مایکوتوکسین‌ها در پرورش طیور
مشکلات و راه‌حل‌ها عوامل کشنده خفیف، دزدهای غیرقابل رویت، آلوده‌کننده‌های غیرقابل اجتناب و سموم طبیعی، اصطلاحاتی هستند که به دسته‌ای از متابولیت‌های قارچی به نام مایکوتوکسین‌ها اطلاق می‌گردد. این ترکیبات شیمیایی طبیعی به دلیل اثرات زیان‌آور بر سلامت انسان مانند سرطان‌زایی و تاثیر نامطلوب بر تولید حیوان و صفات تولید مثلی، مورد توجه زیادی هستند.
آلودگی خوراک یا غذا به مایکوتوکسین مشکل عمده اکثر نقاط دنیا می‌باشد.تعداد مایکوتوکسین‌هایی که علائم مسمومیت در پستانداران و طیور را سبب می‌شوند، بالغ بر ۳۰۰ نوع بوده و به طور پیوسته در حال افزایش است. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که تقریباً ۲۵ درصد کل غلات دنیا به مایکوتوکسین‌های شناخته شده آلوده‌اند.
علاوه بر این آنها قادرند از طریق غلات آلوده به زنجیره غذایی انسان و حیوانات وارد گردند و محصولاتی نظیر شیر، گوشت و تخم مرغ را آلوده کنند. امروزه شیوع مایکوتوکسیکوزیس حاد در پرورش طیور مدرن به ندرت رخ می‌دهد.
با این حال، دزهای پایین مایکوتوکسین که احتمالاً غیرقابل تشخیص می‌باشد، مسئول کاهش بازده تولید وحساسیت زیاد به بیماری‌های عفونی بوده و می‌تواند منجر به کاهش سود تولیدکنندگان شود. این مشکل با این حقیقت که نحوه عمل بعضی از مایکوتوکسین‌ها در سطح مولکولی به طور کامل روشن نشده، بیشتر شده است.تغییرات بیوشیمیایی در مایکوتوکسیکوزیس به مقدار زیادی متغیر می‌باشد، ولی تنش اکسیداتیو مسبب آپوپتوزیس به عنوان یکی از مهم‌ترین نتایج مایکوتوکسیکوزیس در نظر گرفته شده که منجر به تضعیف سیستم ایمنی می‌شود.
معرفی یک سم مشخص به عنوان عامل قطعی وقوع مایکوتوکسیکوزیس کار بسیار دشواری است. با این حال همواره سعی بر این بوده است که رابطه بین یک نوع مسمومیت با حضور مایکوتوکسین در زنجیره غذایی در سطح مزرعه مورد ارزیابی قرار گیرد.
دلایل مختلفی که شناسایی صحیح و دقیق عامل مایکوتوکسیکوزیس را دشوار می‌سازد عبارتند از:
▪ در اغلب موارد مقدار مایکوتوکسین بسیار ناچیز بوده و اندازهگیری آن مشکل است و بنا به دلایل مختلف از جمله حضور سموم ناشناخته امکان بررسی دقیق سم در جیره غذایی وجود ندارد.
▪ غذای آلوده غالباً تا زمان بروز مایکوتوکسیکوزیس مصرف شده یا در دسترس نمی‌باشد.
▪ تظاهرات بالینی میزبان و یا علائم بیماری در بسیاری از موارد نامشخص می‌باشد.
▪ متخصصین کمتر با علائم مایکوتوکسیکوزیس آشنایی کافی ندارند.
پاسخ وابسته به دز که یکی از اصول مهم سم شناسی است، در تشخیص مایکوتوکسیکوزها کاربردی ندارد. دلایل این امر شیوع پراکنده و نامنظم موارد بیماری، احتمال حضور انواع مایکوتوکسین‌های مختلف و عدم توانایی در ارزیابی یا ردیابی صحیح و دقیق بیماری در مزرعه است که خود به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات کافی در رابطه با تداخل دو یا چند مایکوتوکسین می‌باشد.
