به منظور ارزیابی عکس العمل ارقام رایج گندم بهاره به تاریخ های مختلف کاشت این پژوهش طی دو سال زراعی 86-1384 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی نیشابور اجرا شد. در این راستا هشت رقم گندم مرودشت، کراس اروند، مهدوی، پیشتاز، فلات، شیراز، چمران و بک کراس روشن در پنج تاریخ کاشت 15 مهر،30 مهر، 15 آبان، 30 آبان و 15 آذر در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی و به صورت کرت های خرد شده در سه تکرار کشت شدند. تاریخ های کاشت در کرت های اصلی و ارقام گندم در کرت های فرعی قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد تاریخ کاشت بر اکثر صفات مورد بررسی ارقام اثر معنی داری داشت. ارقام نیز در صفات با یکدیگر تفاوت معنی داری داشتند. نتایج دو سال آزمایش با یکدیگر همسو نبود که علت اصلی آن افت دمای هوا در فروردین سال دوم آزمایش به زیر صفر
(C º7-) بود و باعث شد به تیمارهایی که در مراحل نموی پیشرفته تری قرار داشتند، خسارت شدیدی وارد شود. میانگین عملکرد دانه 6417 کیلوگرم در هکتار، و عملکرد دانه سال اول و دوم آزمایش به ترتیب 6600 و 6417 کیلوگرم در هکتار بود که حاکی از شرایط آب و هوایی مناسب تر سال اول آزمایش بود. رگرسیون گام به گام نشان داد تعداد سنبله در مترمربع، تاریخ ظهور سنبله و تعداد دانه در سنبله 73 درصد عملکرد دانه در سال اول و شاخص برداشت، ارتفاع بوته و تعداد سنبله در مترمربع 70 درصد عملکرد دانه سال دوم را توجیه می نمایند. ضریب تبیین جزئی تعداد سنبله در توجیه عملکرد سال اول و دوم آزمایش به ترتیب 63 و 4 درصد بود . علت اصلی کاهش نقش تعداد سنبله بر عملکرد در سال دوم، خسارت یخزدگی و یکنواخت شدن خصوصیات پنجه های جدید تولید شده بود. نتیجه کلی نشان داد بهترین تاریخ کاشت برای دستیابی به بالاترین عملکرد 15 آبان با مقدار 6869 کیلوگرم در هکتار و مناسب ترین رقم شیراز با 6943 کیلوگرم در هکتار می باشد.
واژه های کلیدی: تاریخ کاشت، ارقام، گندم، عملکرد دانه
مقدمه
رشد و نمو گیاه زراعی یک نظام بهم پیوسته و پیچیده است و عملکرد دانه ناشی از روابط بین اجزای تشکیل دهنده آن است. هر یک از اجزای این نظام نیز تحت تأثیر ژنوتیپ گیاه، شرایط محیطی و اثرات متقابل آن قرار می گیرد و عوامل محیطی اثر متفاوتی بر آن دارند. در بین عوامل مدیریتی مانند انتخاب عمق کاشت، مطلوب بودن آماده سازی مزرعه، حاصلخیزی خاک و کنترل تنش های محیطی، مهم¬ترین عاملی که کشاورز می تواند آن را در محدوده مطلوب اجرا نماید انتخاب تاریخ کاشت می باشد (6).
تاریخ کاشت از طریق انطباق مراحل رشد و نمو گیاه با وضعیت حرارتی خاک و هوا، طول روز، تبخیر و تعرق، بارندگی، رطوبت هوا و سایر خصوصیات جوی، شیوع آفات و بیماری ها علفهای هرز و غیره بر استقرار، رشد رویشی و زایشی و در نهایت عملکرد کمی و کیفی محصول و مسایل برداشت تاثیر می گذارد. تاریخ کاشت بایستی به نحوی انتخاب گردد که تمام مراحل رشد گیاه از عوامل نا مساعد محیطی محفوظ و مصون باشد و مراحل مختلف رشد با شرایط مطلوب منطبق گردد . معمولا ارقام مختلف گیاهان زراعی به گروههای زودرس، دیررس و میان رس تقسیم می شوند و تاریخ کاشت هر گروه با انجام آزمایشاتی برای یک ناحیه تعیین می شود. ارقام مختلف یک گروه نیز با همتفاوتهای محسوسی دارند (2).بنابراین هدف از تعیین تاریخ کاشت بهینه، تعیین دوره زمانی است که مجموع عوامل حاکم در آن دوره بر جوانه زنی، سبز شدن، استقرار و بقای گیاهچه مناسب باشد به نحوی که گیاه زراعی تا حد ممکن در هر مرحله از رشد در شرایط مطلوبی قرار گیرد و از برخورد این مراحل نموی با شرایط نامساعد محیطی اجتناب شود (4 و 5).در این راستا با توجه به تنوع ارقام بهاره، سازگاری آنها با تاریخ های مختلف کاشت در یک آزمایش دو ساله مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت.
مواد و روش ها
جهت تعیین مناسب ترین تاریخ کاشت تیپ های بهاره گندم و تعیین ارقام مناسب در تاریخ های متفاوت کاشت، آزمایشی طی دو سال زراعی 86-1384 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی نیشابور با مختصات عرض جغرافیایی َ14 و˚36 شمالی و طول جغرافیایی َ46 و˚58 شرقی و ارتفاع1350 از سطح دریای آزاد اجرا شد. بدین منظور هشت رقم گندم مرودشت، کراس اروند، مهدوی، پیشتاز، فلات، شیراز، چمران و بک کراس روشن در پنج تاریخ کاشت 15 مهر،30 مهر، 15 آبان، 30 آبان و 15 آذر در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی و به صورت کرت های خرد شده در سه تکرار کشت شدند. بدین ترتیب هر تکرار دارای 40 تیمار بود. ارقام انتخاب شده رایج ترین ژنوتیپ هایی هستند که در مناطق معتدل استان خراسان رضوی کشت می شوند. تاریخ‌های کاشت در کرت های اصلی و ارقام در کرت های فرعی قرار گرفتند.
