اشکال متداول داروهای گیاهی در دامپزشکی
استفاده از گیاهان دارویی در سالهای اخیر مورد توجه جدی دامپزشکان در سراسر جهان قرار گرفته است. مخصوصا در شرایطی که تولید محصولات ارگانیک و بدور از موادشیمیایی طرفداران زیادی پیدا کرده است. اما آنچه مورد سؤال بسیاری از دامپزشکان می باشد این است که گیاهان دارویی به چه طریق مورد استفاده در دام قرار می گیرد بر خلاف تصور رایج گیاهان دارویی در اشکال بسیار متنوعی در تمامی گروههای حیوانانی (دام، طیور، آبزیان و زنبور عسل) قابل استفاده اند. در این مقاله به شرح و توضیح این اشکال دارویی می پردازیم. قبل از لازم به ذکر است شرط موفقیت د راستفاده از گیاهان دارویی تهیه گیاهان از منابع مطمئن و اطمینان از تازگی و شرایط نگهداری مطلوب آنها می باشد.
1- پودر Powder
ساده ترین فرم مصرف گیاهان دارویی در دامپزشکی محسوب می شود. در مورد گیاهان خوش طعم و برخی موارد که حیوان میل به خوردن دارد گیاه به صورت مکمل غذایی خوب عمل می کند. نوعاً استفاده از تمام گیاه برای رسیدن به یک دوز اثر گذار از مواد مؤثره مشکل است. ولی بدلیل سهوات مصرف بویژه در دامهای بزرگ و طیور یکی از بهترین روشها محصوب می شود. تجویز گیاهان بصورت پودر در حیوانات کوچک مشکل است بنابر این داشتن خلاقیت در این موارد مهم است. برخی حیوانات پودر را قبول می کنند و برخی دیگر بصورت مخلوط با غذا و در موارد دیگر مانند حیوانات دست آموز بصورت مخلوط در آبگوشت یا عسل و دیگر مایعات داده می شود. مایعات همراه با پودر گیاهان دارویی را بوسیله سرنگ هم می توان به حیوان خوراند. تعیین دور درمانی برای دام موضوعی است که بحث زیادی را به خود می طلبد. تعیین دوزاژ واقی می بایست بر اساس تحقیقات مشخص شود که برای بسیاری از گیاهان دارویی در کتب و مقالات مختلف به چاپ رسیده است. میزان مصرف پودر گیاهانی مانند کاسنی و رازیانه که بطور معمول استفاده می شوند 01/ تا 02/0 در صد وزن بدن دام است یعنی برای یک گاو با وزن 500 کیلو گرم این میزان بین 50 تا 100 گرم است. در جدیدترین کتب اصلی گیاهی و فراورده های بسته بندی شده گیاهی دوزاژ براساس یک انسان با وزن 68 کیلو گرم محاسبه می شود. بسیاری از دامپزشکان بویژه در مورد حیوانات دست آموز خانگی میزان دارو را بر اساس نسبت وزن حیوان به انسان محاسبه می کنند.
2- چای هاInfusions (Herbal Teas)
چای ها یکی از بهترین روش شناخته شده جهت استفاده گیاهان دارویی برای درمان هستند. در این روش از برگها، ساقه های جوان، گل ها و گل برگها و پودر گیاهان به آسانی و به سرعت در چای آب داغ تهیه می شوند. اما اشکال این روش این است که مواد مؤثره که از چا ی استخراج می شود. ها بندرت میزان کافی برای تاثیر درمانی از آن استخراج می شود. برای تهیه چای برا ی مصارف دامی بهتر است 50 گرم گیاه خشک شده یا 300- 150 گرم گیاه تازه با یک لیتر آب تازه جوشیده اضافه نمود و به مدت 15 دقیقه صبر نمود و سپس از آن استفاده نمود این چای در صورتی که صاف شود وتفاله آن جدا شود تا 48 ساعت قابل استفاده است.
3-جوشاند ه ها Decoctions
جوشانده ها در مورد ساقه های چوبی، پوست تنه، ساقه های زیر زمینی(ریزم) و ریشه گیاهان مورد استفاده قرار می گیرد.