با این حال علی‌رغم وجود مشکلات فوق‌الذکر، نکات مشترکی در کلیه موارد مایکوتوکسیکوزیس وجود دارد که می‌تواند به عنوان مبنای تشخیص، مورد استفاده قرار گیرد، که عبارتند از:
▪ بیماری بدون تردید با تغذیه در ارتباط است.
▪ در مواد غذایی مشکوک میکروارگانیسم‌های پاتوژن قابل توجه و با اهمیتی حضور ندارد.
▪ بیماری واگیردار و قابل انتقال نیست.
▪ بیماری از نوع عفونی نیست.
▪ با قطع مصرف غذای آلوده، روند بهبودی حیوانات مبتلا آغاز می‌شود.
▪ مقدار زیادی از حداقل یک نوع مایکوتوکسین شناخته شده از خوراک حیوان جدا می‌شود.
▪ ارتباط بین نوع مایکوتوکسین و علائم بیماری به وضوح مشاهد می‌شود.
▪ تغذیه سایر حیوانات با جیره غذایی آلوده با ایجاد علائم مسمومیت در آنها همراه است.
مایکوتوکسین‌های مهم در طیور
سه جنس مهم و اقتصادی از قارچ‌های تولیدکننده مایکوتوکسین‌ها عبارتند از:
۱) آسپرژیلوس‌ها
۲) پنیسیلیوم‌ها
۳) فوزاریوم‌ها.
لازم به ذکر است که گونه‌های زیادی از هر یک از جنس‌های مذکور وجود دارد. برای مثال گونه‌های آسپرژیلوس شامل بیش از ۱۵۰ گروه می‌باشد که حدود ۴۵ گونه از آسپرژیلوس‌ها، ۷۵ گونه از پنی سیلیوم‌ها و ۲۵ گونه فوزاریوم‌ها تولید کننده مایکوتوکسین می‌باشند.
علاوه بر این مایکوتوکسین‌ها می‌توانند در غلظت‌های خیلی پایین‌تر سمی باشند. زمانی که ۱۹ مایکوتوکسین به جنین طیور تزریق شد، بیشترین اثر سمی ناشی از T-۲ بود که موجب مرگ تمام جنین‌ها در دز پایین‌تر از ۱% میلی‌گرم شد. مایکوتوکسین‌ها در مراحل مختلفی از تولید غلات ظهور پیدا می‌کنند. برای مثال مشخص شده است که گونه های فوزاریوم، غلات را در طی رشد گیاه مورد تهاجم قرار داده و تولید مایکوتوکسین های مزرعه‌ای می‌کنند. از طرف دیگر گونه‌های آسپرژیلوس و پنی سیلیوم معمولا طی ذخیره غلات توسعه پیدا کرده و به همین جهت مایکوتوکسین‌های انباری نامیده می‌شوند.
با این حال دو حقیقت روشن است، یکی آن که آلودگی به مایکوتوکسین به میزان رطوبت غلات بستگی دارد، از این رو رطوبت غلات باید کمتر از ۱۵ درصد باشد و دیگر اینکه تنش خشکی هم می‌تواند آلودگی غلات را به قارچ افزایش دهد.
در عمل نوع و سطح آلودگی به مایکوتوکسین که در خوراک می‌توان یافت به شرایط ذخیره و آب و هوا ارتباط دارد. در آب و هوای گرم به عنوان مثال در کانادا و آمریکا و اروپا رشد گونه‌های فوزاریم و پنی سیلیوم به همراه تولید سم و می‌توکسین (دی اکسی نیوالنون؛ DON)، زرالنون، اکراتوکسین A و سم T-۲ که در سلامتی انسان دخالت دارند، تحریک می‌شود.
از طرف دیگر، شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب برای مثال آمریکای لاتین، کشورهای آسیایی و بعضی مناطق استرالیا برای رشد آسپرژیلوس و تولید آفلاتوکسین (سرطان‌زا می‌باشد) مناسب می‌باشد. فصل تابستان در این کشورها برای تولید زرالنون، و می‌توکسین، سم T-۲، اکراتوکسین A و غیره مساعد است. داد و ستد وسیع مواد خوراکی در دنیا موجب پخش مایکوتوکسین‌ها شده است.
