تولید مثل در گاو
ایمان عظیمی
بقای نسل موجودات زنده ، به یک عامل حیاتی و مهم به نام تولید مثل بستگی دارد . اگر موجودی قادر به تولید مثل نباشد ، نسل آن موجود رو به انقراض و نابودی خواهد رفت . تولید مثل شاخص مهمی در تعیین بازدهی تولیدات دامی است . گاو در بهترین شرایط یک گوساله در سال تولید می کند. بنابراین تولید مثل گاو بازدهی پایین تری از سایر گونه های دامی مثل خوک و گوسفند دارد . این نکته بدین معناست که گاوداری، از درجه پیشرفت ژنتیکی آهسته تری برخورداراست. تولید شیر فقط زمانی برای دام مقـدور است که بتواند دوباره زایمان کند و همچنین تولید گوساله از نظر جایگزینی در گله و هم از نظر تولید گوشت اهمیت دارد. بدین ترتیب روند تولید مثل از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می گردد.
بازدهی تولید مثل را می توان به عـنوان میزان توانایی گاو در آبستن شدن و تولید گوساله ی زنده و سالم مطرح نمود. از نظر بیولوژیک ، نرخ زایمان مناسبترین مقـیاس برای سنجش باروری است. نرخ زایمان عبارت است از تعداد گوساله های به دنیا آمده از هر 100 تلقیح است. اقتصاد باروری از طریق اندازه گیری (فاصله دو زایمان) و در واقع فاصله ی بین دو زایمان موفق محاسبه می شود. در انگلستان فاصله ی بین دو زایمان در گاو شیری 365 روز در سال تعیین شده است ؛ به عنوان مثال طولانی تر شدن این روند در گاوهای پر تولید قابل قبول است ، ولی در گاوهای با تولید متوسط با افزایش این روند روزانه خسارات اقتصادی را بر دامدار تحمیل می کند . این ضرر مالی ناشی از دخالت عواملی چون نقصان تولید شیر ، هزینه جایگزینی گاوهای حذفی ، کاهش فـروش گوساله به ازای هر گاو و افـزایش استهلاک گله است. اهـمیت تولید مثل در گاوهای گوشتی نیز به هـمین نسبت است . گاوهایی که توان تولید مثلی بالایی دارند از سوددهی بیشتری برخوردار هستند.
برای کوتاه و فـشرده کردن فصل زایش، وجود مدیریت بسیار دقیق و تغذیه ی مناسب گاوها ضروری است. برای دست یابی به فاصله زایمان ایده آل ( 365 روز) نباید فاصله زایمان تا آبستنی مجدد طولانی تر از 80-85 روز باشد. تشخیص گاو فحل از اهمیت بالایی در گله برخودار است و در رابطه با این موضوع تاکنون تکنولوژی های فراوانی توسط دانش پژوهان علم دامپزشکی و دامپروری بیان شده است تا در تشخیص فحلی و کوتاه شدن فواصل زایمان کمک شود.
حال که از اهمیت اقتصادی تولید مثل آشنایی یافتید ؛ در بخش های گوناگون از این مقاله در ابتدا تلاشی شده است به شرایط فیزیولوژیکی دستگاه تولید مثل دام نر وماده ، رفتارهای فحلی ، تلقیح ، آبستنی و... توجه بیشتری مبذول گردد. و انشا... بتواند برای علاقه مندان مثمر ثمر واقع شود.
آشنایی با دستگاه تناسلی دام ماده
نقش و اهمیت حیوانات ماده در تولید مثل ، بیشتر از حیوانات نر است . زیرا علاوه بر تعیین بخشی از خواص ژنتیکی نوزاد ، تغذیه جنین و نوزاد را بر عهده دارد . به همین دلیل در این مقاله بیشتر به دام ماده پردازش می شود . دستگاه تولید مثل در حیوانات ماده مختلف از قـسمت های متشابه تشکیل شده است و اختلاف آن در شکل و اندازه ی این قسمت ها می باشد. مهمترین این اختلافات در شاخ های رحم دیده می شود.
دستگاه تولید مثل دام ماده از: تخمدان ها ، مجرای تخم بر یا اویدوکت ، رحم ، مهبل و فرج تشکیل شده است.
1- تخمدان ها( ovaries )
عضو اصلی دستگاه تولید مثلی دام ماده می باشد . رنگ آن ها خاکستری است و وزن آن ها در حیوانات گوناگون متفاوت است. در گاو ماده در حدود 20 گرم نیز می رسد. اندازه تخمدان در سنین مختلف متفاوت است . سطح آن صاف است و در وسط دارای شار عمیقی است که به آن ناف تخمدان گفته می شود. ساختمان تخمدان از دو لایه مرکزی و قشری تشکیل شده است . تخمدان سمت راست در گاو بزرگتر و فعال تر است .
لایه مرکزی : دارای رگ های خونی فراوانی است که از ناف تخمدان وارد آن می شود و آن را بافت اسفنجی تخمدان می گویند.
لایه قشری یا تخم زا : این لایه فعال تر از لایه مرکزی است و تقاوت این دو به دلیل وجود برجستگی ها روی تخمدان است که به آن فولیکول می گویند. فولیکول ها حاوی تخمک یا سلول جنسی ماده می باشند.
وظایف تخمدان ها: مهمترین وظیفه تخمدان تولید سلول جنسی ماده یا تخمک و تولید هورمون جنسی ماده که سبب heat در حیوان می شود. فولیکول ها در سطح تخمدان قابل رویت هستند رشد آن ها در دوران بلوغ صورت می گیرد. فولیکول ها در دوران فحلی تحت تأثیر هورمون های مترشحه ی هیپوفیز جلویی که گنادوتروپین نام دارد کاملا" تکامل می یابند و به عبارت دیگر رسیده شده ، به سمت سطح تخمدان ، حرکت می کنند. پس از رسیده شدن کامل فولیکول که به آن فولیکول گراف گفته می شود. در این زمان پاره شده ، در نتیجه تخمک یا سلول جنسی ماده ، آزاد می گردد. به رسیده شدن فولیکول، فولیکوژنز و تکامل سلول جنسی اووژنز می گویند.
ترکین فولیکول و خارج شدن تخمک از داخل آن را تخمک افشانی یا اوولیشن می نامند. پس از پاره شدن فولیکول و خارج شدن تخمک از داخل آن در اثر خون ریزی در روی سطح تخمدان، لخته خونی به نام جسم قرمز(Hemorrhagicum corpus (به وجود می آید . سپس با گذشت زمان ، سلول های اطراف جسم قرمز افزایش یافته و رنگ زرد مشخصی را به خود می گیرد که به آن جسم زرد (Corpus luteum (گفته می شود.
اگر آبستنی اتفاق نیفتد ، جسم زرد تحلیل رفته و جای آن را بافت سفـید همبندی پر می شود که جسم سفید (Corpus albica) نامیده می شود. از بین رفتن جسم زرد باعـث می شود که تخمدان ، به یک فولیکول اولیه دیگر امکان رشد و رسیده شدن را بدهد.
اگر لقاح و آبستنی صورت گرفت جسم زرد پایدار مانده و با ترشح هورمون پروژسترون ، جلوی رشد دیگر فولیکول ها را می گیرد و بنابراین باعـث دوام آبستنی می شود . از بین رفتن جسم زرد در حین آبستنی در تمام حیوانات باعـث سقط جنین می شود.
2- مجرای تخم بر ( لوله های رحمی Oviduct )
لوله ی اویدوکت مجرای انتقال تخمک یا تخم بارور به رحم است . این مجرا با پیچ و خم فراوان از میان لیگمان های رحمی به Mesosalpinx عبور کرده و به رحم می رسد. طول آن در گاو 20 الی 30 سانتی متر است . اویدوکت از 3 قسمت تشکیل شده است . که از سمت تخمدان اولین قسمت شیپور فالوپ قرار دارد . این قسمت مسئول دریافت تخمک است . قسمت بعدی آمپول نام دارد؛ که بهترین محل برای لقاح اسپرم با تخمک می باشد. قسمت پایانی ایستموس است که در نهایت لوله اویدوکت را به شاخ های رحم وصل کرده است .
شاخ های رحم ( Uterine Horn )
این شاخ ها ، به شکل دو کیسه هستند که از یک لایه ی ماهیچه ای بیرونی و لایه ی مخاطی داخلی تشکیل شده است. در لایه داخلی برجستگی های تکمه مانندی به شکل مقعر قرار دارد که کارانکول ( ( Carancule نامیده می شود. کارانکول ها به شکل نر و ماده به کتیلدون ها (فرورفتگی روی پرده جنینی) اتصال می یابند تا پرده جنینی را محکم به دیواره ی شاخ رحم متصل کنند.
بدنه رحم (The body of the uterus)
بدنه رحم کوتاه بوده و به شکل کوچکی توسعه یافته است . در صورتی که شاخ های رحم به نسبت طولانی تر از آن است . بعد از لقاح و آبستنی ، رویان از Oviduct وارد شاخ های رحم می شود. در این محل جنین رشد و توسعه می یابد و جفت (placenta ) به وجود می آید. همراه با بزرگ شدن جنین به رحم منتقـل می شود. رحم عضوی عضلانی است و اندازه ی آن در دوران آبستنی افزایش می یابد. دیواره آن در حدود 10- 3 میلی متر است لایه های آن از داخل به بیرون عـبارت اند از: آندومتر ، میو متر و لایه ی سروزی . کارانکول ها از مشخصه های رحم در نشخوارکنندگان است و در حقیقت محل اتصال جفت می باشد.
گردن رحم، واژن و فرج ( ( Cervix,Vagina and Vulva
سرویکس یا گردن رحم سدی است بین رحم و واژن که به اندازه ها ی مختلف ، از 3- 2 سانتی متر در تلیسه تا تقریبا" 10 سانتی متر در گاو بالغ دیده می شود که دارای دیواره فیبروزی ضخیمی است . به صورت پیچ خورده است و فقط در موقع زایمان و فحلی باز است. بنابراین این مجرا رحم را مسدود می کند.
واژن به سمت خلف از گردن رحم تا خروجی دستگاه تناسلی ادامه می یابد و طول آن بسته به آبستنی یا عدم آبستنی تتغییر می کند. در کف واژن مجرای خروج ادرار قرار دارد و در سمت عقب آن ته کیسه قرار دارد. دیواره آن محکم و قابل انعطاف است و لایه پوششی یا اپیتلیوم آن با سیکل تخمدانی تغییر می کند. سلول های نزدیک گردن رحم میکوس ترشح می کنند و در مرحله فحلی فعال است. در آخرین قسمت ، از دستگاه تناسلی دام ماده فرج قرار دارد .
آشنایی با دستگاه تناسلی دام نر
دستگاه تولید مثل حیوان نر شامل اندام های اولیه، ثانویه و ضمینه است. بیضه ها اعضای اولیه جنسی دام نر هستند که در کیسه بیضه (Srotum) جای دارند. اعضای ثانویه ی جنسی نر مجاری هستند که اسپرم را از بیضه ها به خارج بدن منتقل می کند. و از مجاری آوران ( Efferent Ducts ) که داخل بیضه ها قرار دارد، اپیدیدیم ، کانال دفران ، آلت تناسلی و مجاری ادراری تشکیل شده است. غده ی پروستات ، غدد وزیکول سمینال و غدد کوپر اندام های ضمینه را تشکیل می دهند.