برای ساخت جوشانده قطعات بریده شده یا خرد شده گیاه رادرظرف قرار داده و آب سرد روی گیاه ریخته و حرارت می دهیم تا به حالت نیم جوش طی مدت 20 تا 40 دقیقه باقی بماند. طی این مدت حجم کل محلول به یک سوم یا نیم کاهش می یابد. پس از آن محلول را صاف کرده و برای مدت 48 ساعت قابل نگهداری است..
4- خیسانده گیاه Maceration
خسیانده در مورد گیاهانی استفاده می شود که ترکیبات مطلوب مورد نظر محدود باشند یا تر کیبات آن به حرارت حساس باشند مانند سنا, سنب الطیب و جعفری. برای آماده سازی خیسانده گیاه و آب سرد را به نسبت یک به شش مخلوط کرده و مخلوط کردن را ادامه می دهند در این وضعیت 12 ساعت باقی می ماند. این محلول را مانند جوشانده یا دم کرده 24 ساعت قابل نگهداری است.
5- عصاره هاExtracts
عصاره های گیاهی ازمخلوط کردن قسمت خاصی از یک گیاه با یک حلال مانند آب، الکل اتیلیک، و سایر حلالها بدست می آورند. در واقع دم کرده ها و جوشانده ها خود نوعی عصاره آبی محسوب می شوند. عصاره های گیاهی با تنوع زیادی برای استفاده عرضه می شوند. عصاره ها بهمراه گلیسرین،آب و تنطور الکل در کپسولها و حب ها (pills) استفاده می شوند و بصورت تجاری بوسیله تعداد خاصی از مواد مؤثره بر حسب میلی گرم در هر دوز استاندارد می شوند و بدین ترتیب مواد مؤثره آنها افزایش می یابد. عصاره های مایع به اشکال شربت , لوسیون , چای- ضماد و بخور مورد استفاده قرار می گیرند.
6- اسانسها Essential oil
ا سانسها یا روغن های فرار یکی از مهمترین مواد مؤثره گیاهان دارویی هستند این روغنها در حرارت معمولی و در معرض هوا تبخیر می شوند.. بوی مخصوص برخی گیاهان مربوط به این دسته از گیاهان است. ساده ترین روش برای تهیه اسانسها قرار دادن مواد گیاهی در آب جوش به مدت چند ساعت است که در طی این مدت مواد اسانسی از گیاه متصاعد می شوند. در کارخانجات این مواد متساعد شده را مجدداً به مایع تبدیل می کنند.این مایع دارای دو فاز می شود که فاز روغنی آن اسانس نامیده می شود. روند تهیه اسانس مشابه گلاب گیری است اسانسهابعنوان مواد مؤثره در فراورده های دارویی مختلف مانند شربت, کرم, پماد, لوسیون بکار گرفته می شوند. یکی از اشکال مصرف این مواد به صورت بخور است
7- کپسولها و قرص ها Capsules and Tablets
بسیاری از گیاهان بصورت تجاری به شکل قرص یا کپسول نگهداری می شوند. این اشکال بیشتر برای حیوانات کوچک تجویز می شوند.کپسولها می توانند حاوی پودر , عصاره، اسانس یا تنطور و در اندازه های مختلف تهیه می شوند.برخی شرکت ها مقادیر ماده مؤثره را در بر حسب میلی گرم بر روی محصولات تضمین می کنند.
8- ضماد ها Poultices
ضماد یک روش قدیمی و معمول در استفاده موضعی گیاهان دارویی است.اصولا ضمادها را برای رفع کبودی و کوبیدگی، احتقان، التهاب، کشیدن چرک از دمل ها، آرام کردن خراشها و کشیدن سموم از بدن بکار می برند. معمولا گیاهان دارویی را به صورت پودر در می آورند و بعد به صورت ضماد استفاده می کنند. در زمان استفاده از این روش نبایدفراموش کرد که حیوانات از این مواد لیس می زنند بنابر این از بکار بردن مواد سمی در این موارد می بایست اجتناب کرد. برای تهیه یک ضماد ابتدا می بایست گیاه تازه یا خشک شده به مدت 5 دقیقه جوشاند سپس آنرا فشرده تا مایع اضافی آن خارج شود وپس از سرد شدن می توان آن را روی پوست قرارداد و روی آن را با یک پارچه کتانی بست. ضماد بر حسب مورد درمانی برای چند دقیقه تا چند ساعت روی موضع باقی می ماند.در صورت نیاز می بایست بعد از هر 2 تا 4 ساعت ضماد را عوض کرد.