مهم‌ترین مایکوتوکسین‌ها در مواد خوراکی:
▪ آفلاتوکسین B۱
▪ اکراتوکسین A
▪ سم T-۲
▪ و می‌توکسین (دی اکسی نیوالنون؛)
▪ فومونیسین B۱
▪ زرالنوندر دنیا بیشترین تلفات از آفلاتوکسین‌ها و بعد از آن از اکراتوکسین A ناشی می‌شود. عموماً به نظر می‌رسد که پراکسیداسیون لیپید و تحریک آپوپتوزیس مهم‌ترین مکانیسم‌های عمل مایکوتوکسین‌ها باشد.
پیشگیری از مایکوتوکسییکوزیس
شمار زیادی از مایکوتوکسین‌ها می‌توانند خوراک طیور را آلوده کنند. ترکیبات شیمیایی مختلف این سموم، محافظت بر علیه سمیت آنها با با مشکل زیادی مواجه می‌کنند. چندین مشکل وجود دارد که روش‌های پیشگیری از مسمومیت با مایکوتوکسین‌ها را پیچیده کرده است. در بعضی موارد سطوح پایین مایکوتوکسین‌ها در اجزا خوراک همچنان غیرقابل تشخیص باقیمانده و اثرات آنها نادیده انگاشته می‌شود.برای مثال شناسایی کاهش میزان جوجه درآوری تا ۵/۰ درصد مشکل خواهد بود. ارزیابی اثرات زیان‌آور مایکوتوکسین‌ها بر سیستم ایمنی مشکل‌تر است.
با این وجود، فعالیت‌های تضعیف‌کننده سیستم ایمنی مایکوتوکسین‌ها در کشورهای اروپایی بعد از منع مصرف آنتی بیوتیک‌ها در خوراک مورد توجه جدی قرار گرفته است اغلب ترکیبی از مایکوتوکسین‌های مختلف در خوراک موجود است، چون گونه‌های مختلف قارچی می‌توانند چندین نوع سم تولید نمایند. ترکیبی از چندین مایکوتوکسین در دزهای پایین می‌تواند اثر زیان‌آور بیشتری از یک مایکوتوکسین‌ها عملاً توانایی آلوده‌کردن همه اجزا خوراک را دارند.
برای مثال: گونه‌های فوزاریوم در گندم، ذرت ، جو، یولاف و چاودار یافت شده است. از طرف دیگر آفلاتوکسین‌ها می توانند دانه‌های روغنی مواد خوراکی دیگر را آلوده کنند. هیچ دز بی‌خطری از مایکوتوکسین‌ها وجود ندار. میزانی از سم که در زمان مصرف کوتاه مدت بر حیوان اثری ندارد، در مصرف بلند مدت سمی می‌باشد.
دزهایی که ممکن است در شرایط آزمایشگاهی بی‌خطر باشند، می‌توانند در شرایط پرورش تجاری طیور اثرات زیان‌آوری بر رشد و تولید مثل داشته باشند. تجارت بین‌المللی مواد خوراکی به خصوص ذرت و سویا و حمل آنها با کشتی از آمریکای لاتین به اروپا و کشورهای آسیایی یک عامل خطر آفرین دیگر می باشد. بیشتر مایکوتوکسین‌ها ترکیبات پایداری هستند که در طی انبارداری، اسیاب کردن یا فرآیندهای با حرارت بالا در کارخانجات خوراک دام، تجزیه نمی‌شوند.
کنترل مایکوتوکسین‌ها و اثرات آنها
روش‌های متنوعی جهت کنترل یا مبارزه با مشکلات مایکوتوکسین‌ها وجود دارد. ساده‌ترین راهکار براساس جلوگیری از تشکیل مایکوتوکسین‌ها در خوراک از طریق برنامه‌های مدیریتی مخصوص از جمله انبار کردن با میزان رطوبت پایین و جلوگیری از آسیب به غلات در طی فرایند آن برنامه‌ریزی شده است. با این حال تکنولوژی کشاورزی مدرن قادر به جلوگیری از آسیب‌های قبل از برداشت محصولات حساس بوسیله قارچ‌های مزرعه ای نمی‌باشد، لذا این راهکار فقط تا حدودی می‌تواند موثر واقع شود. در کشورهای دارای آب و هوای گرم و مرطوب این روش کاملا اقتصادی می‌باشد.