اسپرماتوزوآ در دمایی پایین تر از دمای بدن تولید می شود. بر همین اساس بیضه ها در بیرون از بدن درون کیسه قرار دارند. کیسه ی بیضه از داخل با بافت عضلانی دارتوس پوشیده شده است که می تواند در هوای سرد کیسه بیضه را به داخل بدن نزدیک کند و در هوای گرم عکس این عمل را انجام دهد. اندازه آن در حیوانات مختلف متفاوت است. هر بیضه توسط یک بند به بدن متصل است. سرخرگ اسپرماتیک داخلی و سیاهرگ اسپرماتیک در قسمت قدامی و کانال وابران در قسمت خلفی بند بیضه قرار دارد.
هر بیضه توسط دو لایه به نام فیبروزی به نام تونیکا واژینالیس که ادامه پرده صفاق است پوشیده شده است.
ساختمان داخلی بیضه
بخش درونی بیضه به وسیله غشاهای فیبری یا دیوارهایی به نام سپتوم(Septum) به بخش هایی تقسیم شده است که لوبول خوانده می شود.هر لوبول 4 لوله اسپرم ساز را احاطه می کند. داخل هر لوبول توسط بافت شبکه ای که حاوی رگ های خونی ، اعصاب و سلول های لیدیگ می باشد. این لوله ها دارای پیچ خوردگی های فراوانی هستند لایه داخلی این لوله ها توسط دو نوع سلول پوشیده شده اند: سلول های اسپرماتوگونی که اسپرماتوزوئید تولید می کند و سلول های سرتولی که سلول های اسپرماتوگونی را تغذیه می کنند.
اعضای ثانویه جنسی در حیوان نر
لوله های آوران توسط مجرای باریکی به نام آوران با اپیددییم مرتبط می شوند. عبور اسپرماتوزآ با عبور از درون اپیددییم با بلوغ همراه است. این بلوغ شامل تکامل و تمایز و پیدا کردن قدرت تحرک است. مجرای وابران اسپرماتوزوآ را از اپیددییم خارج می کند و به مجرای ادراری می برد.
اندام های ضمینه دستگاه تناسلی دام نر
غده پروستات غده کوچکی است که در بالای گردن مثانه و نزدیک به ابتدای مجرای ادراری قرار دارد. دو غده وزیکول سمینال به لوبولهای کوچک تری تقسیم می شوند که در دو طرف گردن مثانه نزدیک غده پرستات قرار دارند. غدد کوپر در دو طرف مجرای ادرای قرار دارند و با ترشح مایع قلیایی باعث خنثی کردن اسیدیته منی در هنگام انزال منی می شود در حقیقت با این کار باعث زنده ماندن اسپرماتوزآ می شود. غدد ضمینه تناسلی بخشی از ترکیبات مایع اسپرم را نیز ترشح می کنند.
سیکل فحلی ( Estrous Cycle )
در کالبد گشایی دستگاه تناسلی حیوان ماده آشنا شدیم که ساختمان تخمدان حالت پایدار و ثابتی ندارد و پیوسته در خلال چرخه های رشد فولیکول، تخمک گذاری، تحلیل فولیکول و رشد وتحلیل جسم زرد تغییراتی در سطح ظاهری آن به وجود می آورد.
سیکل تولید مثل در گاو شامل یک سلسله اتفاقات معینی است که پس از سن بلوغ رخ می دهد. این سیکل در گاوها به طور میانگین 21 روز طول می کشد.(در برخی گاو در حدود 24- 17 روز ) و این شامل آماده شدن سیستم تولید مثل یا فحلی و آزاد شدن تخمک از تخمدان است.
روز 1- 0
در این مدت گاو فحل است و در وضعیت فحلی ایستا قرار دارد (standing heat). روز 0 به طور متوسط 18 ساعـت ( در برخی 24- 18 ساعت) طول می کشد . در حدود 12 ساعت پس از حالت ایستایی فولیکول گراف رسیده تحت پدیده آزاد شدن تخمک از تخمدان رها می شود و مقدار زیادی هورمون LH را از غده هیپوفیز آزاد می کند.
روز 1 و 2
سلول ها به هم دیگر متصل می شوند و فولیکول تغییر می یابد و ماده ای با سلول های زرد رنگ به نام کورپوس لوتئوم یا جسم زرد باقی می ماند. این تغیر در سلول ها به دلیل هورمون های فعال بخصوص LH روی می دهد.
روز 2 و 5
کورپوس لوتئوم به سرعت رشد می کند و در این مرحله ممکن است ، تعداد بی شماری از فولیکول ها در روی تخمدان ملاحظه شود . ولی در روز 5 آن ها تحلیل می روند.
روز 5 الی 16
کورپوس لوتئوم به رشد و توسعه ادامه می دهد و با حداکثر نیرو رشد می کند و در حدود روز 10 فعالیت دارد. این امر هنوز پوشیده است که هورمون پروژسترون چگونه مانع قطع هورمون LH از هیپوفیز می شود. در طول این دوره تخمدان ها به استثنا کورپوس لوتئوم نسبتا" غیر فعال می شوند. در این مدت هیچ فولیکولی توانایی تولید رشد و یا تخمک گزاری را ندارد و باید گفت سطح هورمون پروژسترون بالاست. (هورمون بقای آبستنی)
روز 16 الی 18
در این روز کورپوس لتئوم به سرعت تحلیل می رود و در نهایت از بین می رود. و شواهد نشان می دهد که پروستاگلاندین افزایش می یابد.
روز 18 الی 20
در این دوره کورپوس لوتئوم تقریبا" بدون هیچ کارایی تحلیل می رود و چندین فولیکول شروع به رشد می کنند. یکی از آن ها که توسط عمل سرژ برجسته تر می گردد و سریع تر و فعال تر رشد می کند. در نتیجه فولیکول گراف رشد می کند و با ترشح مقدار زیادی از استروژن فولیکول های دیگر را نا کارآمد می کند.
روز 21 یا 0
فولیکول گراف با افزایش میزان استروژن آزاد می شود و مطابق با آن میزان پروژسترون کاهش می یابد و باعث تحلیل رفتن کورپوس لوتئوم می شود. در این موقع فحلی اتفاق می افتد و سیکل فحلی به روز 0 باز می گردد. سطح استروژن در خون بالا می رود و ترشح LH تقریبا" در پایان فحلی قطع می شود.
رویداد های تخمدانی توسط عمل متقابل هورمون های مترشحه از هیپوتالاموس، هیپوفیز قدامی، تخمدان و رحم کنترل می شوند.
تلقیح مصنوعی Atificial Insemination
استفاده از این روش جهت باروری دام ها، در صورتی که فحلی در زمان مناسب تشخیص داده شود؛ برای پرورش دهندگان مزایای فراوانی دارد. در ادامه برخی از این مزایا به صورت خلاصه وار شرح داده می شود.
1) بهره ژنتیکی
این امر مهمترین مزیت این تلقیح مصنوعی است. با بهره گیری از این روش دامدار می تواند ژن های برتر را در میان نژادهای گاو یا گله گسترش و از بهره اقتصادی بالایی برخوردار شود.
2) کاهش هزینه
خرید یا پرورش گاو نر همواره پر هزینه و در کنار آن خطرات نامطلوب بودن و حذف آن پیش از بهره وری وجود دارد. علاوه بر این دامدار نمی تواند پیش از تلقیح گروهی از گاوها و سپری شدن چندین ماه از ناباروری یا سخت باروری گاو نر آگاه شود و تا این زمان الگوی زایش گله تا حد زیادی نا متعادل می شود و زیان اقتصادی نیز نسیب دامدار می شود.
3) کنترل بیماری
اگر گاو نری که جهت تلقیح استفاده می شود آلوده به بیماری های مقاربتی باشد؛ این امر نه تنها باعث ناباروری آن می شود بلکه باعـث آلودگی گاوهای ماده ای که با این گاو نر جفت گیری کرده اند می شود. حتی ممکن است از طریق تماس فیزیکی آلودگی در گله سرایت کند. استفاده از روش تلقیح مصنوعی در پیش گیری از چنین مشکلاتی بسیار مورد توجه است.
4) ایمنی و سلامت
عده ای معتقد هستند که استفاده از این روش یکی از دلایل ایجاد آن بوده است. پرورش گاو نر بزرگ کاری خطر ناک است و این خوی تهاجمی در حیوان در نژادهای گوناگون متفاوت است. به عنوان مثال نرها در نژاد ، هرفورد حالت تهاجمی تری نسبت به گاو نر هلشتین و فریزین دارد.
5) قابلیت انعطاف
ممکن است دامدار مایل نباشد تمام گوساله ها را از گاوهای نری بگیرد که یک مشخصه دارند و یا همگی از یک نژاد هستند. به عنوان مثال دامدار با استفاده از این روش می تواند بهترین گاو شیروار خود را با گاو نر خوب از نژاد شیری تلقیح کند یا گاو ماده ای که از نظر جثه کوچک است را با گاو نری که از لحاظ ژنی گوساله کوچک تر تولید می کند و باعث آسان زایی می شود، تلقیح نماید تا از مشکلات سخت زایی جلوگیری کند.
6) باروری بالا
7) نگه داری سوابق گله
توصیه هایی برای تلقیح مناسب در گاو
1) انتخاب اسپرم مناسب با جثه تلیسه یا ماده گاو.
2) چنانچه از جفتگیری طبیعی برای تلقیح گاوها استفاده می شود، گاو نر مورداستفاده نباید از گوساله های نر متولد شده در همان گله انتخاب شود (هیچ گونه رابطه خویشاوندی با گله نداشته باشد) و نباید بیش از دو سال در گله باقی بماند (نباید با دختران خود جفتگیری کند). همچنین، باید وزن و سن مناسب (2تا 5 سال)، میل جنسی و قدرت باروری خوبی داشته باشد و به بیماری های مسری، لنگش و صفت نامطلوب ژنتیکی دچار نباشد.
3) به گاوداران پیشرو که به افزایش سریعتر ژنتیکی گله خود تمایل دارند، توصیه می شود ماده گاو یا ماده گاوهای برتر خود را انتخاب کنند و با استفاده از روش انتقال رویان آنها به عنوان منبع تولید رویانهای برتر استفاده کنند.
4) به گاودارانی که ماده گاوهایی را با پتانسیل ژنتیکی بالا دارند و از اسپرمهای گران قیمت برای تلقیح آنها استفاده می کنند (و به طور کلی گاودارانی که به هر دلیلی به تولید گوساله های نر در گله خود تمایل ندارند)، توصیه می شود که برای اجتناب از تولد گوساله های نر و در نتیجه هدر رفتن هزینهها، از اسپرم تعیین جنسیت شده استفاده کنند.