9-کمپرسها Compresses
شبیه ضماد ها هستند و تفاوت آن با ضماد این است که به جای استفاده از گیاه از محلول تهیه شده از گیاهان دارویی آن بر روی پوست استفاده می شود. پارچه یا کتان در محلول گیاهی گرم یا سرد گیاه خیسانده شده و بر روی موضع استفاده می شود
10- شربت Syrup
از مخلوط کرده عصاره یا اسانس یا دیگر مواد موثره گیاه دارد در یک ترکیب قندی حاصل می شود و مصارف خوراکی دارد.
11- لوسیون Lotion
شکل دارویی است که از حل کردن ماده موثره گیاه که شامل اسانس یا عصاره یا روغن است در یک حلال مناسب برای مصارف خارجی تهیه می گردد.
12- پمادها و کرمها Creams Ointments
ماده موثره ترکیبات پماد ها و کرمها از عصاره ها و اسانس های گیاهی تشکیل شده است.تفاوت پمادها و کرمها در وجود میزان آب موجود در آنها است در واقع در پمادها ماده مؤثره دارو در یک پایه چرب قرار داده شده و به طور موضعی استفاده میشود. و کرمها مشابه پماد است اما به دلیل وجود آب در پایه آن، راحتتر روی پوست پخش و جذب میشود.
13- اسپری، بخور Spraying
این روش برای داروهایی بکار میرود که عمدتاً از اسانس تهیه شده باشند. این روش کاربرد داروهای گیاهی در درمان بیماریهای تنفسی طیور کاربرد ویژه ای دارد. محلولهای تهیه شده در مه پاشها و نازلهای تحت فشار به راحتی قابل استفاده است.
14- دود دادن Smoking
برخی از گیاهان دارویی در زمان آتش زدن و تولید دود مواد موثره خود را آزاد می کنند. نمونه آشنای این روش همانااسفند است. علاوه بر این تعدادی از گیاهان مانند سیاهدانه و چوب صنوبر است که دود حاصل از سوختن آنها نقش دور کنندگی حشرات را دارد.
استفاده از گیاهان دارویی در سالهای اخیر مورد توجه جدی دامپزشکان در سراسر جهان قرار گرفته است. مخصوصا در شرایطی که تولید محصولات ارگانیک و بدور از موادشیمیایی طرفداران زیادی پیدا کرده است. اما آنچه مورد سؤال بسیاری از دامپزشکان می باشد این است که گیاهان دارویی به چه طریق مورد استفاده در دام قرار می گیرد بر خلاف تصور رایج گیاهان دارویی در اشکال بسیار متنوعی در تمامی گروههای حیوانانی (دام، طیور، آبزیان و زنبور عسل) قابل استفاده اند. در این مقاله به شرح و توضیح این اشکال دارویی می پردازیم. قبل از لازم به ذکر است شرط موفقیت د راستفاده از گیاهان دارویی تهیه گیاهان از منابع مطمئن و اطمینان از تازگی و شرایط نگهداری مطلوب آنها می باشد.
1- پودر Powder
ساده ترین فرم مصرف گیاهان دارویی در دامپزشکی محسوب می شود. در مورد گیاهان خوش طعم و برخی موارد که حیوان میل به خوردن دارد گیاه به صورت مکمل غذایی خوب عمل می کند. نوعاً استفاده از تمام گیاه برای رسیدن به یک دوز اثر گذار از مواد مؤثره مشکل است. ولی بدلیل سهوات مصرف بویژه در دامهای بزرگ و طیور یکی از بهترین روشها محصوب می شود. تجویز گیاهان بصورت پودر در حیوانات کوچک مشکل است بنابر این داشتن خلاقیت در این موارد مهم است. برخی حیوانات پودر را قبول می کنند و برخی دیگر بصورت مخلوط با غذا و در موارد دیگر مانند حیوانات دست آموز بصورت مخلوط در آبگوشت یا عسل و دیگر مایعات داده می شود. مایعات همراه با پودر گیاهان دارویی را بوسیله سرنگ هم می توان به حیوان خوراند. تعیین دور درمانی برای دام موضوعی است که بحث زیادی را به خود می طلبد. تعیین دوزاژ واقی می بایست بر اساس تحقیقات مشخص شود که برای بسیاری از گیاهان دارویی در کتب و مقالات مختلف به چاپ رسیده است. میزان مصرف پودر گیاهانی مانند کاسنی و رازیانه که بطور معمول استفاده می شوند 01/ تا 02/0 در صد وزن بدن دام است یعنی برای یک گاو با وزن 500 کیلو گرم این میزان بین 50 تا 100 گرم است. در جدیدترین کتب اصلی گیاهی و فراورده های بسته بندی شده گیاهی دوزاژ براساس یک انسان با وزن 68 کیلو گرم محاسبه می شود. بسیاری از دامپزشکان بویژه در مورد حیوانات دست آموز خانگی میزان دارو را بر اساس نسبت وزن حیوان به انسان محاسبه می کنند.