راهکارهای دیگر مبتنی بر غیر فعال کردن سموم با میکروب یا دما، جداسازی فیزیکی مواد خوراکی آلوده، اشعه دادن، آمونیاکی کردن و تجزیه با اُزن است که جهت استفاده کاربردی توسعه نیافته‌اند؛ زیرا این روش‌ها نیازمند زمان زیاد و هزینه بالا است. در سال‌های اخیر تغییرات رخ داده در تغذیه، دفاع حیوان در مقابل مایکوتوکسین‌ها را افزایش داده یا حداقل اثرات زیان آور آنها را هنگام مصرف مایکوتوکسین‌ها کاهش داده است.
از آنجایی که پراکسیداسیون لیپید نقش مهمی در سمیت مایکوتوکسین‌ها ایفا می‌کند، می‌توان از اثر محافظتی آنتی‌اکسیدان‌ها در این راستا بهره برد، در چندین آزمایش با گونه‌های مختلف حیوانی، اثر محافظتی آنتی اکسیدان‌ها علیه اثر سمی مایکوتوکسین‌ها مشاهده شده است.
استفاده از مواد جاذب
علی‌رغم اثرات مثبت آنتی اکسیدان‌های طبیعی در حیواناتی که با مایکوتوکسین (جیره‌های آلوده) تغذیه شده‌اند، عملی‌ترین و مطمئن‌ترین روش، افزودن مواد جاذب به خوراک‌های آلوده می‌باشد. مایکوتوکسین‌ها می‌توانند به مواد جاذب متصل شوند و بدون ضرر از طریق دستگاه گوارش دفع گردند. بعضی ترکیبات از نظر خواص جذبی مورد آزمایش قرار گرفته‌اند که عمده‌ترین این مواد بنتونیت‌ها، زئولیت‌ها، آلومینوسیلیکات‌ها و گلوکومانان‌های حاصل از مخمرها است که به صورت تجاری در دسترس می‌باشند. میزان اتصال سموم به ترکیبات مختلف به طور قابل ملاحظه‌ای متغیر است. بعضی تنها با آفلاتوکسین باند می‌شوند ولی مایکوتوکسین‌ها دیگر شبیه T-۲را در دستگاه گوارش بدون تغییر باقی می‌گذارند. برای مثال انواع مواد رسی و زئولیت‌ها عموماً بر علیه آفلاتوکسین‌ها موثر هستند.
همچنین مشخص شده که گلوکومانان حاصل از دیواره‌های سلولی مخمر علیه محدوده وسیعی از مایکوتوکسین‌ها موثر می‌باشد. جالب است بدانیم که مواد جاذب مایکوتوکسین می‌توانند سیستم‌های آنتی‌اکسیدان حیوانات را به طور اساسی بهبود بخشند. این اثر وابسته به فعالیت پیوند مایکوتوکسین با مواد جاذب است. برای مثال، افزودن زئولیت در جیره بلدرچین تا سطح ۳درصد اثرات محافظتی بر روی آنتی‌اکسیدان‌ها در کبد بلدرچین دارد، هر چند این اثر معنی‌دار نیست.
محققین از طریق اندازهگیری ویتامین E (آلفا و گاما توکوفرول‌ها)، کاروتنوئیدها و ویتامین C (اسید اسکوربیک) نشان دادند که زئولیت‌ها به تنهایی در ممانعت از اثرات سمی T-۲ که مورد استفاده بلدرچین‌ها قرار گرفته بود، تخلیه آنتی اکسیدان‌های طبیعی و ویتامینA از کبد را به طور معنی‌داری کاهش داد. این اثر محافظتی به قابلیت جذب بالای T-۲ توسط گلوکومانان استریفیته نسبت داده می شود.
