یافته وبخش عظیمی از پوست وآبشش را می پوشاند وتحریک مستمر آنها وتخریب سلولی وبالاخره نقص در تعادل اسمزی موجب مرگ میزبان می شود. حتی در برخی شرایط این انگها به داخل بافتهای پوست ویا آبششها نفوذ می کند.
بنابراین هر گونه کاهش در مقاومت ماهیان به ویکه تحمل انواع استرس ها به آنها باعث تکثیر سریع تریکودیناها می شود. در مناطق معتدل شیوع تریکودیناها فصلی است. در اواخر زمستان واوایل بهار توده این انگلها به دلیل استرس ناشی از زمستان گذرانی افزایش می یابد. تعادل میزبان وانگل وابسته به درجه حرارت محیط است. مثلا در صورت افزایش سریع درجه حرات کپور معمولی انگل تریکودیناپدیکولوس را از دست خواهد(6).
پیش گیری ودرمان
این انگل به شوری محیط حساس است در شوری بالاتر از 300 میلی گرم کلر در لیتر دیده نمی شود. یکی از راههای درمان بیماری حاصل از این انگل استفاده از 250 میلی گرم کلر است که در ظرف 4تا6 روز محیط از این انگل پاکیزه می شود.
5-3 جنس ایکتیوفتیریوس
(Genus Ichthyophthirius , fouquet 1870 )
این انگل متعلق به شاخه مککداران بوده تنها یک گونه بنام مولتی فیلی ایس دارد که خطرناکترین انگل خارجی ماهیان آب شیرین بشمار می آید(7). ایکتیوفتیریوس عامل مسبب بیماری لکه سفید یا ایک است .
انگل بالغ ایکتیوفیتریوس معمولا ماهی را ترک می کند این انگل قهوه ای رنگ وپوشیده از مو است. این انگل هسته نعل اسبی شکل بسیار مشخصی است ومعمولا آهسته حرکت می کند. وگاهی غیر متحرک به نظر می رسد.
این انگل پس از ترک ماهی به کف استخر سقوط می کند ودر همین حال کیسه دار می شود پس از مدتی حدود500 انگل کوچک گلابی شکل عفونت زا یا تومیت از داخل کیست آزاد می شود. چنانچه این مرحله از انگل با ماهی تماس یابد به آن هجوم می برد. این انگها به پوست نفوذ کرده ووارد مرحله بعد مرحله بلوغ می شوند.
ترونت مرحله عفونت زایی انگل است که به صورت آزاد زیست کرده وآماده تهاجم به میزبان خود است ودر صورت عدم ملاقات با میزبان خود در عرض مدت کوتاهی می میرد.
عامل مهم تعیین کننده این مدت درجه حرارت آب است اما از 4 روز تجاوز نمی کند. ترونت ها به سطح لایه اپی تلیوم پوست ویا آبشش ماهی می چسبند ودر عرض 5 دقیقه به لایه بازال پوست نفوذ می کنند. موکوسیت های مترشحه که در انتهای ناحیه سری ترونت تجمع یافته اند در چسبیدن آن به ماهی نقش مهمی را ایفاء می کنند. در عفونت های سنگین چشم زبان ومحوطه دهانی نیز مورد حمله انگل واقع می شوند.
برخی محققین معتقدند که ترونت به وسیله مکه هایش به سلول میزبان می چسبد وموادترشحی در این مورد دخالت ندارد. نفوذ انگل توسط آنزیم هیلورونیداز تسهیل می شوند. ماهیان مولددر حال تخم ریزی نسبت به این انگل حساس تر از سایر ماهیان بوده که علت آن استرس های تحمیل شده به ماهی ماده در اثر فعالیت های تولیدمثلی است .
ماهیانی که در دوره های قبلی به وسیله انگل آلوده شده باشند از توانایی مقاومت نسبت به هجوم بعدی ایک برخواردارند ونسبت به عفونت مجدد مصونیت دارند. بنابراین ماهیان جوان حساس تر از ماهیان بالغ هستند. حساسترین اندام ماهی به این انگل آبششها هستند که در حالت آلودگی شدید مرگ فرا می رسد. به احتمال زیاد یکی از دلایل آن عبور بیشتر آب از میان فیلامان ولاملای ماهی است که شانس ملاقات ترونت را با آبشش زیاد می کند.