5) تغییر منبع مکمل چربی جیره از امگا-6 به امگا-3؛ به عبارتی مکملهای به دست آمده از منابعی مانند روغن سویا، روغن آفتابگردان و روغن ذرت از جیره حذف شود و مکلمهای چربی از منشأ روغن ماهی به جیره افزوده شود. اسیدهای چرب امگا-3 با کاهش PGF از تحلیل جسم زرد آبستنی و در نتیجه مرگ و میر رویان و بازگشت فحلی پیشگیری می کنند. استفاده از مکلمهای به دست آمده از روغن ماهی و یا حتی آرد ماهی که روغن آن به طور کامل گرفته نشده باشد، می تواند درصد این تلفات را به نحو چشمگیری کاهش دهد.
6) تنظیم جیره به نحوی که تولید آمونیاک در شکمبه بیش از حد نباشد. استفاده نامعقول از منابع ازت غیرپروتئینی و منابع پروتئینی با تجزیه پذیری زیاد، موجب افزایش اوره خون می شود که با کاهش PH شرایط برای بقای رویان نامساعد می شود.
7) خشک کردن به موقع ماده گاو. رعایت دوره 60 روزه خشکی مطلوب است؛ دوره های کوتاهتر، فرصت کافی را برای ترمیم بافت پستان ایجاد نمی کند و تولید شیر در دوره بعدی کمتر از حد انتظار خواهد بود.
8) پانزده روز پیش از زایمان، افزودن نمک آنیونی به جیره، با نظر متخصص تغذیه، به منظور پیشگیری از بیماری Praturent paresis بسیار حائز اهمیت است. همچنین، تزریق ویتامین E می تواند در سهولت زایمان و پیشگیری از جفت ماندگی موثر باشد.
9) از آنجایی که بخش عمده جیره را در دوره خشکی، علوفه و در دوره پس از زایش، کنستانتره تشکیل می دهد، این تغییر ناگهانی جیره استرس غذایی شدیدی به دام وارد می کند؛ بنابراین توصیه می شود از حدود 10 روز مانده به زایمان، این تغییر به تدریج و گام به گام انجام شود .
باروری و آبستنی
ترکیب سلول جنسی نر با سلول جنسی ماده و ایجاد سلول تخم (Zygote) را باروری می گویند. در حالت طبیعی باروری در آمپول صورت می گیرد. در گاو اوول 5- 4 روز بعد از تخمک گزاری وارد رحم می شود. پیش از آن که اسپرماتوزآ بتواند تخمک را بارور کند، باید مراحلی از بلوغ را در مجرای تناسلی دام ماده طی کند. این مراحل شامل ظرفیت پذیری و واکنش آکروزومی می باشد، در گاو به زمانی حدود 6 ساعت نیاز است. علت اصلی تلقیح گاو چند ساعت پیش از تخمک گذاری دستیابی به زمان لازم جهت طی مراحل بلوغ است. اسپرماتوزا توسط آنزیم هیالورونیداز آکروزوم لایه دور تخمک را هضم می کند و به داخل سیتوپلاسم تخمک نفوذ می کند. ( فقط سر یکی از اسپرماتوزآها داخل می شود و دم داخل آن نمی شود). سپس هسته های n کروموزومی با هم مخلوط می شوند و یک سلول 2n کروموزومی به وجود می آید که نیمی از خصوصیات را از پدر و نیمه دیگر را از مادر دریافت کرده است. بدین ترتیب لقاح تمام می شود.
آبستنی سنگین
آبستنی توسط عده ای از محـقـقـین به سه مرحله تقسیم شده است: تخمک از 30 – 0 روزگی ، مرحله نطفگی از 45 – 14 روزگی و مرحله جنینی از 46 روزگی تا پایان زایمان. از 14 روز پس از لقاح و رشد و توسعه ی توده سلولی مرحله نطفگی پدیدار می شود. سه لایه زایشی از توده سلولی داخلی به وجود می آید که اکتودرم در ساختار های خارجی بدن نظیر پوست و مو، سم ... و مزودرم در تشکیل قلب و عضلات و استخوان ها شرکت دارد و در نهایت اندودرم که سایر اعضای داخلی را تشکیل می دهد به وجود می آید. همچنین نطفه پس از مدت کوتاهی استفاده از ذخایر غذایی و ترشحات رحمی زنده می ماند و در نهایت جهت تبادلات مواد به مادر خود وابسته می شود. در وضعیت نطفه با استفاده از پرده های جنینی خود به آندومتر مادر می چسبد، به این فرآیند لانه گزینی می گویند و ممکن است از روز 20 آغاز شود. لازم به یاد آوری است که جفت در نشخوارکنندگان از نوع کتیلدونی است . و از طریق آن تبادلات اکسیزن و دی اکسید کربن و مواد غذایی بین جنین و مادر فقط از طریق کوتیلدون ها صورت می گیرد.
رشد جنین در تمام طول آبستنی ادامه دارد و به طور میانگین مدت آبستنی 285- 285 روز است.
بلوغ در تلیسه ها
بلوغ در تلیسه ها زمانی اتفاق می افتد که گوساله برای نخستین بار فحلی همراه با تخمک گزاری را نشان می دهد. سن بلوغ در گوساله ها بسیار مهم است زیرا با دانستن آن می توان از بارور شدن حیوان در زمان غیر دلخواه جلوگیری کرد. زمان بلوغ نیز بسیار متنوع است و به عوامل ژنتیکی و محیطی چندی بستگی دارد که به مهمترین آن ها اشاره می شود.
نژاد:
در این باره به نظر می رسد که نژاد های شیری سریع تر از نژاد های گوشتی به سن بلوغ می رسند. تلیسه های شیری ایرشایر، هولشتاین ، گورنسی و جرسی که در شرایط امریکا پرورش یافته اند در حدود 13- 8 ماه به بالغ می شوند. به طور کلی تلیسه های نژاد های سنگین مثل سیمنتال در زمان بلوغ جوان تر و سنگین تر از تلیسه های نژادهای کوچکتر مثل آنگوس هستند با این وجود که نزاد بر سن بلوغ موثر است می باشد باید افزود که عوامل محیطی نیز اثرات قابل ملاحظه ای در تکامل پیش از بلوغ دارند.
تغذیه ، وزن و ازدیاد وزن:
وضعیت تغذیه و سرعت افزایش وزن از عوامل مهم در تعیین زمان بلوغ می باشد. تحقیقات نشان می دهد که بین سن بلوغ و سرعت ازدیاد وزن رابطه ی عکس وجود دارد. به این ترتیب که تلیسه هایی که سرعت رشد بیشتری دارند در سنین پایین تری بالغ می شوند. در شرایط متعادل ، انتظار می رود که سیکل تولید مثلی در تلیسه های هلشتاین با وزنی حدود 270- 250 کیلوگرم آغاز شوند. تلیسه هایی که خوب تغذیه ی خوبی داشته اند ، در سن 5- 6 ماهگی هم بالغ می شوند ولی این نوع تغذیه ها بسیار گران می شود. شواهدی نشان می دهد که ازدیاد وزن روزانه به میزان یک کیلو گرم یا بیشتر، در تلیسه ها منجر به کاهش شیردوشی آن ها در آینده خواهد. علت این کاهش تولید را می توان به عدم رشد کافی پستان ها اشاره نمود.
فصل:
گزارش های فراوان و گاه ضدونقیض نشان می دهد که فصل تولد روی زمان بلوغ تأثیر می گزارد به طوری که بنا به گزارش برخی از محققان ، تلیسه هایی که در فصل بهار متولد شده اند نسبت به تلیسه های متولد شده در فصل پاییز زودتر به سن بلوغ می رسند. با این وجود عکس این عمل نیز گزارش شده است. در این باره به نظر می رسد که طول روز عامل مهمی باشد، هرچند دما به ویزه اگر بالا باشد نیز بسیار مهم است. همچنین نشان داده شده است که با افزایش روشنایی سن بلوغ کاهش می یابد و به نظر می رسد که اثرات تحریکی افزایش نور در کاهش سن بلوغ در تغذیه ی غنی یا فقیر به طور یکسان موثر باشد.
علایم و رفتار های فحلی
این رفتار ها بسیار متعدد و متفاوت است و بعضی ممکن است علایم را نشان دهند و عده ای دیگر کمتر این عللایم را نشان می دهند. گاوهای اهلی رفتارفحلی را در مقایسه با گاوهای وحشی مدت طولانی تری از خود بروزمی دهد . گاو ماده می ایستد و اجازه پرش به گاوهای دیگر می دهد که این مرحله را بهترین زمان برای تلقیح می دانند . گاوها وقتی که به هم می رسند میان دم هم دیگر را بو می کنند و اگر گاو فحل باشد فرج گاو دیگر را می لیسد . دیده شده که زمانی که قصد پرش را دارند ابتدا با چانه روی کپل فشار می آورند و اگر حیوان زیرین در مرحله ی فحلی باشد اجازه پرش را می دهد. در اثر پریدن زیاد گاوها ، ناحیه ی کپل حیوان ، آلوده به گل و لای و یا سایر فضولات است . همچنین در عده ای از گاوها اثرات زخم در این ناحیه دیده می شود. گاو فحل بسیار بی قرار و نا آرام است به طوری که 4 برابر حالت عادی راه می ورد نعره می کشد و از شیر دوشی اکراه می ورزد؛ و بازی گوشی می کند؛ و همچنین دام تمایل دارد در طول نرده های جایگاه حرکت کند و نعره بزند و با سایر دام های مزاحم نزاع کند . دام کم اشتها بوده و به همین خاطر از تولید شیرش کاسته می شود . فرج حیوان متورم و قرمز رنگ است یا به عبارت دیگر پر خون است و لیزابه شفاف از آن آویزان است. ممکن است این لیزابه در اثر حرکات دم حیوان به اطراف بدنش مالیده شود. حیوان دم خود را بالا نگه می دارد و کمر خود را قوز می کند تا با این روش دام ها را تحریک در پرش کند . اگر دام را نزد گاو نر برده شود گاو نر فرج او را می بوید و در صورتی که در مرحله فحلی باشد ، سر خود را بالا می آورد و در امتداد گردن قرار می دهد و لب ها را جم می کند ( Fleman).
جنبه های اقتصادی در تشخیص فحلی
یکی از مهمترین جنبه های مدیریتی در گله های بزرگ گاوهای شیرده ، تشخیص فحلی می باشد که هیچ روشی نمی تواند جایگزین بازرسی های پیاپی و سیستماتیک برای تشخیص این حالت گردد. این حالت 6 الی 30 ساعت طول می کشد ولی به طور میانگین برای اکثر گاوهای ماده این حالت 12 الی 18 ساعت طول می کشد. درصد عمده ای از فحلی ها در شب بین ساعت 6 بعد از ظهر تا 6 بامداد رخ می دهد. از عـواقب تشخیص نادرست فحلی می توان به گمراهی دامدار در تشخیص فحلی آتی، متحمل شدن هزینه های تلقیح نادرست و باز گشت به فحلی مجدد گاو مذکور اشاره کرد. تلقیح گاوی که در حالت فحلی نیست ، باعـث می گردد که رحم گاو که در این حالت مقاومت کمتری به پاتوژنها دارد، دچار عـفـونتهای رحمی گردد. وجود تعداد بی شماری از گاوهای شیرده در گله های تجارتی ، نیاز به دستیابی به روشهای مناسب تشخیص فحلی و استفاده از وسائل کمکی و نوین، برای تشخیص فحلی را همواره به وجود می آورد .