مهندس علیرضا صفامهر
مشکلات و راه‌حل‌ها عوامل کشنده خفیف، دزدهای غیرقابل رویت، آلوده‌کننده‌های غیرقابل اجتناب و سموم طبیعی، اصطلاحاتی هستند که به دسته‌ای از متابولیت‌های قارچی به نام مایکوتوکسین‌ها اطلاق می‌گردد. این ترکیبات شیمیایی طبیعی به دلیل اثرات زیان‌آور بر سلامت انسان مانند سرطان‌زایی و تاثیر نامطلوب بر تولید حیوان و صفات تولید مثلی، مورد توجه زیادی هستند.
آلودگی خوراک یا غذا به مایکوتوکسین مشکل عمده اکثر نقاط دنیا می‌باشد.تعداد مایکوتوکسین‌هایی که علائم مسمومیت در پستانداران و طیور را سبب می‌شوند، بالغ بر ۳۰۰ نوع بوده و به طور پیوسته در حال افزایش است. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که تقریباً ۲۵ درصد کل غلات دنیا به مایکوتوکسین‌های شناخته شده آلوده‌اند.
علاوه بر این آنها قادرند از طریق غلات آلوده به زنجیره غذایی انسان و حیوانات وارد گردند و محصولاتی نظیر شیر، گوشت و تخم مرغ را آلوده کنند. امروزه شیوع مایکوتوکسیکوزیس حاد در پرورش طیور مدرن به ندرت رخ می‌دهد.
با این حال، دزهای پایین مایکوتوکسین که احتمالاً غیرقابل تشخیص می‌باشد، مسئول کاهش بازده تولید وحساسیت زیاد به بیماری‌های عفونی بوده و می‌تواند منجر به کاهش سود تولیدکنندگان شود. این مشکل با این حقیقت که نحوه عمل بعضی از مایکوتوکسین‌ها در سطح مولکولی به طور کامل روشن نشده، بیشتر شده است.تغییرات بیوشیمیایی در مایکوتوکسیکوزیس به مقدار زیادی متغیر می‌باشد، ولی تنش اکسیداتیو مسبب آپوپتوزیس به عنوان یکی از مهم‌ترین نتایج مایکوتوکسیکوزیس در نظر گرفته شده که منجر به تضعیف سیستم ایمنی می‌شود.
معرفی یک سم مشخص به عنوان عامل قطعی وقوع مایکوتوکسیکوزیس کار بسیار دشواری است. با این حال همواره سعی بر این بوده است که رابطه بین یک نوع مسمومیت با حضور مایکوتوکسین در زنجیره غذایی در سطح مزرعه مورد ارزیابی قرار گیرد.
دلایل مختلفی که شناسایی صحیح و دقیق عامل مایکوتوکسیکوزیس را دشوار می‌سازد عبارتند از:
▪ در اغلب موارد مقدار مایکوتوکسین بسیار ناچیز بوده و اندازهگیری آن مشکل است و بنا به دلایل مختلف از جمله حضور سموم ناشناخته امکان بررسی دقیق سم در جیره غذایی وجود ندارد.
▪ غذای آلوده غالباً تا زمان بروز مایکوتوکسیکوزیس مصرف شده یا در دسترس نمی‌باشد.
▪ تظاهرات بالینی میزبان و یا علائم بیماری در بسیاری از موارد نامشخص می‌باشد.
▪ متخصصین کمتر با علائم مایکوتوکسیکوزیس آشنایی کافی ندارند.
پاسخ وابسته به دز که یکی از اصول مهم سم شناسی است، در تشخیص مایکوتوکسیکوزها کاربردی ندارد. دلایل این امر شیوع پراکنده و نامنظم موارد بیماری، احتمال حضور انواع مایکوتوکسین‌های مختلف و عدم توانایی در ارزیابی یا ردیابی صحیح و دقیق بیماری در مزرعه است که خود به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات کافی در رابطه با تداخل دو یا چند مایکوتوکسین می‌باشد.