بعلاوه آبشش قادر به ترشح موکوس به عنوان یک سد دفاعی مانند پوست نیست.
ایک به طور اساسی انگل کپور معمولی است . بنابراین دوره طولانی ارتباط متقابل انگل وماهی کپور منجر به تولید کپورهای جدیدی شده که از نظر کنتیکی دارای یک مقاومت نسبی نسبت به انگل هستند. برخی محققین در طی تحقیقات خود به این نتیجه رسیده اند که ماهیان هیبرید از یک مقاومت نسبی نسبت به این انگل برخوردارند مقاومتی که علت آن به خوبی مشخص نیست.
لوم (1992) سیکل زندگی انگل ایکتیوفیتریوس در بالاتر از 35 درجه سانتیگراد وکمتر از 3-2درجه سانتیگراد قطع می شود.
بیماری زایی
بیقراری اولین علامت هجوم انگل به ماهی میزبان در 3 روز پس از آغاز عفونت در 22 درجه سانتیگراد است. برخی ماهیان آلوده به سطح آب آمده وپرش می کنند. 4 تا7 روز پس از آغاز عفونت عروق سطحی پوست پاره شده ولکه های سفید واجد تروفونتهای بزرگ در تمام سطح بدن ظاهر می شوند. در طی روزهای 12 تا 14 ماهی به آرامی شنا کرده وباله ها شروع به ساییدگی می کنند سپس موکوس ضخیمی سطح پوست را فرا گرفته وآسیبهای پوستی نمودار می گردند.
علائم بیماری
معمول ترین علائم بیماری وجود لکه های سفید در سطح بدن ماهی بیمار است (10 ). در ابتدای عفونت ماهیان با سرعت بیش از حد معمول شنا کرده وخود را به سطوح ودیواره های استخر می مالند. با گسترش بیماری ماهیان به سطح آب آمده وبه طور عادی شنا می کنند ودرپایان این رله اشتهایشان قطع ی شود.
در عفونت های شدید ساییدگی سطحی به زخم تبدیل شده ومحلی برای هجوم باکتریها وقارچها می شود.
میزان ضایعات بافتی نیز با توجه به شدت بیماری متفاوت است . این تفاوت به عواملی مانند استرس تحمیل شده به میزبان وضعیت تغذیه آن بستگی دارد. اما تعداد انگل وشدت بیماری عمده ترین عامل در میزان تغییرات بافتی است .
درمان ماهیان یا ایمن سازی
این بیماری به ویکه در دمای بالای 17 درجه سانتیگراد متداول است .
دو روش برای درمان وجود دارد :
الف )روش فیزیکی
مثل جابجا کردن ماهیان آلوده در محیط های مختلف (در مورد ماهیان آکواریومی ) افزایش سرعت آب (در مورد قزل آلا)گذراندن آب از دستگاه ماوراء بنفش ( در سیستم های مدار بسته)
ب ) روش شیمیایی
مثل اجرای حمامهای درمانی: طول مدت درمان متفاوت ودیگری تغذیه ماهیان با غذای دارودار انجام می گیرد.
یکی از مواردی که علیه ایک با اثرات فراوان کاربرد دارد نمک طعام (Nacl) است. ارزانی وسهل الوصول بودن استفاده از آن را گسترش داده است.
درمان با فرمالین با ترجیحا" مخلوط فرمالین ومالاشیت گرین انجام می گیرد. البته استفاده از این مواد به علت خطرناک بودن آنها برای سلامت انسان باید با احتیاط کامل انجام شود.
5-4 جنس شیلودونلا یا چیلودونلا (Genus Chilodonella strand , 1929)
این انگل متعلق به رده مککداران می باشد.
از این جنس دوگونه پیسی کولا وهگزاسیتکا برای ماهیان آب شیرین اهمیت دارند. گونه شیلودونلا هگزاسیتکا از انتشار کمتری نسبت به گونه قبلی برخودارند. این انگل تمایل بیشتری به ماهیان بزرگتر دارد. در گونه شیلودونلاپیس کولا تعدادی از آنها کیسه دار شده وبرای مدت مدیدی زنده باقی می مانند. اینگونه تماس بیشتری با بچه ماهیان دارد.