وسایل و روشهای کمکی برای تشخیص فحلی
این روش ها با توجه به سیستم مدیریتی و امکانات در دامداری ها بسیار متنوع و گوناگون است که در ذیل با معرفی این روش ها به چندی از آن ها پرداخته می شود.
1- استفاده از دوربین مدار بسته: استفاده از دوربین و تلویزیون می تواند وسیله ای موثر برای مشخص کردن گاوهای فحل باشد. روشن است که هنگامی این روش نتیجه بهینه می دهد که گاودار بخوبی بتواند گاوهای خود را بشناسد و یا با پلاک شماره گذاری آنها را از یکدیگر متمایز نماید.
.2- استفاده از قدم شمار (Movement detector Pedometer ): در حین فحلی گاو ماده نسبت به سایر دوره ها تحرک بیشتری دارد و مدت کمتری را صرف استراحت و غذا خوردن می کند. لذا در زمان فحلی با استفاده از پدومتری که به پای گاو بسته می شود می توان میزان مسافتی که گاو طی کرده اندازه گیری نمود و غیر مستقیم به فحل بودن گاو ماده پی برد.
قدم شمار
3- استفاده از قلم علامت گذار(Crayon): این وسیله مانند یک قـلم نشانه گذاری است که بوسیله آن هر بامداد بالای دم گاو ماده علامتگذاری می شود. در صورت سواری گرفتن سایر گاوها ، این رنگ پاک شده و دامدار به فحل بودن گاو پی خواهد برد.
4- اندازه گیری مقاومت الکتریکی واژن (Vaginal resistance measurement): در هنگام بروز فحلی، حجم مایع مخاطی واژن و همچنین محتویات یونی آن به طور محسوسی افزایش یافته و قابلیت رسانایی بالایی پیدا می کند. با استفاده از نشانگرهای ثبت کننده مقاومت الکتریکی محتویات واژن، از فحلی گاو مذکور می توان اطمینان حاصل کرد. از معایب این روش اینست که وارد کردن این وسیله در واژن باعث التهاب بافتهای مربوطه می گردد و احتمال بروز عفونت را افزایش می دهد.
5- اندازه گیری میزان پروژسترون شیر با استفاده از روش رادیو ایمنو اسی( Radioimmunoassay ): با توجه به اینکه در هنگام فحلی غلظت استروژن خون افزایش و متعاقبا" میزان پروژسترون کاهش می یابد . با استفاده از روشهای موجود میزان کاهش پروژسترون خون می تواند یکی از نشانه های تشخیص گاو در حالت فحلی باشد.
6- استفاده از شاخص یاب (Heat mount detector ): ابن وسیله به گاودار نشان می دهد که آیا گاو ماده به گاوهای دیگر سواری داده است یا نه، از لحاظ ساختار این وسیله دارای دوکیسه تو در تو با یک سیلندر پلاستیکی است. هـنگامی که سایر گاوها سوار گاوحاوی این وسیله شوند، کیسه داخلی پاره شده و باعث آزاد شدن ماده قرمز رنگی به درون کیسه بزرگتر می شود.
7- استفاده از تی زر(Teaser): تی زر به حیوانی گفته می شود که به سوی گاو فحل جذب می شود و در نتیجه امکان شناسایی گاو فحل را به آسانی امکان پذیر می سازد.
8- استفاده از سگ فحل یاب: در این روش از سگهای تعلیم دیده برای تشخیص بوی ترشحات ماده گاو فحل استفاده می کنند.
9- استفاده از گاو نر اخته یا آندوژنه: در این روش امکان آسیب دیدن گاو ماده نسبت به روشهای دیگر بسیار زیاد است لذا کمتر توصیه می شود.
10- ماده گاو مجهز به قلم چانه ایChin ball maker: در این روش از یک قلم نشانه گذاری که به چانه گاو نصب شده استفاده می کنند. این وسیله حاوی کره ای است که محتوی ماده رنگی است که گاو فحل به طور غیر مستقیم تشخیص داده می شود.
11- استفاده از رکورد برداری و تابلوی تولید مثل
12- اندازه گیری دمای بدن: در هنگام فحلی، ابتدا دمای بدن به طور محسوسی کاهش و در نهایت در مدت کوتاهی دمای بدن افزایش می یابد لذا می توان با اندازه گیری دما تا حدودی از فحل بودن گاو ماده مطلع گردید.
تشخیص آبستنی
تشخیص دقیق آبستنی از نظر به دست آوردن و حفظ حداکثر بازدهی تولید مثل حائز اهمیت است. دانستن این نکته که یک گاو پس از جفتگیری آبستن نشده است برای گاودار از این نظر اهمیت دارد که با کمترین اتلاف وقت گاو را تلقیح کند. در ذیل تعدادی ار روشهای سنتی و جدید تشخیص آبستنی آورده شده است :
بازرسی رکتال
در این روش با وارد کردن دست به درون راست روده محتویات رحم جهت تعیین تعییرات اندازه یکی از شاخهای رحم که به دلیل وجود جنین صورت گرفته است از راه لمس کردن بازرسی می شود. از هفته ششم تا هشتم آبستنی اختلاف اندازه بین دو شاخ رح محسوس تر است.
تشخیص آبستنی با اندازه گیری هورمونها
اندازه گیری هورمونها برای تشخیص آبستنی بویژه اگر در شیر امکان پذیر باشد به دلیل راحتی نمونه گیری مزیتهای بیشتری از روش بازرسی رکتال دارد.
1- پروژسترون
جسم زرد در طول آبستنی پروژسترون تولید می کند. حداکثر غلظت پروژسترون در روز دهم پس از تخمکریزی حاصل می شود. روشهای اندازه گیری پروژسترون مانند رادیو ایمنو اسی و تست الیزا در روز 21-24 با دقت 85-80 درصد قادر به تشخیص آبستنی می باشد.
2- سولفات استروژن
تعیین ترکیباتی که به وسیله جنین تولید می شود، نسبت به ترکیبات تولید شده توسط مادر ارزش بیشتری برای تشخیص آبستنی خواهد داشت. جنین استروژن تولید می کند و غلظت سولفات استروژن در پلاسما از روز هفتاد آبستنی افزایش می یابد. تست سولفات استروژن در 15 هفتگی نشانه آبستنی است.
بالوتمان
شکم گاو ماده آبستن تقریبا از ماه هفتم آبستنی بزرگتر می شود. چنانچه دست مشت شده به بخش سمت راست شکم فشار داده شود گاهی می توان برخورد جنین به دست راپس از بازگشت جنین حس کرد.
اولتراسوند
در این روش از میله درون رکتومی استفاده می شود که امواج فراصوتی ارسال کرده و امواج منعکس شده را دریافت می کند. طول موج پس از برخورد با جنین زنده و یا جریان خون جنین تعییر می یابد.
بهداشت و بیماری های تولید مثل
بهداشت گاو در زمان زایمان
1) بردن گاو آبستن یک هفته قبل از زایمان با استفاده از زمان تلقیح یعنی 273 روزپس از تلقیح به زایشگاه جهت عادت کردن به محیط زایشگاه .
2) شست و شوی و ضد عفونی کردن قسمت خلفی دام با ساولن قبل از ورود به اتاق زایمان جهت جلو گیری از ورود فـلور آلوده به زایشگاه .
3) شست و شوی مجدد خـلف دام با ساولن در شروع زایمان .
4) تنها گذاشتن دام توام با مراقبت شدید .
5) نگهداشتن دام در اتاق زایمان تا زمان دفع جفت توام با مراقبت شدید جهت جلو گیری از خوردن جـفـت توسط گاو و یا جلو گیری از آلوده شدن محوطه گاو داری.
مراحل زایمان
زایمان شامل سه مرحله است :
مرحله اول : شل شدن بیولوژیک سرویکس و انقباضات فعال هردو فیبر های عضلانی طولی و حلقوی دیواره رحم
مدت زمان این مرحله 2 الی 6 ساعـت بوده و تعیین آن به خصوص در گاو های چند شکم زاییده دشوار است ، در این مرحله انقباضات رحمی از رأس شاخ های رحم شروع می شود، و سپس در یک الی دو ساعت قـبل از زایمان افزایش می بابد. ( هر 3 الی 5 دقیقه یک فشار ) سپس منفذ خارجی سرویکس بعد از دو الی چهار ساعت و منفذ داخلی سرویکس بازشده و جنین در وضعیت طبیعی قرارگرفته و انقباضات رحمی سبب راندن جنین به داخل سرویکس و کانال زایمان می شود .
مرحله دوم : ادامه انقباضات رحمی و دفع جنین
در این مرحله انقباضات رحمی و مدت زمان آن بیش تر می گردد ، ( چهار الی هشت بار در دقیقه ) و سبب راتده شدن جنین به داخل کانال زایمان و پاره شدن کیسه کوریوآلانتوئیس و سپس آمنیون می شود بعد از قرارگرفتن اندام های جنین در سرویکس و یا واژن ، انقباضات شکمی نیز شروع شده و سپس افزایش یافته و سبب دفع جنین از طریق فرج می گردد . در هـنگام خروج جنین به عـلت فشار زایمان و بزرگ بودن گوساله با توجه به مدخل لگن در گاوها باعـث می شود که حیوان به صورت خوابیده زایمان کند ولی در 5/1 % از زایمان ها به صورت ایستاده است . زمان مرحله دوم بین 30 دقیقه الی 4 ساعـت است .
مرحله سوم : خروج پرده های جنین
در حدود نیم الی هشت ساعـت پس از خروج جنین کوتیلدون جنینی از کارانکول مادری در محل اتصال میکروویلی ها در طی مکانیسم خاصی جدا شده و به کمک انقباضات رحمی دفع می شود . پس از خروج پرده های جنینی در زایمان طبیعی ، سرویکس توسط یک موکوس چسبنده بسته می شود . به طوری 24 الی 36 ساعت بعد از زایمان دست نمی تواند به داخل سرویکس عبور کند؛ و روز چهارم فقط دو انگشت می تواند داخل شود .
بیماری های تولید مثلی در گاو
بیماری های تولید مثلی معمولا" رفته رفته و به شکل ناشناخته در گله گسترش می یابد ؛ تا وقتی که به خوبی در گله ریشه دار شود. حیوانات آلوده معمولا" نمی میرند، در بیشتر نمونه ها به ویژه در نرها حتی بیماری را آشکار نمی کنند و در برخی از حیوانات نیز علایم بیماری را هرگز نشان نمی دهند. با این حال باقی ماندن این چنین حیوانات خطر بزرگی برای سایرین در گله است، زیرا آن ها ناقل ارگانیسم های بیماری زا هستند.
برای پیشگیری از بیماری های تولید مثل تولید کنندگان بایستی همیشه احتیاط کنند و با اعمال مدیریت خوب که شامل قرنطینه برای گله و واکسیناسیون برای نگهداری گاوهای سالم و... از این پیشرفت این بیماری ها پیشگیری نمایند.
بیشترین بیماری های تناسلی مشترک در گله عبارت اند از: بروسلوز (بیماری بانگ) ، لپتوسپیروز ، کمپلکس IBR و اسهال ویروسی گاو (BVD) ، ویبریوزیس و تریکومنیازیس .