با این حال علی‌رغم وجود مشکلات فوق‌الذکر، نکات مشترکی در کلیه موارد مایکوتوکسیکوزیس وجود دارد که می‌تواند به عنوان مبنای تشخیص، مورد استفاده قرار گیرد، که عبارتند از:
▪ بیماری بدون تردید با تغذیه در ارتباط است.
▪ در مواد غذایی مشکوک میکروارگانیسم‌های پاتوژن قابل توجه و با اهمیتی حضور ندارد.
▪ بیماری واگیردار و قابل انتقال نیست.
▪ بیماری از نوع عفونی نیست.
▪ با قطع مصرف غذای آلوده، روند بهبودی حیوانات مبتلا آغاز می‌شود.
▪ مقدار زیادی از حداقل یک نوع مایکوتوکسین شناخته شده از خوراک حیوان جدا می‌شود.
▪ ارتباط بین نوع مایکوتوکسین و علائم بیماری به وضوح مشاهد می‌شود.
▪ تغذیه سایر حیوانات با جیره غذایی آلوده با ایجاد علائم مسمومیت در آنها همراه است.
مایکوتوکسین‌های مهم در طیور
سه جنس مهم و اقتصادی از قارچ‌های تولیدکننده مایکوتوکسین‌ها عبارتند از:
۱) آسپرژیلوس‌ها
۲) پنیسیلیوم‌ها
۳) فوزاریوم‌ها.
لازم به ذکر است که گونه‌های زیادی از هر یک از جنس‌های مذکور وجود دارد. برای مثال گونه‌های آسپرژیلوس شامل بیش از ۱۵۰ گروه می‌باشد که حدود ۴۵ گونه از آسپرژیلوس‌ها، ۷۵ گونه از پنی سیلیوم‌ها و ۲۵ گونه فوزاریوم‌ها تولید کننده مایکوتوکسین می‌باشند.
علاوه بر این مایکوتوکسین‌ها می‌توانند در غلظت‌های خیلی پایین‌تر سمی باشند. زمانی که ۱۹ مایکوتوکسین به جنین طیور تزریق شد، بیشترین اثر سمی ناشی از T-۲ بود که موجب مرگ تمام جنین‌ها در دز پایین‌تر از ۱% میلی‌گرم شد. مایکوتوکسین‌ها در مراحل مختلفی از تولید غلات ظهور پیدا می‌کنند. برای مثال مشخص شده است که گونه های فوزاریوم، غلات را در طی رشد گیاه مورد تهاجم قرار داده و تولید مایکوتوکسین های مزرعه‌ای می‌کنند. از طرف دیگر گونه‌های آسپرژیلوس و پنی سیلیوم معمولا طی ذخیره غلات توسعه پیدا کرده و به همین جهت مایکوتوکسین‌های انباری نامیده می‌شوند.
با این حال دو حقیقت روشن است، یکی آن که آلودگی به مایکوتوکسین به میزان رطوبت غلات بستگی دارد، از این رو رطوبت غلات باید کمتر از ۱۵ درصد باشد و دیگر اینکه تنش خشکی هم می‌تواند آلودگی غلات را به قارچ افزایش دهد.
در عمل نوع و سطح آلودگی به مایکوتوکسین که در خوراک می‌توان یافت به شرایط ذخیره و آب و هوا ارتباط دارد. در آب و هوای گرم به عنوان مثال در کانادا و آمریکا و اروپا رشد گونه‌های فوزاریم و پنی سیلیوم به همراه تولید سم و می‌توکسین (دی اکسی نیوالنون؛ DON)، زرالنون، اکراتوکسین A و سم T-۲ که در سلامتی انسان دخالت دارند، تحریک می‌شود.
از طرف دیگر، شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب برای مثال آمریکای لاتین، کشورهای آسیایی و بعضی مناطق استرالیا برای رشد آسپرژیلوس و تولید آفلاتوکسین (سرطان‌زا می‌باشد) مناسب می‌باشد. فصل تابستان در این کشورها برای تولید زرالنون، و می‌توکسین، سم T-۲، اکراتوکسین A و غیره مساعد است. داد و ستد وسیع مواد خوراکی در دنیا موجب پخش مایکوتوکسین‌ها شده است.