بطور عمده شیلودونلا در آبهای سرد فعال است به همین دلیل در درجه حرارتی که ماهیان تحت یک استرس حرارتی هستند ضایعات وتلفات ناشی از این بیماری اهمیت اقتصادی دارد.
این انگل دارای میزبانان مختلفی بوده وکپور ماهیان عمده ترین میزبانان آنها هستند.
بیماری زایی
پوست وآبشش ماهیان مورد هجوم این انگل واقع می شوند. تحت شرایط مناسب محیطی تراکم زیاد محیط استرس زا به ویکه تحمل استرس به ماهیان در طول زمستان شیلودونلا به سرعت تکثیر کرده وسطح اعظم بدن وآب ماهی را می پوشاند. این انگل باکاهش سطح تنفسی ماهی آلوده وتخریب کامل لاملاهاوفیلامان منجر به مرگ میزبان می شود.
در آلودگیهای شدید شیلودونلا باعث تحریک پوست وافزایش موکوس شده ولایه لزج در نقاطی از بدن نمای خاکستری رنگ به پوست می دهد ولایه ای از موکوس به همراه خرده های سلولی از پوست جدا می شود. ماهیان بیمار علائم خفگی وعدم تعادل ولاغری را نشان می دهند وحالت کدورت چشم وساییدگی پوست را نمایان می سازند.
این انگل ایجاد بیماری شیلودونلوزیس می کند. تشخیص ای بیماری برپایه علائم بالینی ماهیان بیمار ونمونه برداری مرطوب از موکوس وآبشش ماهیان انجام می گیرد. با درشت نمایی 40 انگل شیلودونلا به شکل بیضی بوده وبا ردیفهای مکه های شکمی بخوبی ازسایر تک یاختگان پوست وآبشش جدا می کند.
کنترل وپیشگیری
شرایط مطلوب محیطی مدیریت صحیح پرورشی غذای مناسب وکافی وجلوگیری در تراکم زیاد ماهیان از بروز همه گیریهای سنگین به شدت می کاهد. کیفیت آب در اینجا اهمیت زیادی دارد. آب با مقدار کم مواد آلی شرایط را برای رشد وتکامل انگل کم می کند. داروها مواد شیمیایی که برای درمان این بیماری به کار می روند مشابه ایکتیوفیتریازیس است. اما برخی مواد شیمیای به طور اختصاصی برای درمان این بیماری بکار می روند. سولفات مس آهک برخی سولفات نامیدها وتتراسیکلین از انواع این داروها هستند.
آهک پاشی استخر به میزان 5/2 تن درهکتار در پیشگیری از بروز این بیماری توسط این انگل موثر است .
5-5 جنس ایکتیوبودو(کاستیا) ( Genus Ichthyobodo Printo , 1928 )
این انگل جزء تاککداران است. در چرخه زندگی این موجود دومرحله انگلی وغیر انگلی وجود دارد که در مرحله غیر انگلی آن دارای شنای آزاد بوده وتغذیه نمی کند.
ایکتیوبودو تک یاخته گلابی شکل بسیار کوچکی است که به وسیله موهای جارو مانندی بنام تاکک حرکت می کند. کاسیتا اغلب در سطح آبشش ها وپوست یافت می شود و دریچه ماهی نورس بیشترین اهمیت را دارد. این انگل در زیر میکروسکوپ تقریبا به اندازه سلولهای پوست ماهی است ولی به خاطر حرکاتش از سلولهای پوست قابل تشخیص است .
دامنه میزبانی
دربین ماهیان سردآبی یا در آبهای سرد همه گیری به کاستیازیس بسیار فراوان است.
ایکتیوبودو دارای دامنه میزبانی بسیار وسیعی است. تلفات در بین بچه ماهیان بین 43 تا 70 درصد متغیر است. استرس ناشی از انتقال بخصوص در بچه ماهیانی که از محیط باز وارد مخزنهای داخل سالن می شوند در افزایش شدت ابتلا موثر است. به نظر می رسد ماهیان تکثیر یافته بعد از یک عفونت به یک ایمنی اکتسابی دست می یابند. بطور کلی شدت ابتلاء ماهیان در آبهای ساکن نسبت به آبهای جاری بیشتر است.
این انگل در آبهای بالاتر از 25 درجه سانتی گراد مشاهده نمی شود وبچه ماهیان وماهیان جوان بخصوص در دوران زمستان گذرانی به این انگل حساستر می باشد.