منبع : سایت فارمیران
ایمان عظیمی
بقای نسل موجودات زنده ، به یک عامل حیاتی و مهم به نام تولید مثل بستگی دارد . اگر موجودی قادر به تولید مثل نباشد ، نسل آن موجود رو به انقراض و نابودی خواهد رفت . تولید مثل شاخص مهمی در تعیین بازدهی تولیدات دامی است . گاو در بهترین شرایط یک گوساله در سال تولید می کند. بنابراین تولید مثل گاو بازدهی پایین تری از سایر گونه های دامی مثل خوک و گوسفند دارد . این نکته بدین معناست که گاوداری، از درجه پیشرفت ژنتیکی آهسته تری برخورداراست. تولید شیر فقط زمانی برای دام مقـدور است که بتواند دوباره زایمان کند و همچنین تولید گوساله از نظر جایگزینی در گله و هم از نظر تولید گوشت اهمیت دارد. بدین ترتیب روند تولید مثل از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می گردد.
بازدهی تولید مثل را می توان به عـنوان میزان توانایی گاو در آبستن شدن و تولید گوساله ی زنده و سالم مطرح نمود. از نظر بیولوژیک ، نرخ زایمان مناسبترین مقـیاس برای سنجش باروری است. نرخ زایمان عبارت است از تعداد گوساله های به دنیا آمده از هر 100 تلقیح است. اقتصاد باروری از طریق اندازه گیری (فاصله دو زایمان) و در واقع فاصله ی بین دو زایمان موفق محاسبه می شود. در انگلستان فاصله ی بین دو زایمان در گاو شیری 365 روز در سال تعیین شده است ؛ به عنوان مثال طولانی تر شدن این روند در گاوهای پر تولید قابل قبول است ، ولی در گاوهای با تولید متوسط با افزایش این روند روزانه خسارات اقتصادی را بر دامدار تحمیل می کند . این ضرر مالی ناشی از دخالت عواملی چون نقصان تولید شیر ، هزینه جایگزینی گاوهای حذفی ، کاهش فـروش گوساله به ازای هر گاو و افـزایش استهلاک گله است. اهـمیت تولید مثل در گاوهای گوشتی نیز به هـمین نسبت است . گاوهایی که توان تولید مثلی بالایی دارند از سوددهی بیشتری برخوردار هستند.
برای کوتاه و فـشرده کردن فصل زایش، وجود مدیریت بسیار دقیق و تغذیه ی مناسب گاوها ضروری است. برای دست یابی به فاصله زایمان ایده آل ( 365 روز) نباید فاصله زایمان تا آبستنی مجدد طولانی تر از 80-85 روز باشد. تشخیص گاو فحل از اهمیت بالایی در گله برخودار است و در رابطه با این موضوع تاکنون تکنولوژی های فراوانی توسط دانش پژوهان علم دامپزشکی و دامپروری بیان شده است تا در تشخیص فحلی و کوتاه شدن فواصل زایمان کمک شود.
حال که از اهمیت اقتصادی تولید مثل آشنایی یافتید ؛ در بخش های گوناگون از این مقاله در ابتدا تلاشی شده است به شرایط فیزیولوژیکی دستگاه تولید مثل دام نر وماده ، رفتارهای فحلی ، تلقیح ، آبستنی و... توجه بیشتری مبذول گردد. و انشا... بتواند برای علاقه مندان مثمر ثمر واقع شود.
آشنایی با دستگاه تناسلی دام ماده
نقش و اهمیت حیوانات ماده در تولید مثل ، بیشتر از حیوانات نر است . زیرا علاوه بر تعیین بخشی از خواص ژنتیکی نوزاد ، تغذیه جنین و نوزاد را بر عهده دارد . به همین دلیل در این مقاله بیشتر به دام ماده پردازش می شود . دستگاه تولید مثل در حیوانات ماده مختلف از قـسمت های متشابه تشکیل شده است و اختلاف آن در شکل و اندازه ی این قسمت ها می باشد. مهمترین این اختلافات در شاخ های رحم دیده می شود.
دستگاه تولید مثل دام ماده از: تخمدان ها ، مجرای تخم بر یا اویدوکت ، رحم ، مهبل و فرج تشکیل شده است.
1- تخمدان ها( ovaries )
عضو اصلی دستگاه تولید مثلی دام ماده می باشد . رنگ آن ها خاکستری است و وزن آن ها در حیوانات گوناگون متفاوت است. در گاو ماده در حدود 20 گرم نیز می رسد. اندازه تخمدان در سنین مختلف متفاوت است . سطح آن صاف است و در وسط دارای شار عمیقی است که به آن ناف تخمدان گفته می شود. ساختمان تخمدان از دو لایه مرکزی و قشری تشکیل شده است . تخمدان سمت راست در گاو بزرگتر و فعال تر است .
لایه مرکزی : دارای رگ های خونی فراوانی است که از ناف تخمدان وارد آن می شود و آن را بافت اسفنجی تخمدان می گویند.
لایه قشری یا تخم زا : این لایه فعال تر از لایه مرکزی است و تقاوت این دو به دلیل وجود برجستگی ها روی تخمدان است که به آن فولیکول می گویند. فولیکول ها حاوی تخمک یا سلول جنسی ماده می باشند.
وظایف تخمدان ها: مهمترین وظیفه تخمدان تولید سلول جنسی ماده یا تخمک و تولید هورمون جنسی ماده که سبب heat در حیوان می شود. فولیکول ها در سطح تخمدان قابل رویت هستند رشد آن ها در دوران بلوغ صورت می گیرد. فولیکول ها در دوران فحلی تحت تأثیر هورمون های مترشحه ی هیپوفیز جلویی که گنادوتروپین نام دارد کاملا" تکامل می یابند و به عبارت دیگر رسیده شده ، به سمت سطح تخمدان ، حرکت می کنند. پس از رسیده شدن کامل فولیکول که به آن فولیکول گراف گفته می شود. در این زمان پاره شده ، در نتیجه تخمک یا سلول جنسی ماده ، آزاد می گردد. به رسیده شدن فولیکول، فولیکوژنز و تکامل سلول جنسی اووژنز می گویند.
ترکین فولیکول و خارج شدن تخمک از داخل آن را تخمک افشانی یا اوولیشن می نامند. پس از پاره شدن فولیکول و خارج شدن تخمک از داخل آن در اثر خون ریزی در روی سطح تخمدان، لخته خونی به نام جسم قرمز(Hemorrhagicum corpus (به وجود می آید . سپس با گذشت زمان ، سلول های اطراف جسم قرمز افزایش یافته و رنگ زرد مشخصی را به خود می گیرد که به آن جسم زرد (Corpus luteum (گفته می شود.
اگر آبستنی اتفاق نیفتد ، جسم زرد تحلیل رفته و جای آن را بافت سفـید همبندی پر می شود که جسم سفید (Corpus albica) نامیده می شود. از بین رفتن جسم زرد باعـث می شود که تخمدان ، به یک فولیکول اولیه دیگر امکان رشد و رسیده شدن را بدهد.
اگر لقاح و آبستنی صورت گرفت جسم زرد پایدار مانده و با ترشح هورمون پروژسترون ، جلوی رشد دیگر فولیکول ها را می گیرد و بنابراین باعـث دوام آبستنی می شود . از بین رفتن جسم زرد در حین آبستنی در تمام حیوانات باعـث سقط جنین می شود.
2- مجرای تخم بر ( لوله های رحمی Oviduct )
لوله ی اویدوکت مجرای انتقال تخمک یا تخم بارور به رحم است . این مجرا با پیچ و خم فراوان از میان لیگمان های رحمی به Mesosalpinx عبور کرده و به رحم می رسد. طول آن در گاو 20 الی 30 سانتی متر است . اویدوکت از 3 قسمت تشکیل شده است . که از سمت تخمدان اولین قسمت شیپور فالوپ قرار دارد . این قسمت مسئول دریافت تخمک است . قسمت بعدی آمپول نام دارد؛ که بهترین محل برای لقاح اسپرم با تخمک می باشد. قسمت پایانی ایستموس است که در نهایت لوله اویدوکت را به شاخ های رحم وصل کرده است .
شاخ های رحم ( Uterine Horn )
این شاخ ها ، به شکل دو کیسه هستند که از یک لایه ی ماهیچه ای بیرونی و لایه ی مخاطی داخلی تشکیل شده است. در لایه داخلی برجستگی های تکمه مانندی به شکل مقعر قرار دارد که کارانکول ( ( Carancule نامیده می شود. کارانکول ها به شکل نر و ماده به کتیلدون ها (فرورفتگی روی پرده جنینی) اتصال می یابند تا پرده جنینی را محکم به دیواره ی شاخ رحم متصل کنند.
بدنه رحم (The body of the uterus)
بدنه رحم کوتاه بوده و به شکل کوچکی توسعه یافته است . در صورتی که شاخ های رحم به نسبت طولانی تر از آن است . بعد از لقاح و آبستنی ، رویان از Oviduct وارد شاخ های رحم می شود. در این محل جنین رشد و توسعه می یابد و جفت (placenta ) به وجود می آید. همراه با بزرگ شدن جنین به رحم منتقـل می شود. رحم عضوی عضلانی است و اندازه ی آن در دوران آبستنی افزایش می یابد. دیواره آن در حدود 10- 3 میلی متر است لایه های آن از داخل به بیرون عـبارت اند از: آندومتر ، میو متر و لایه ی سروزی . کارانکول ها از مشخصه های رحم در نشخوارکنندگان است و در حقیقت محل اتصال جفت می باشد.
گردن رحم، واژن و فرج ( ( Cervix,Vagina and Vulva
سرویکس یا گردن رحم سدی است بین رحم و واژن که به اندازه ها ی مختلف ، از 3- 2 سانتی متر در تلیسه تا تقریبا" 10 سانتی متر در گاو بالغ دیده می شود که دارای دیواره فیبروزی ضخیمی است . به صورت پیچ خورده است و فقط در موقع زایمان و فحلی باز است. بنابراین این مجرا رحم را مسدود می کند.
واژن به سمت خلف از گردن رحم تا خروجی دستگاه تناسلی ادامه می یابد و طول آن بسته به آبستنی یا عدم آبستنی تتغییر می کند. در کف واژن مجرای خروج ادرار قرار دارد و در سمت عقب آن ته کیسه قرار دارد. دیواره آن محکم و قابل انعطاف است و لایه پوششی یا اپیتلیوم آن با سیکل تخمدانی تغییر می کند. سلول های نزدیک گردن رحم میکوس ترشح می کنند و در مرحله فحلی فعال است. در آخرین قسمت ، از دستگاه تناسلی دام ماده فرج قرار دارد .
آشنایی با دستگاه تناسلی دام نر
دستگاه تولید مثل حیوان نر شامل اندام های اولیه، ثانویه و ضمینه است. بیضه ها اعضای اولیه جنسی دام نر هستند که در کیسه بیضه (Srotum) جای دارند. اعضای ثانویه ی جنسی نر مجاری هستند که اسپرم را از بیضه ها به خارج بدن منتقل می کند. و از مجاری آوران ( Efferent Ducts ) که داخل بیضه ها قرار دارد، اپیدیدیم ، کانال دفران ، آلت تناسلی و مجاری ادراری تشکیل شده است. غده ی پروستات ، غدد وزیکول سمینال و غدد کوپر اندام های ضمینه را تشکیل می دهند.