مهم‌ترین مایکوتوکسین‌ها در مواد خوراکی:
▪ آفلاتوکسین B۱
▪ اکراتوکسین A
▪ سم T-۲
▪ و می‌توکسین (دی اکسی نیوالنون؛)
▪ فومونیسین B۱
▪ زرالنوندر دنیا بیشترین تلفات از آفلاتوکسین‌ها و بعد از آن از اکراتوکسین A ناشی می‌شود. عموماً به نظر می‌رسد که پراکسیداسیون لیپید و تحریک آپوپتوزیس مهم‌ترین مکانیسم‌های عمل مایکوتوکسین‌ها باشد.
پیشگیری از مایکوتوکسییکوزیس
شمار زیادی از مایکوتوکسین‌ها می‌توانند خوراک طیور را آلوده کنند. ترکیبات شیمیایی مختلف این سموم، محافظت بر علیه سمیت آنها با با مشکل زیادی مواجه می‌کنند. چندین مشکل وجود دارد که روش‌های پیشگیری از مسمومیت با مایکوتوکسین‌ها را پیچیده کرده است. در بعضی موارد سطوح پایین مایکوتوکسین‌ها در اجزا خوراک همچنان غیرقابل تشخیص باقیمانده و اثرات آنها نادیده انگاشته می‌شود.برای مثال شناسایی کاهش میزان جوجه درآوری تا ۵/۰ درصد مشکل خواهد بود. ارزیابی اثرات زیان‌آور مایکوتوکسین‌ها بر سیستم ایمنی مشکل‌تر است.
با این وجود، فعالیت‌های تضعیف‌کننده سیستم ایمنی مایکوتوکسین‌ها در کشورهای اروپایی بعد از منع مصرف آنتی بیوتیک‌ها در خوراک مورد توجه جدی قرار گرفته است اغلب ترکیبی از مایکوتوکسین‌های مختلف در خوراک موجود است، چون گونه‌های مختلف قارچی می‌توانند چندین نوع سم تولید نمایند. ترکیبی از چندین مایکوتوکسین در دزهای پایین می‌تواند اثر زیان‌آور بیشتری از یک مایکوتوکسین‌ها عملاً توانایی آلوده‌کردن همه اجزا خوراک را دارند.
برای مثال: گونه‌های فوزاریوم در گندم، ذرت ، جو، یولاف و چاودار یافت شده است. از طرف دیگر آفلاتوکسین‌ها می توانند دانه‌های روغنی مواد خوراکی دیگر را آلوده کنند. هیچ دز بی‌خطری از مایکوتوکسین‌ها وجود ندار. میزانی از سم که در زمان مصرف کوتاه مدت بر حیوان اثری ندارد، در مصرف بلند مدت سمی می‌باشد.
دزهایی که ممکن است در شرایط آزمایشگاهی بی‌خطر باشند، می‌توانند در شرایط پرورش تجاری طیور اثرات زیان‌آوری بر رشد و تولید مثل داشته باشند. تجارت بین‌المللی مواد خوراکی به خصوص ذرت و سویا و حمل آنها با کشتی از آمریکای لاتین به اروپا و کشورهای آسیایی یک عامل خطر آفرین دیگر می باشد. بیشتر مایکوتوکسین‌ها ترکیبات پایداری هستند که در طی انبارداری، اسیاب کردن یا فرآیندهای با حرارت بالا در کارخانجات خوراک دام، تجزیه نمی‌شوند.
کنترل مایکوتوکسین‌ها و اثرات آنها
روش‌های متنوعی جهت کنترل یا مبارزه با مشکلات مایکوتوکسین‌ها وجود دارد. ساده‌ترین راهکار براساس جلوگیری از تشکیل مایکوتوکسین‌ها در خوراک از طریق برنامه‌های مدیریتی مخصوص از جمله انبار کردن با میزان رطوبت پایین و جلوگیری از آسیب به غلات در طی فرایند آن برنامه‌ریزی شده است. با این حال تکنولوژی کشاورزی مدرن قادر به جلوگیری از آسیب‌های قبل از برداشت محصولات حساس بوسیله قارچ‌های مزرعه ای نمی‌باشد، لذا این راهکار فقط تا حدودی می‌تواند موثر واقع شود. در کشورهای دارای آب و هوای گرم و مرطوب این روش کاملا اقتصادی می‌باشد.