تکثیر این انگل در درجات 10 تا 25 درجه سانتی گراد به سرعت وحتی در ظرف یک ساعت صورت می گیرد ودر حرارت زیر 10 درجه سانتی گراد به صورت کیستی در می آیند.
بیماری زایی
با افزایش یافتن این انگل در آبشش ها وایجاد بیماری کاستیازیس آبشش ها متورم شده وترشحات موکوسی افزایش می یابد. در این حالت برخی ماهیان قادر به حفظ موقعیت خود در آب نبوده ونمی توانند به سطح آب بیایند ودر صورت شدت عفونت در آبششها هیپرپلازی شدید لامل های ثانویه وچسبیدن آنها به یکدیگر بطور کامل آشکار می شود. تزاید سلولهای اپیتلیال وسلولهای موکوسی باعث انسداد گردش خون ودر نهایت مرگ ماهیان می شود.
درمان
حمام فرمالین استفاده از مالاپشت گرین وخشک کردن وآهک پاشی استخرها پس از بهره برداری راههای مبارزه ودرمان بیماری کاستیازیس هستند.
6-ترماتودهای تک میزبانه انگل آبشش ماهیان پرورشی
6-1جنس داکتیلوکیروس (Genus dactylogyrus , d. iesing , 1850 )
این انگل متعلق به زیر رده منوکن آ از شاخه کرمهای پهن است که کرمی شکل بوده ودارای 7 جفت قلابک حاشیه ای 7جفت قلاب میانی و2-1 جفت رابط میانی در دیسک چسبنده خود است وبه راحتی به وسیله وجود دو جفت رنگدانه سیاه حساس به نور در انتهای قدامی ونیز غدد ویتلین موجود در محوطه بطنی از سایر جنس ها تفریق می شود. گونه های مختلف این جنس به وسیله شکل واندازه اندام جفتگیری ونیز اندازه قلاب میانی وقلابکهای حاشیه ای از یکدیگر متمایز می شوند.
دامنه میزبانی
گونه های جنس داکتیلوکیروس که انگل آبشش ماهیان هستند به انتخاب میزبان خود بطور اختصاصی عمل می کند. گونه های مهم جنس داکتیلوکیروس در ماهی کپور معمولی عبارتند از:
– داکتیلوکیروس اکستنسوس
– داکتیلوکیروس آنکوراتوس
– داکتیلوکیروس ساهوانزیس
–داکتیلوکیروس واستاتور
–گونه مهم جنس داکتیلوکیروس در ماهی آمور عبارت است از :
–داکتیلوکیروس لاملاتوس
گونه های جنس داکتیلوکیروس در ماهی فیتوفاگ وبیگ هد عبارتند از :
-داکتیلوکیروس نوبیلیس داکتیلوکیروس ایهرانزیس داکتیلوکیروس آریستیک در آبشش ماهی سرگنده
-داکتیلوکیروس هیپوفتالمیک در آبشش ماهی کپور نقره ای .
بیماری زایی
داکتیلوکیروسها با ایجاد آسیب های وارده فعالیت آبشش را مختل کرده ودر نتیجه عمل جذب اکسیکن بخوبی انجام نمی گیرد که ممکن است سبب مرگ ماهی شود.
پیشگیری
خشک کردن استخرها پس از صید ماهیان در آخر هر دوره وضد عفونی بستر توسط آهک وجلوگیری از ورود آلودگی به مزرعه پرورش ماهی از راههای پیشگیری هستند.
درمان
جلالی (1377 )درمان این انگل را توسط فرمالین مالاپشت گرین وحمام نمک طعام توصیه می کند.
شوری 1500 میلیگرم کلر در لیتر هیچگونه اثر سوئی برروی انگل داکتیلوکیروس نداشته وشوروی بیش از 2000 میلیگرم در لیتر باعث نابودی کلیه انگلهای داکتیلوکیروس می شود. حرارت حدود 12 و37 درجه سانتیگراد برای انگل بحرانی بوده وپس از 48 ساعت مقاومت انگل نابود می شود.
استعمال مستقیم تتراآمین سوپرسولفات به غلظت 1/0 تا 2/0 میلیگرم در لیتر به مدت 3 تا 4 بار به فاصله 48 ساعت در استخرهای آلوده برای درمان موثر است .