اسپرماتوزوآ در دمایی پایین تر از دمای بدن تولید می شود. بر همین اساس بیضه ها در بیرون از بدن درون کیسه قرار دارند. کیسه ی بیضه از داخل با بافت عضلانی دارتوس پوشیده شده است که می تواند در هوای سرد کیسه بیضه را به داخل بدن نزدیک کند و در هوای گرم عکس این عمل را انجام دهد. اندازه آن در حیوانات مختلف متفاوت است. هر بیضه توسط یک بند به بدن متصل است. سرخرگ اسپرماتیک داخلی و سیاهرگ اسپرماتیک در قسمت قدامی و کانال وابران در قسمت خلفی بند بیضه قرار دارد.
هر بیضه توسط دو لایه به نام فیبروزی به نام تونیکا واژینالیس که ادامه پرده صفاق است پوشیده شده است.
ساختمان داخلی بیضه
بخش درونی بیضه به وسیله غشاهای فیبری یا دیوارهایی به نام سپتوم(Septum) به بخش هایی تقسیم شده است که لوبول خوانده می شود.هر لوبول 4 لوله اسپرم ساز را احاطه می کند. داخل هر لوبول توسط بافت شبکه ای که حاوی رگ های خونی ، اعصاب و سلول های لیدیگ می باشد. این لوله ها دارای پیچ خوردگی های فراوانی هستند لایه داخلی این لوله ها توسط دو نوع سلول پوشیده شده اند: سلول های اسپرماتوگونی که اسپرماتوزوئید تولید می کند و سلول های سرتولی که سلول های اسپرماتوگونی را تغذیه می کنند.
اعضای ثانویه جنسی در حیوان نر
لوله های آوران توسط مجرای باریکی به نام آوران با اپیددییم مرتبط می شوند. عبور اسپرماتوزآ با عبور از درون اپیددییم با بلوغ همراه است. این بلوغ شامل تکامل و تمایز و پیدا کردن قدرت تحرک است. مجرای وابران اسپرماتوزوآ را از اپیددییم خارج می کند و به مجرای ادراری می برد.
اندام های ضمینه دستگاه تناسلی دام نر
غده پروستات غده کوچکی است که در بالای گردن مثانه و نزدیک به ابتدای مجرای ادراری قرار دارد. دو غده وزیکول سمینال به لوبولهای کوچک تری تقسیم می شوند که در دو طرف گردن مثانه نزدیک غده پرستات قرار دارند. غدد کوپر در دو طرف مجرای ادرای قرار دارند و با ترشح مایع قلیایی باعث خنثی کردن اسیدیته منی در هنگام انزال منی می شود در حقیقت با این کار باعث زنده ماندن اسپرماتوزآ می شود. غدد ضمینه تناسلی بخشی از ترکیبات مایع اسپرم را نیز ترشح می کنند.
سیکل فحلی ( Estrous Cycle )
در کالبد گشایی دستگاه تناسلی حیوان ماده آشنا شدیم که ساختمان تخمدان حالت پایدار و ثابتی ندارد و پیوسته در خلال چرخه های رشد فولیکول، تخمک گذاری، تحلیل فولیکول و رشد وتحلیل جسم زرد تغییراتی در سطح ظاهری آن به وجود می آورد.
سیکل تولید مثل در گاو شامل یک سلسله اتفاقات معینی است که پس از سن بلوغ رخ می دهد. این سیکل در گاوها به طور میانگین 21 روز طول می کشد.(در برخی گاو در حدود 24- 17 روز ) و این شامل آماده شدن سیستم تولید مثل یا فحلی و آزاد شدن تخمک از تخمدان است.
روز 1- 0
در این مدت گاو فحل است و در وضعیت فحلی ایستا قرار دارد (standing heat). روز 0 به طور متوسط 18 ساعـت ( در برخی 24- 18 ساعت) طول می کشد . در حدود 12 ساعت پس از حالت ایستایی فولیکول گراف رسیده تحت پدیده آزاد شدن تخمک از تخمدان رها می شود و مقدار زیادی هورمون LH را از غده هیپوفیز آزاد می کند.
روز 1 و 2
سلول ها به هم دیگر متصل می شوند و فولیکول تغییر می یابد و ماده ای با سلول های زرد رنگ به نام کورپوس لوتئوم یا جسم زرد باقی می ماند. این تغیر در سلول ها به دلیل هورمون های فعال بخصوص LH روی می دهد.
روز 2 و 5
کورپوس لوتئوم به سرعت رشد می کند و در این مرحله ممکن است ، تعداد بی شماری از فولیکول ها در روی تخمدان ملاحظه شود . ولی در روز 5 آن ها تحلیل می روند.
روز 5 الی 16
کورپوس لوتئوم به رشد و توسعه ادامه می دهد و با حداکثر نیرو رشد می کند و در حدود روز 10 فعالیت دارد. این امر هنوز پوشیده است که هورمون پروژسترون چگونه مانع قطع هورمون LH از هیپوفیز می شود. در طول این دوره تخمدان ها به استثنا کورپوس لوتئوم نسبتا" غیر فعال می شوند. در این مدت هیچ فولیکولی توانایی تولید رشد و یا تخمک گزاری را ندارد و باید گفت سطح هورمون پروژسترون بالاست. (هورمون بقای آبستنی)
روز 16 الی 18
در این روز کورپوس لتئوم به سرعت تحلیل می رود و در نهایت از بین می رود. و شواهد نشان می دهد که پروستاگلاندین افزایش می یابد.
روز 18 الی 20
در این دوره کورپوس لوتئوم تقریبا" بدون هیچ کارایی تحلیل می رود و چندین فولیکول شروع به رشد می کنند. یکی از آن ها که توسط عمل سرژ برجسته تر می گردد و سریع تر و فعال تر رشد می کند. در نتیجه فولیکول گراف رشد می کند و با ترشح مقدار زیادی از استروژن فولیکول های دیگر را نا کارآمد می کند.
روز 21 یا 0
فولیکول گراف با افزایش میزان استروژن آزاد می شود و مطابق با آن میزان پروژسترون کاهش می یابد و باعث تحلیل رفتن کورپوس لوتئوم می شود. در این موقع فحلی اتفاق می افتد و سیکل فحلی به روز 0 باز می گردد. سطح استروژن در خون بالا می رود و ترشح LH تقریبا" در پایان فحلی قطع می شود.
رویداد های تخمدانی توسط عمل متقابل هورمون های مترشحه از هیپوتالاموس، هیپوفیز قدامی، تخمدان و رحم کنترل می شوند.
تلقیح مصنوعی Atificial Insemination
استفاده از این روش جهت باروری دام ها، در صورتی که فحلی در زمان مناسب تشخیص داده شود؛ برای پرورش دهندگان مزایای فراوانی دارد. در ادامه برخی از این مزایا به صورت خلاصه وار شرح داده می شود.
1) بهره ژنتیکی
این امر مهمترین مزیت این تلقیح مصنوعی است. با بهره گیری از این روش دامدار می تواند ژن های برتر را در میان نژادهای گاو یا گله گسترش و از بهره اقتصادی بالایی برخوردار شود.
2) کاهش هزینه
خرید یا پرورش گاو نر همواره پر هزینه و در کنار آن خطرات نامطلوب بودن و حذف آن پیش از بهره وری وجود دارد. علاوه بر این دامدار نمی تواند پیش از تلقیح گروهی از گاوها و سپری شدن چندین ماه از ناباروری یا سخت باروری گاو نر آگاه شود و تا این زمان الگوی زایش گله تا حد زیادی نا متعادل می شود و زیان اقتصادی نیز نسیب دامدار می شود.
3) کنترل بیماری
اگر گاو نری که جهت تلقیح استفاده می شود آلوده به بیماری های مقاربتی باشد؛ این امر نه تنها باعث ناباروری آن می شود بلکه باعـث آلودگی گاوهای ماده ای که با این گاو نر جفت گیری کرده اند می شود. حتی ممکن است از طریق تماس فیزیکی آلودگی در گله سرایت کند. استفاده از روش تلقیح مصنوعی در پیش گیری از چنین مشکلاتی بسیار مورد توجه است.
4) ایمنی و سلامت
عده ای معتقد هستند که استفاده از این روش یکی از دلایل ایجاد آن بوده است. پرورش گاو نر بزرگ کاری خطر ناک است و این خوی تهاجمی در حیوان در نژادهای گوناگون متفاوت است. به عنوان مثال نرها در نژاد ، هرفورد حالت تهاجمی تری نسبت به گاو نر هلشتین و فریزین دارد.
5) قابلیت انعطاف
ممکن است دامدار مایل نباشد تمام گوساله ها را از گاوهای نری بگیرد که یک مشخصه دارند و یا همگی از یک نژاد هستند. به عنوان مثال دامدار با استفاده از این روش می تواند بهترین گاو شیروار خود را با گاو نر خوب از نژاد شیری تلقیح کند یا گاو ماده ای که از نظر جثه کوچک است را با گاو نری که از لحاظ ژنی گوساله کوچک تر تولید می کند و باعث آسان زایی می شود، تلقیح نماید تا از مشکلات سخت زایی جلوگیری کند.
6) باروری بالا
7) نگه داری سوابق گله
توصیه هایی برای تلقیح مناسب در گاو
1) انتخاب اسپرم مناسب با جثه تلیسه یا ماده گاو.
2) چنانچه از جفتگیری طبیعی برای تلقیح گاوها استفاده می شود، گاو نر مورداستفاده نباید از گوساله های نر متولد شده در همان گله انتخاب شود (هیچ گونه رابطه خویشاوندی با گله نداشته باشد) و نباید بیش از دو سال در گله باقی بماند (نباید با دختران خود جفتگیری کند). همچنین، باید وزن و سن مناسب (2تا 5 سال)، میل جنسی و قدرت باروری خوبی داشته باشد و به بیماری های مسری، لنگش و صفت نامطلوب ژنتیکی دچار نباشد.
3) به گاوداران پیشرو که به افزایش سریعتر ژنتیکی گله خود تمایل دارند، توصیه می شود ماده گاو یا ماده گاوهای برتر خود را انتخاب کنند و با استفاده از روش انتقال رویان آنها به عنوان منبع تولید رویانهای برتر استفاده کنند.
4) به گاودارانی که ماده گاوهایی را با پتانسیل ژنتیکی بالا دارند و از اسپرمهای گران قیمت برای تلقیح آنها استفاده می کنند (و به طور کلی گاودارانی که به هر دلیلی به تولید گوساله های نر در گله خود تمایل ندارند)، توصیه می شود که برای اجتناب از تولد گوساله های نر و در نتیجه هدر رفتن هزینهها، از اسپرم تعیین جنسیت شده استفاده کنند.