2- چای هاInfusions (Herbal Teas)
چای ها یکی از بهترین روش شناخته شده جهت استفاده گیاهان دارویی برای درمان هستند. در این روش از برگها، ساقه های جوان، گل ها و گل برگها و پودر گیاهان به آسانی و به سرعت در چای آب داغ تهیه می شوند. اما اشکال این روش این است که مواد مؤثره که از چا ی استخراج می شود. ها بندرت میزان کافی برای تاثیر درمانی از آن استخراج می شود. برای تهیه چای برا ی مصارف دامی بهتر است 50 گرم گیاه خشک شده یا 300- 150 گرم گیاه تازه با یک لیتر آب تازه جوشیده اضافه نمود و به مدت 15 دقیقه صبر نمود و سپس از آن استفاده نمود این چای در صورتی که صاف شود وتفاله آن جدا شود تا 48 ساعت قابل استفاده است.
3-جوشاند ه ها Decoctions
جوشانده ها در مورد ساقه های چوبی، پوست تنه، ساقه های زیر زمینی(ریزم) و ریشه گیاهان مورد استفاده قرار می گیرد.
برای ساخت جوشانده قطعات بریده شده یا خرد شده گیاه رادرظرف قرار داده و آب سرد روی گیاه ریخته و حرارت می دهیم تا به حالت نیم جوش طی مدت 20 تا 40 دقیقه باقی بماند. طی این مدت حجم کل محلول به یک سوم یا نیم کاهش می یابد. پس از آن محلول را صاف کرده و برای مدت 48 ساعت قابل نگهداری است..
4- خیسانده گیاه Maceration
خسیانده در مورد گیاهانی استفاده می شود که ترکیبات مطلوب مورد نظر محدود باشند یا تر کیبات آن به حرارت حساس باشند مانند سنا, سنب الطیب و جعفری. برای آماده سازی خیسانده گیاه و آب سرد را به نسبت یک به شش مخلوط کرده و مخلوط کردن را ادامه می دهند در این وضعیت 12 ساعت باقی می ماند. این محلول را مانند جوشانده یا دم کرده 24 ساعت قابل نگهداری است.
5- عصاره هاExtracts
عصاره های گیاهی ازمخلوط کردن قسمت خاصی از یک گیاه با یک حلال مانند آب، الکل اتیلیک، و سایر حلالها بدست می آورند. در واقع دم کرده ها و جوشانده ها خود نوعی عصاره آبی محسوب می شوند. عصاره های گیاهی با تنوع زیادی برای استفاده عرضه می شوند. عصاره ها بهمراه گلیسرین،آب و تنطور الکل در کپسولها و حب ها (pills) استفاده می شوند و بصورت تجاری بوسیله تعداد خاصی از مواد مؤثره بر حسب میلی گرم در هر دوز استاندارد می شوند و بدین ترتیب مواد مؤثره آنها افزایش می یابد. عصاره های مایع به اشکال شربت , لوسیون , چای- ضماد و بخور مورد استفاده قرار می گیرند.