6-2 جنس کیروداکتیلوس ( Genus Gyrodactylus Nordman , 1932 )
کیروداکتیلوس از مهمترین انگلها از گروه انگلهای تک میزبانی (مونوکن ) است که حدود 5/0 میلیمتر طول دارد وبه رنگ مایل به سفید است. این انگل به ندرت با چشم غیر مسلح دیده می شود وبطور معمول در پوست وبندرت در آبشش وچشم ماهیان حضور می یابد.
این جنس بطور مشخص از سایر جنسهای موکنه آ به واسطه بدن شفاف (بعلت عدم وجود غده وتیلین ) وقرار گرفتن جنین در شکم آنها که موقعیت میانی دارد متفاوت است. انگلهای متعلق به این جنس همچنین فاقد لکه سیاه ( تحت عنوان چشم ) بوده وصفحه چسبیده آنها دارای 16 قلابک حاشیه ای ویک جفت قلاب میانی که به وسیله دو رابط میله ای به هم وصل شده هستند. تشخیص دقیق گونه های این جنس به وسیله قلابکها وقلابها امکان پذیر است
بدن این گونه مستطیلی واز سطح پشتی شکمی مسطح می باشد. قسمت قدامی بدن خیلی باریک است و2 شاخه ای دارای یک سری غده شده که دهانه آنها به سمت خارج باز شده ودهان در قسمت قدامی قرار دارد ودارای یک حلق قوی می باشد.
کیروداکتیلوس ها با حرکات انقباضی سریعی که از خود نشان می دهند به کمک ذره بین دستی یا عدسی با درشت نمایی کم به آسانی قابل تشخیص می باشند.
بیماری زایی
این انگل در ماهیان آب شیرین وشور مشاهده می گردد. کیروداکتیلوس زنده زا است لذا قادر است بسرعت در سطح بدن ماهی تکثیر نموده وآن را بپوشاند. اگر شدت آلودگی به کیروداکتیلوس در برانش بالا باشد ضایعات شدیدی مثل افزایش موکوس هیپرپلازی وخونریزی در برانش را ایجاد می کند.
درمان
استفاده از ضد کرمها برای مبارزه با این انگل ودرمان ماهیان بیمار با موفقیت بکار رفته است .
انگل کیروداکتیلوس در مزارع پرورشی به سهولت توسط فرمالین کنترل می شود.
7-ترما تودهای دو یا چند میزبانه انگل آبشش ماهیان پرورشی
ترماتودهای دو یا چند میزبانه (دیکنه ها) دارای دوره زندگی چند مرحله وپیچیده ای می باشند. آنها به طریقه جنسی وغیر جنسی متفاوت تولید مثل می کنند میزبانان خود را برای رشد ونمو تغییر می دهند تا به شکل بالغ در میزبانان اصلی درآیند. میزبانان واسطه ممکن است ماهی پرنده یا پستانداران باشند. ترماتودهای بالغ در روده کیسه صفرا یا درلوله های اداری عدسی چشم یا به ندرت در سایر اعضا دیده می شوند.
انگلهای دیکن به دو صورت ماهیان را آلوده می کنند :
1-آلودگی ماهیان به اشکال بالغ که در این صورت انگل در دستگاه گوارش ماهی به بلوغ می رسد.
2-آلودگی ماهیان به اشکال لاروی انگلهای دیکن اعم از حالتهای کیستیک ویا غیر کیستیک است که اندامهای مختلف بدن ماهیان را آلوده می سازد.
مراحل لاروی در ترماتودهای دیکن سرکر ومتاسرکر است. سرکرها در ماهیان یا به مرحله بلوغ می رسند ویا بصورت کیست ویا آزاد به شکل متاسرکر در بدن ماهیان زیست می کنند. سرکرها می توانند از طریق پوست چشم آبشش وارد بدن ماهی شوند ویا اینکه به وسیله ماهی بلعیده شوند.
بیماری زایی
گونه هایی از این جنس موجب آسیب آبشش ونقص در تنفس ماهیان می شوند. تخم این انگل و کرمهای بالغ می تواند سبب انسداد عروق شود. تلفات ماهیان آزاددر اثر تخریب آبششها ناشی از محبوس شدن تخم این انگل در عروق خونی وخروج آنها از عروق آبششها است. ایجاد بیماری با متاسرکرها در ماهیان به عامل اندام عفونی وتعداد انگل بستگی دارد.