5) تغییر منبع مکمل چربی جیره از امگا-6 به امگا-3؛ به عبارتی مکملهای به دست آمده از منابعی مانند روغن سویا، روغن آفتابگردان و روغن ذرت از جیره حذف شود و مکلمهای چربی از منشأ روغن ماهی به جیره افزوده شود. اسیدهای چرب امگا-3 با کاهش PGF از تحلیل جسم زرد آبستنی و در نتیجه مرگ و میر رویان و بازگشت فحلی پیشگیری می کنند. استفاده از مکلمهای به دست آمده از روغن ماهی و یا حتی آرد ماهی که روغن آن به طور کامل گرفته نشده باشد، می تواند درصد این تلفات را به نحو چشمگیری کاهش دهد.
6) تنظیم جیره به نحوی که تولید آمونیاک در شکمبه بیش از حد نباشد. استفاده نامعقول از منابع ازت غیرپروتئینی و منابع پروتئینی با تجزیه پذیری زیاد، موجب افزایش اوره خون می شود که با کاهش PH شرایط برای بقای رویان نامساعد می شود.
7) خشک کردن به موقع ماده گاو. رعایت دوره 60 روزه خشکی مطلوب است؛ دوره های کوتاهتر، فرصت کافی را برای ترمیم بافت پستان ایجاد نمی کند و تولید شیر در دوره بعدی کمتر از حد انتظار خواهد بود.
8) پانزده روز پیش از زایمان، افزودن نمک آنیونی به جیره، با نظر متخصص تغذیه، به منظور پیشگیری از بیماری Praturent paresis بسیار حائز اهمیت است. همچنین، تزریق ویتامین E می تواند در سهولت زایمان و پیشگیری از جفت ماندگی موثر باشد.
9) از آنجایی که بخش عمده جیره را در دوره خشکی، علوفه و در دوره پس از زایش، کنستانتره تشکیل می دهد، این تغییر ناگهانی جیره استرس غذایی شدیدی به دام وارد می کند؛ بنابراین توصیه می شود از حدود 10 روز مانده به زایمان، این تغییر به تدریج و گام به گام انجام شود .
باروری و آبستنی
ترکیب سلول جنسی نر با سلول جنسی ماده و ایجاد سلول تخم (Zygote) را باروری می گویند. در حالت طبیعی باروری در آمپول صورت می گیرد. در گاو اوول 5- 4 روز بعد از تخمک گزاری وارد رحم می شود. پیش از آن که اسپرماتوزآ بتواند تخمک را بارور کند، باید مراحلی از بلوغ را در مجرای تناسلی دام ماده طی کند. این مراحل شامل ظرفیت پذیری و واکنش آکروزومی می باشد، در گاو به زمانی حدود 6 ساعت نیاز است. علت اصلی تلقیح گاو چند ساعت پیش از تخمک گذاری دستیابی به زمان لازم جهت طی مراحل بلوغ است. اسپرماتوزا توسط آنزیم هیالورونیداز آکروزوم لایه دور تخمک را هضم می کند و به داخل سیتوپلاسم تخمک نفوذ می کند. ( فقط سر یکی از اسپرماتوزآها داخل می شود و دم داخل آن نمی شود). سپس هسته های n کروموزومی با هم مخلوط می شوند و یک سلول 2n کروموزومی به وجود می آید که نیمی از خصوصیات را از پدر و نیمه دیگر را از مادر دریافت کرده است. بدین ترتیب لقاح تمام می شود.
آبستنی سنگین
آبستنی توسط عده ای از محـقـقـین به سه مرحله تقسیم شده است: تخمک از 30 – 0 روزگی ، مرحله نطفگی از 45 – 14 روزگی و مرحله جنینی از 46 روزگی تا پایان زایمان. از 14 روز پس از لقاح و رشد و توسعه ی توده سلولی مرحله نطفگی پدیدار می شود. سه لایه زایشی از توده سلولی داخلی به وجود می آید که اکتودرم در ساختار های خارجی بدن نظیر پوست و مو، سم ... و مزودرم در تشکیل قلب و عضلات و استخوان ها شرکت دارد و در نهایت اندودرم که سایر اعضای داخلی را تشکیل می دهد به وجود می آید. همچنین نطفه پس از مدت کوتاهی استفاده از ذخایر غذایی و ترشحات رحمی زنده می ماند و در نهایت جهت تبادلات مواد به مادر خود وابسته می شود. در وضعیت نطفه با استفاده از پرده های جنینی خود به آندومتر مادر می چسبد، به این فرآیند لانه گزینی می گویند و ممکن است از روز 20 آغاز شود. لازم به یاد آوری است که جفت در نشخوارکنندگان از نوع کتیلدونی است . و از طریق آن تبادلات اکسیزن و دی اکسید کربن و مواد غذایی بین جنین و مادر فقط از طریق کوتیلدون ها صورت می گیرد.
رشد جنین در تمام طول آبستنی ادامه دارد و به طور میانگین مدت آبستنی 285- 285 روز است.
بلوغ در تلیسه ها
بلوغ در تلیسه ها زمانی اتفاق می افتد که گوساله برای نخستین بار فحلی همراه با تخمک گزاری را نشان می دهد. سن بلوغ در گوساله ها بسیار مهم است زیرا با دانستن آن می توان از بارور شدن حیوان در زمان غیر دلخواه جلوگیری کرد. زمان بلوغ نیز بسیار متنوع است و به عوامل ژنتیکی و محیطی چندی بستگی دارد که به مهمترین آن ها اشاره می شود.
نژاد:
در این باره به نظر می رسد که نژاد های شیری سریع تر از نژاد های گوشتی به سن بلوغ می رسند. تلیسه های شیری ایرشایر، هولشتاین ، گورنسی و جرسی که در شرایط امریکا پرورش یافته اند در حدود 13- 8 ماه به بالغ می شوند. به طور کلی تلیسه های نژاد های سنگین مثل سیمنتال در زمان بلوغ جوان تر و سنگین تر از تلیسه های نژادهای کوچکتر مثل آنگوس هستند با این وجود که نزاد بر سن بلوغ موثر است می باشد باید افزود که عوامل محیطی نیز اثرات قابل ملاحظه ای در تکامل پیش از بلوغ دارند.
تغذیه ، وزن و ازدیاد وزن:
وضعیت تغذیه و سرعت افزایش وزن از عوامل مهم در تعیین زمان بلوغ می باشد. تحقیقات نشان می دهد که بین سن بلوغ و سرعت ازدیاد وزن رابطه ی عکس وجود دارد. به این ترتیب که تلیسه هایی که سرعت رشد بیشتری دارند در سنین پایین تری بالغ می شوند. در شرایط متعادل ، انتظار می رود که سیکل تولید مثلی در تلیسه های هلشتاین با وزنی حدود 270- 250 کیلوگرم آغاز شوند. تلیسه هایی که خوب تغذیه ی خوبی داشته اند ، در سن 5- 6 ماهگی هم بالغ می شوند ولی این نوع تغذیه ها بسیار گران می شود. شواهدی نشان می دهد که ازدیاد وزن روزانه به میزان یک کیلو گرم یا بیشتر، در تلیسه ها منجر به کاهش شیردوشی آن ها در آینده خواهد. علت این کاهش تولید را می توان به عدم رشد کافی پستان ها اشاره نمود.
فصل:
گزارش های فراوان و گاه ضدونقیض نشان می دهد که فصل تولد روی زمان بلوغ تأثیر می گزارد به طوری که بنا به گزارش برخی از محققان ، تلیسه هایی که در فصل بهار متولد شده اند نسبت به تلیسه های متولد شده در فصل پاییز زودتر به سن بلوغ می رسند. با این وجود عکس این عمل نیز گزارش شده است. در این باره به نظر می رسد که طول روز عامل مهمی باشد، هرچند دما به ویزه اگر بالا باشد نیز بسیار مهم است. همچنین نشان داده شده است که با افزایش روشنایی سن بلوغ کاهش می یابد و به نظر می رسد که اثرات تحریکی افزایش نور در کاهش سن بلوغ در تغذیه ی غنی یا فقیر به طور یکسان موثر باشد.
علایم و رفتار های فحلی
این رفتار ها بسیار متعدد و متفاوت است و بعضی ممکن است علایم را نشان دهند و عده ای دیگر کمتر این عللایم را نشان می دهند. گاوهای اهلی رفتارفحلی را در مقایسه با گاوهای وحشی مدت طولانی تری از خود بروزمی دهد . گاو ماده می ایستد و اجازه پرش به گاوهای دیگر می دهد که این مرحله را بهترین زمان برای تلقیح می دانند . گاوها وقتی که به هم می رسند میان دم هم دیگر را بو می کنند و اگر گاو فحل باشد فرج گاو دیگر را می لیسد . دیده شده که زمانی که قصد پرش را دارند ابتدا با چانه روی کپل فشار می آورند و اگر حیوان زیرین در مرحله ی فحلی باشد اجازه پرش را می دهد. در اثر پریدن زیاد گاوها ، ناحیه ی کپل حیوان ، آلوده به گل و لای و یا سایر فضولات است . همچنین در عده ای از گاوها اثرات زخم در این ناحیه دیده می شود. گاو فحل بسیار بی قرار و نا آرام است به طوری که 4 برابر حالت عادی راه می ورد نعره می کشد و از شیر دوشی اکراه می ورزد؛ و بازی گوشی می کند؛ و همچنین دام تمایل دارد در طول نرده های جایگاه حرکت کند و نعره بزند و با سایر دام های مزاحم نزاع کند . دام کم اشتها بوده و به همین خاطر از تولید شیرش کاسته می شود . فرج حیوان متورم و قرمز رنگ است یا به عبارت دیگر پر خون است و لیزابه شفاف از آن آویزان است. ممکن است این لیزابه در اثر حرکات دم حیوان به اطراف بدنش مالیده شود. حیوان دم خود را بالا نگه می دارد و کمر خود را قوز می کند تا با این روش دام ها را تحریک در پرش کند . اگر دام را نزد گاو نر برده شود گاو نر فرج او را می بوید و در صورتی که در مرحله فحلی باشد ، سر خود را بالا می آورد و در امتداد گردن قرار می دهد و لب ها را جم می کند ( Fleman).
جنبه های اقتصادی در تشخیص فحلی
یکی از مهمترین جنبه های مدیریتی در گله های بزرگ گاوهای شیرده ، تشخیص فحلی می باشد که هیچ روشی نمی تواند جایگزین بازرسی های پیاپی و سیستماتیک برای تشخیص این حالت گردد. این حالت 6 الی 30 ساعت طول می کشد ولی به طور میانگین برای اکثر گاوهای ماده این حالت 12 الی 18 ساعت طول می کشد. درصد عمده ای از فحلی ها در شب بین ساعت 6 بعد از ظهر تا 6 بامداد رخ می دهد. از عـواقب تشخیص نادرست فحلی می توان به گمراهی دامدار در تشخیص فحلی آتی، متحمل شدن هزینه های تلقیح نادرست و باز گشت به فحلی مجدد گاو مذکور اشاره کرد. تلقیح گاوی که در حالت فحلی نیست ، باعـث می گردد که رحم گاو که در این حالت مقاومت کمتری به پاتوژنها دارد، دچار عـفـونتهای رحمی گردد. وجود تعداد بی شماری از گاوهای شیرده در گله های تجارتی ، نیاز به دستیابی به روشهای مناسب تشخیص فحلی و استفاده از وسائل کمکی و نوین، برای تشخیص فحلی را همواره به وجود می آورد .