6- اسانسها Essential oil
ا سانسها یا روغن های فرار یکی از مهمترین مواد مؤثره گیاهان دارویی هستند این روغنها در حرارت معمولی و در معرض هوا تبخیر می شوند.. بوی مخصوص برخی گیاهان مربوط به این دسته از گیاهان است. ساده ترین روش برای تهیه اسانسها قرار دادن مواد گیاهی در آب جوش به مدت چند ساعت است که در طی این مدت مواد اسانسی از گیاه متصاعد می شوند. در کارخانجات این مواد متساعد شده را مجدداً به مایع تبدیل می کنند.این مایع دارای دو فاز می شود که فاز روغنی آن اسانس نامیده می شود. روند تهیه اسانس مشابه گلاب گیری است اسانسهابعنوان مواد مؤثره در فراورده های دارویی مختلف مانند شربت, کرم, پماد, لوسیون بکار گرفته می شوند. یکی از اشکال مصرف این مواد به صورت بخور است
7- کپسولها و قرص ها Capsules and Tablets
بسیاری از گیاهان بصورت تجاری به شکل قرص یا کپسول نگهداری می شوند. این اشکال بیشتر برای حیوانات کوچک تجویز می شوند.کپسولها می توانند حاوی پودر , عصاره، اسانس یا تنطور و در اندازه های مختلف تهیه می شوند.برخی شرکت ها مقادیر ماده مؤثره را در بر حسب میلی گرم بر روی محصولات تضمین می کنند.
8- ضماد ها Poultices
ضماد یک روش قدیمی و معمول در استفاده موضعی گیاهان دارویی است.اصولا ضمادها را برای رفع کبودی و کوبیدگی، احتقان، التهاب، کشیدن چرک از دمل ها، آرام کردن خراشها و کشیدن سموم از بدن بکار می برند. معمولا گیاهان دارویی را به صورت پودر در می آورند و بعد به صورت ضماد استفاده می کنند. در زمان استفاده از این روش نبایدفراموش کرد که حیوانات از این مواد لیس می زنند بنابر این از بکار بردن مواد سمی در این موارد می بایست اجتناب کرد. برای تهیه یک ضماد ابتدا می بایست گیاه تازه یا خشک شده به مدت 5 دقیقه جوشاند سپس آنرا فشرده تا مایع اضافی آن خارج شود وپس از سرد شدن می توان آن را روی پوست قرارداد و روی آن را با یک پارچه کتانی بست. ضماد بر حسب مورد درمانی برای چند دقیقه تا چند ساعت روی موضع باقی می ماند.در صورت نیاز می بایست بعد از هر 2 تا 4 ساعت ضماد را عوض کرد.
9-کمپرسها Compresses
شبیه ضماد ها هستند و تفاوت آن با ضماد این است که به جای استفاده از گیاه از محلول تهیه شده از گیاهان دارویی آن بر روی پوست استفاده می شود. پارچه یا کتان در محلول گیاهی گرم یا سرد گیاه خیسانده شده و بر روی موضع استفاده می شود
10- شربت Syrup
از مخلوط کرده عصاره یا اسانس یا دیگر مواد موثره گیاه دارد در یک ترکیب قندی حاصل می شود و مصارف خوراکی دارد.
11- لوسیون Lotion
شکل دارویی است که از حل کردن ماده موثره گیاه که شامل اسانس یا عصاره یا روغن است در یک حلال مناسب برای مصارف خارجی تهیه می گردد.
12- پمادها و کرمها Creams Ointments
ماده موثره ترکیبات پماد ها و کرمها از عصاره ها و اسانس های گیاهی تشکیل شده است.تفاوت پمادها و کرمها در وجود میزان آب موجود در آنها است در واقع در پمادها ماده مؤثره دارو در یک پایه چرب قرار داده شده و به طور موضعی استفاده میشود. و کرمها مشابه پماد است اما به دلیل وجود آب در پایه آن، راحتتر روی پوست پخش و جذب میشود.
13- اسپری، بخور Spraying
این روش برای داروهایی بکار میرود که عمدتاً از اسانس تهیه شده باشند. این روش کاربرد داروهای گیاهی در درمان بیماریهای تنفسی طیور کاربرد ویژه ای دارد. محلولهای تهیه شده در مه پاشها و نازلهای تحت فشار به راحتی قابل استفاده است.
14- دود دادن Smoking
برخی از گیاهان دارویی در زمان آتش زدن و تولید دود مواد موثره خود را آزاد می کنند. نمونه آشنای این روش همانااسفند است. علاوه بر این تعدادی از گیاهان مانند سیاهدانه و چوب صنوبر است که دود حاصل از سوختن آنها نقش دور کنندگی حشرات را دارد.
دیدگاه ها