بعضی اندامها مانند معز وطناب عصبی که به عفونتهای انگلی حساس هستند حتی با تعدادکمی متاسرکر عوارض خاصی را نشان نداده وکاهشی در توانایی زیستی ماهی بوجو نمی آورند. عفونتهای سنگین که با سرعت زیادی گسترش بیابد باعث تلفات بین ماهیان می شود.
پیشگیری
بهترین روش پیشگیری از عفونت دیکنه آ در ماهیان خذف حلزونها که به عنوان میزبان واسطه عمل می کنند است. چنین عملی به وسیله مواد شیمیای ضد حلزونها اصلاح شرایط محیطی وبالاخره استفاده از ماهیان حلزون خوار در سیستم پرورشی عملی است .
روش دیگر استفاده از ماهیان صدف خوار در استخرها است مثلا استفاده از کپور سیاه در پرورش چند گونه ای ماهی گرم آبی می تواند در ریشه کنی حلزونها بسیار موثر باشد.
خشک کردن استخرها وآهک پاشی قبل از کشت ماهی می تواند موجب جلوگیری از آلودگی مجدد واز بین رفتن قسمت عمده ای از میزبانهای واسطه اول شود.
8-سخت پوستان انگل آبشش ماهیان پرورشی
جنس لرنه آ Genus Lernaea , 1758
گونه های مختلف جنس لرنه آ هم اکنون جزء خطرناکترین نوع انگل ماهیان پرورشی آب شیرین وجهان بوده وبا گسترش پرورش ماهی به صورت متراکم اهمیت آن محسوستر می شود.
در جنس لرنه آ نرها زندگی انگلی ندارند وفقط به صورت آزاد زندگی می کنند وزندگی آنگلی فقط در ماده ها پس از طی مراحل آزاد دیده می شود.
بدن ماده ها بالغ طویل وکم وبیش استوانه ای وکروی شکل هستند.
لرنه آ در مرحله انگلی به پوست ماهی نفوذ می کنند محل نفوذ سطح شکمی است در آنجا اندام لنگر مانند انگل رشد می کند وبه آسانی دیده می شود.
وقتی لرنه آ بالغ شد به موجودی چرمی وکرم مانندتبدیل می شود که به وسیله سر لنگر مانند خود تا عمق چند میلیمتری درون ماهیچه های ماهی نفوذ کرده وبه آن متصل می شود. تخمهای انگل درون آب رها می شوند وبرای رسیدن به بلوغ چندین مرحله پشت سر گذارند. ماده های جوان در مرحله شنای آزاد توسط نرها بارور شده واز این پس زندگی انگلی را آغاز می کنند.
انتشار جغرافیایی
ماهیان آب شیرین در تمام طول سال مخصوصا" ماههای گرم با این انگل مواجه هستند. چون از لحاظ بوم شناختی چرخه زندگی انگل در درجه حرارتهای بالا کامل می شوند. بنابراین گسترش بیماری در مناطق معتدل فقط در طول تا بستان رخ می دهد. اما در مناطق معتدل گرم در تمام طول سال امکان همه گیری به صورت خطرناک وجود دارد.
انتقال
انتقال بیماری در جمعیت ماهیان یک استخر می تواند به روش افقی از ماهیان آلوده به ماهیان سالم از طریق زاد وولد انگل های بالغ انجام گیرد. انتقال مراحل آزاد انگل اعم از مرحله نائوپیلی وکوپه پودی بوسیله آب وارد استخر های پرورش ماهی تحت سیستم متراکم شده ودر شرایط بوم شناختی مناسب برای تکامل انگل از قبیل وجود ماهیان میزبان درجه حرارت مطلوب آب PHمیزان نمک آ ب بیماری حالت همه گیر می یابد.
درمان
در منابع مختلف پرمنگنات پتاسیم به عنوان داوری انتخابی برای نابودی انگل توصیه شده است در آزمایشات انجام شده روی ماهی کپور نقره ای پرمنگنات پتاسیم اثرات ضایت بخشی در کنترل بیماری نشان داده است .
شقایق نوروزی - مهدی مومن نیا
دیدگاه ها