وسایل و روشهای کمکی برای تشخیص فحلی
این روش ها با توجه به سیستم مدیریتی و امکانات در دامداری ها بسیار متنوع و گوناگون است که در ذیل با معرفی این روش ها به چندی از آن ها پرداخته می شود.
1- استفاده از دوربین مدار بسته: استفاده از دوربین و تلویزیون می تواند وسیله ای موثر برای مشخص کردن گاوهای فحل باشد. روشن است که هنگامی این روش نتیجه بهینه می دهد که گاودار بخوبی بتواند گاوهای خود را بشناسد و یا با پلاک شماره گذاری آنها را از یکدیگر متمایز نماید.
.2- استفاده از قدم شمار (Movement detector Pedometer ): در حین فحلی گاو ماده نسبت به سایر دوره ها تحرک بیشتری دارد و مدت کمتری را صرف استراحت و غذا خوردن می کند. لذا در زمان فحلی با استفاده از پدومتری که به پای گاو بسته می شود می توان میزان مسافتی که گاو طی کرده اندازه گیری نمود و غیر مستقیم به فحل بودن گاو ماده پی برد.
قدم شمار
3- استفاده از قلم علامت گذار(Crayon): این وسیله مانند یک قـلم نشانه گذاری است که بوسیله آن هر بامداد بالای دم گاو ماده علامتگذاری می شود. در صورت سواری گرفتن سایر گاوها ، این رنگ پاک شده و دامدار به فحل بودن گاو پی خواهد برد.
4- اندازه گیری مقاومت الکتریکی واژن (Vaginal resistance measurement): در هنگام بروز فحلی، حجم مایع مخاطی واژن و همچنین محتویات یونی آن به طور محسوسی افزایش یافته و قابلیت رسانایی بالایی پیدا می کند. با استفاده از نشانگرهای ثبت کننده مقاومت الکتریکی محتویات واژن، از فحلی گاو مذکور می توان اطمینان حاصل کرد. از معایب این روش اینست که وارد کردن این وسیله در واژن باعث التهاب بافتهای مربوطه می گردد و احتمال بروز عفونت را افزایش می دهد.
5- اندازه گیری میزان پروژسترون شیر با استفاده از روش رادیو ایمنو اسی( Radioimmunoassay ): با توجه به اینکه در هنگام فحلی غلظت استروژن خون افزایش و متعاقبا" میزان پروژسترون کاهش می یابد . با استفاده از روشهای موجود میزان کاهش پروژسترون خون می تواند یکی از نشانه های تشخیص گاو در حالت فحلی باشد.
6- استفاده از شاخص یاب (Heat mount detector ): ابن وسیله به گاودار نشان می دهد که آیا گاو ماده به گاوهای دیگر سواری داده است یا نه، از لحاظ ساختار این وسیله دارای دوکیسه تو در تو با یک سیلندر پلاستیکی است. هـنگامی که سایر گاوها سوار گاوحاوی این وسیله شوند، کیسه داخلی پاره شده و باعث آزاد شدن ماده قرمز رنگی به درون کیسه بزرگتر می شود.
7- استفاده از تی زر(Teaser): تی زر به حیوانی گفته می شود که به سوی گاو فحل جذب می شود و در نتیجه امکان شناسایی گاو فحل را به آسانی امکان پذیر می سازد.
8- استفاده از سگ فحل یاب: در این روش از سگهای تعلیم دیده برای تشخیص بوی ترشحات ماده گاو فحل استفاده می کنند.
9- استفاده از گاو نر اخته یا آندوژنه: در این روش امکان آسیب دیدن گاو ماده نسبت به روشهای دیگر بسیار زیاد است لذا کمتر توصیه می شود.
10- ماده گاو مجهز به قلم چانه ایChin ball maker: در این روش از یک قلم نشانه گذاری که به چانه گاو نصب شده استفاده می کنند. این وسیله حاوی کره ای است که محتوی ماده رنگی است که گاو فحل به طور غیر مستقیم تشخیص داده می شود.
11- استفاده از رکورد برداری و تابلوی تولید مثل
12- اندازه گیری دمای بدن: در هنگام فحلی، ابتدا دمای بدن به طور محسوسی کاهش و در نهایت در مدت کوتاهی دمای بدن افزایش می یابد لذا می توان با اندازه گیری دما تا حدودی از فحل بودن گاو ماده مطلع گردید.
تشخیص آبستنی
تشخیص دقیق آبستنی از نظر به دست آوردن و حفظ حداکثر بازدهی تولید مثل حائز اهمیت است. دانستن این نکته که یک گاو پس از جفتگیری آبستن نشده است برای گاودار از این نظر اهمیت دارد که با کمترین اتلاف وقت گاو را تلقیح کند. در ذیل تعدادی ار روشهای سنتی و جدید تشخیص آبستنی آورده شده است :
بازرسی رکتال
در این روش با وارد کردن دست به درون راست روده محتویات رحم جهت تعیین تعییرات اندازه یکی از شاخهای رحم که به دلیل وجود جنین صورت گرفته است از راه لمس کردن بازرسی می شود. از هفته ششم تا هشتم آبستنی اختلاف اندازه بین دو شاخ رح محسوس تر است.
تشخیص آبستنی با اندازه گیری هورمونها
اندازه گیری هورمونها برای تشخیص آبستنی بویژه اگر در شیر امکان پذیر باشد به دلیل راحتی نمونه گیری مزیتهای بیشتری از روش بازرسی رکتال دارد.
1- پروژسترون
جسم زرد در طول آبستنی پروژسترون تولید می کند. حداکثر غلظت پروژسترون در روز دهم پس از تخمکریزی حاصل می شود. روشهای اندازه گیری پروژسترون مانند رادیو ایمنو اسی و تست الیزا در روز 21-24 با دقت 85-80 درصد قادر به تشخیص آبستنی می باشد.
2- سولفات استروژن
تعیین ترکیباتی که به وسیله جنین تولید می شود، نسبت به ترکیبات تولید شده توسط مادر ارزش بیشتری برای تشخیص آبستنی خواهد داشت. جنین استروژن تولید می کند و غلظت سولفات استروژن در پلاسما از روز هفتاد آبستنی افزایش می یابد. تست سولفات استروژن در 15 هفتگی نشانه آبستنی است.
بالوتمان
شکم گاو ماده آبستن تقریبا از ماه هفتم آبستنی بزرگتر می شود. چنانچه دست مشت شده به بخش سمت راست شکم فشار داده شود گاهی می توان برخورد جنین به دست راپس از بازگشت جنین حس کرد.
اولتراسوند
در این روش از میله درون رکتومی استفاده می شود که امواج فراصوتی ارسال کرده و امواج منعکس شده را دریافت می کند. طول موج پس از برخورد با جنین زنده و یا جریان خون جنین تعییر می یابد.
بهداشت و بیماری های تولید مثل
بهداشت گاو در زمان زایمان
1) بردن گاو آبستن یک هفته قبل از زایمان با استفاده از زمان تلقیح یعنی 273 روزپس از تلقیح به زایشگاه جهت عادت کردن به محیط زایشگاه .
2) شست و شوی و ضد عفونی کردن قسمت خلفی دام با ساولن قبل از ورود به اتاق زایمان جهت جلو گیری از ورود فـلور آلوده به زایشگاه .
3) شست و شوی مجدد خـلف دام با ساولن در شروع زایمان .
4) تنها گذاشتن دام توام با مراقبت شدید .
5) نگهداشتن دام در اتاق زایمان تا زمان دفع جفت توام با مراقبت شدید جهت جلو گیری از خوردن جـفـت توسط گاو و یا جلو گیری از آلوده شدن محوطه گاو داری.
مراحل زایمان
زایمان شامل سه مرحله است :
مرحله اول : شل شدن بیولوژیک سرویکس و انقباضات فعال هردو فیبر های عضلانی طولی و حلقوی دیواره رحم
مدت زمان این مرحله 2 الی 6 ساعـت بوده و تعیین آن به خصوص در گاو های چند شکم زاییده دشوار است ، در این مرحله انقباضات رحمی از رأس شاخ های رحم شروع می شود، و سپس در یک الی دو ساعت قـبل از زایمان افزایش می بابد. ( هر 3 الی 5 دقیقه یک فشار ) سپس منفذ خارجی سرویکس بعد از دو الی چهار ساعت و منفذ داخلی سرویکس بازشده و جنین در وضعیت طبیعی قرارگرفته و انقباضات رحمی سبب راندن جنین به داخل سرویکس و کانال زایمان می شود .
مرحله دوم : ادامه انقباضات رحمی و دفع جنین
در این مرحله انقباضات رحمی و مدت زمان آن بیش تر می گردد ، ( چهار الی هشت بار در دقیقه ) و سبب راتده شدن جنین به داخل کانال زایمان و پاره شدن کیسه کوریوآلانتوئیس و سپس آمنیون می شود بعد از قرارگرفتن اندام های جنین در سرویکس و یا واژن ، انقباضات شکمی نیز شروع شده و سپس افزایش یافته و سبب دفع جنین از طریق فرج می گردد . در هـنگام خروج جنین به عـلت فشار زایمان و بزرگ بودن گوساله با توجه به مدخل لگن در گاوها باعـث می شود که حیوان به صورت خوابیده زایمان کند ولی در 5/1 % از زایمان ها به صورت ایستاده است . زمان مرحله دوم بین 30 دقیقه الی 4 ساعـت است .
مرحله سوم : خروج پرده های جنین
در حدود نیم الی هشت ساعـت پس از خروج جنین کوتیلدون جنینی از کارانکول مادری در محل اتصال میکروویلی ها در طی مکانیسم خاصی جدا شده و به کمک انقباضات رحمی دفع می شود . پس از خروج پرده های جنینی در زایمان طبیعی ، سرویکس توسط یک موکوس چسبنده بسته می شود . به طوری 24 الی 36 ساعت بعد از زایمان دست نمی تواند به داخل سرویکس عبور کند؛ و روز چهارم فقط دو انگشت می تواند داخل شود .
بیماری های تولید مثلی در گاو
بیماری های تولید مثلی معمولا" رفته رفته و به شکل ناشناخته در گله گسترش می یابد ؛ تا وقتی که به خوبی در گله ریشه دار شود. حیوانات آلوده معمولا" نمی میرند، در بیشتر نمونه ها به ویژه در نرها حتی بیماری را آشکار نمی کنند و در برخی از حیوانات نیز علایم بیماری را هرگز نشان نمی دهند. با این حال باقی ماندن این چنین حیوانات خطر بزرگی برای سایرین در گله است، زیرا آن ها ناقل ارگانیسم های بیماری زا هستند.
برای پیشگیری از بیماری های تولید مثل تولید کنندگان بایستی همیشه احتیاط کنند و با اعمال مدیریت خوب که شامل قرنطینه برای گله و واکسیناسیون برای نگهداری گاوهای سالم و... از این پیشرفت این بیماری ها پیشگیری نمایند.
بیشترین بیماری های تناسلی مشترک در گله عبارت اند از: بروسلوز (بیماری بانگ) ، لپتوسپیروز ، کمپلکس IBR و اسهال ویروسی گاو (BVD) ، ویبریوزیس و تریکومنیازیس .
منبع : سایت فارمیران
دیدگاه ها