راهکارهای دیگر مبتنی بر غیر فعال کردن سموم با میکروب یا دما، جداسازی فیزیکی مواد خوراکی آلوده، اشعه دادن، آمونیاکی کردن و تجزیه با اُزن است که جهت استفاده کاربردی توسعه نیافته‌اند؛ زیرا این روش‌ها نیازمند زمان زیاد و هزینه بالا است. در سال‌های اخیر تغییرات رخ داده در تغذیه، دفاع حیوان در مقابل مایکوتوکسین‌ها را افزایش داده یا حداقل اثرات زیان آور آنها را هنگام مصرف مایکوتوکسین‌ها کاهش داده است.
از آنجایی که پراکسیداسیون لیپید نقش مهمی در سمیت مایکوتوکسین‌ها ایفا می‌کند، می‌توان از اثر محافظتی آنتی‌اکسیدان‌ها در این راستا بهره برد، در چندین آزمایش با گونه‌های مختلف حیوانی، اثر محافظتی آنتی اکسیدان‌ها علیه اثر سمی مایکوتوکسین‌ها مشاهده شده است.
استفاده از مواد جاذب
علی‌رغم اثرات مثبت آنتی اکسیدان‌های طبیعی در حیواناتی که با مایکوتوکسین (جیره‌های آلوده) تغذیه شده‌اند، عملی‌ترین و مطمئن‌ترین روش، افزودن مواد جاذب به خوراک‌های آلوده می‌باشد. مایکوتوکسین‌ها می‌توانند به مواد جاذب متصل شوند و بدون ضرر از طریق دستگاه گوارش دفع گردند. بعضی ترکیبات از نظر خواص جذبی مورد آزمایش قرار گرفته‌اند که عمده‌ترین این مواد بنتونیت‌ها، زئولیت‌ها، آلومینوسیلیکات‌ها و گلوکومانان‌های حاصل از مخمرها است که به صورت تجاری در دسترس می‌باشند. میزان اتصال سموم به ترکیبات مختلف به طور قابل ملاحظه‌ای متغیر است. بعضی تنها با آفلاتوکسین باند می‌شوند ولی مایکوتوکسین‌ها دیگر شبیه T-۲را در دستگاه گوارش بدون تغییر باقی می‌گذارند. برای مثال انواع مواد رسی و زئولیت‌ها عموماً بر علیه آفلاتوکسین‌ها موثر هستند.
همچنین مشخص شده که گلوکومانان حاصل از دیواره‌های سلولی مخمر علیه محدوده وسیعی از مایکوتوکسین‌ها موثر می‌باشد. جالب است بدانیم که مواد جاذب مایکوتوکسین می‌توانند سیستم‌های آنتی‌اکسیدان حیوانات را به طور اساسی بهبود بخشند. این اثر وابسته به فعالیت پیوند مایکوتوکسین با مواد جاذب است. برای مثال، افزودن زئولیت در جیره بلدرچین تا سطح ۳درصد اثرات محافظتی بر روی آنتی‌اکسیدان‌ها در کبد بلدرچین دارد، هر چند این اثر معنی‌دار نیست.
محققین از طریق اندازهگیری ویتامین E (آلفا و گاما توکوفرول‌ها)، کاروتنوئیدها و ویتامین C (اسید اسکوربیک) نشان دادند که زئولیت‌ها به تنهایی در ممانعت از اثرات سمی T-۲ که مورد استفاده بلدرچین‌ها قرار گرفته بود، تخلیه آنتی اکسیدان‌های طبیعی و ویتامینA از کبد را به طور معنی‌داری کاهش داد. این اثر محافظتی به قابلیت جذب بالای T-۲ توسط گلوکومانان استریفیته نسبت داده می شود.
مهندس علیرضا صفامهر
دیدگاه ها