تراکم بذر 400 دانه در مترمربع در نظر گرفته شد. هر کرت فرعی شامل 12 ردیف گندم به فواصل 20 سانتیمتر و به طول 6 متر بود بدین ترتیب مساحت هر کرت 4/14 (6×4/2) مترمربع بود. در زمان برداشت نیم متر از ابتدا و انتهای هر کرت و دو پشته طرفین (شش ردیف) به عنوان حاشیه حذف و با احتساب فضای نمونه برداری، برداشت در سطح 7/5 مترمربع انجام شد. در طی فصل رشد برخی خصوصیات زراعی از قیبل تاریخ سبز شدن،تاریخ آغاز و خاتمه پنجه زنی، تاریخ ظهور سنبله و تاریخ رسیدگی ثبت شدند. در زمان برداشت 25 سانتیمتر از هر یک از دو پشته میانی (3/0 مترمربع) به صورت تصادفی برداشت شد و اجزای عملکرد شامل تعداد سنبله در مترمربع، تعداد دانه در سنبله و وزن هزار دانه اندازه گیری شدند. بعلاوه بر اساس نمونه های مذکور شاخص برداشت نیز محاسبه شد. برداشت بوسیله کمباین برداشت آزمایشات غلات انجام شد.
عملکرد دانه
در میان صفات مورد بررسی، عملکرد دانه مهمترین صفت و بازتاب تغییرات کمی دیگر صفات بوده و از این رو بیشترین عملکرد دانه معیار برتری برای تعیین زمان مطلوب کشت گندم و رقم مناسب در هر منطقه می باشد.
اثر سال، تاریخ کاشت، سال × تاریخ کاشت، رقم، سال × رقم و سال × تاریخ کاشت × رقم بر عملکرد دانه معنی دار بود . عملکرد دانه در سال اول و دوم آزمایش به ترتیب 6600 و 6234 کیلوگرم در هکتار بود. بنابراین عملکرد دانه در سال دوم 5 درصد کمتر از سال اول بود که حاکی از مناسب تر بودن شرایط رشدی سال اول بود. در بین تاریخ های کاشت D3 و D5 با مقدار 6869 و 5841 کیلوگرم در هکتار به ترتیب از بیشترین و کمترین عملکرد دانه برخوردار بودند . در بین ارقام، شیراز و مهدوی با مقدار 6943 و 6232 کیلوگرم در هکتار به ترتیب از بیشترین و کمترین عملکرد دانه برخوردار بودند .
در سال اول بیشترین عملکرد دانه در D2 (7230 کیلوگرم در هکتار) و در سال دوم در D4 (6971 کیلوگرم در هکتار) ثبت شد. کمترین عملکرد دانه در این دو سال به ترتیب درD5 و D1 مشاهده شد. روند تغییر عملکرد نسبت به تاریخ کاشت در دو سال کاملاً عکس یکدیگر بود. یعنی با تأخیر در کاشت در سال اول عملکرد روندکاهشی و در سال دوم روند افزایشی داشت . کاشت دیر فرصت کمی به گیاه برای رشد و توسعه پنجه ها می دهد که این امر باعث کاهش تراکم سنبله شده و در نتیجه موجب افت عملکرد می شود. کمی رشد پنجه ها در پاییز که در اثر تأخیر در کاشت رخ می دهد، موجب تشکیل بیشتر پنجه های اضافی در طول بهار می شود. تفاوتهای زیادی از نظر عملکرد بالقوه بین پنجه هایی که در بهاررشد نموده با پنجه هایی که در پاییزرشد می کنند، وجود دارد. در تحقیقی که توسط تیری و همکاران(24) انجام شد اثرات تاریخ کاشت بر رشد و باروری پنجه هایی که در پاییز و بهار تشکیل شده بود، بررسی شد. آنها گزارش نمودند زمان تشکیل پنجه ها با تعداد پنجه ها از اهمیت همسانی برخوردار می باشند.کاشت زود باعث شد پنجه زنی در پاییز واوایل بهار زودتر آغاز شود و رقابت بین پنجه های افزایش یابد.نتایج تحقیق مذکور نشان داد که پنجه های پاییزه بطور موثری در تولید نقش داشته به طوری که 69 درصد عملکرد دانه از پنجه های پاییزه و 31 درصد از پنجه های بهاره حاصل شد.
در سال اول تعداد سنبله در واحد سطح، تاریخ ظهور سنبله و تعداد دانه در سنبله 73 درصد و در سال دوم، شاخص برداشت ارتفاع بوته و تعداد سنبله در واحد سطح 70 درصد عملکرد دانه را توجیه نمودند.در سال اول ضریب تبیین جزئی تعداد سنبله در واحد سطح 63 و در سال دوم فقط 4 درصد بود. یعنی در سال اول در بین صفات مورد بررسی 63 درصد عملکرد دانه تابع تعداد سنبله در واحد سطح و در سال دوم مقدار تابعیت عملکرد دانه فقط 4 درصد بود. همانطوری که قبلاً ذکر شد در سال دوم اکثر پنجه ها در بهار تشکیل شدند و بنابراین از سهم آنها در عملکرد کاسته شد.
وزن هزار دانه
تاریخ کاشت بر وزن هزار دانه اثر معنی داری داشت . با تأخیر در کاشت وزن هزار دانه کاهش یافت . بیشترین و کمترین وزن هزار دانه به ترتیب در D1 و D5 با مقدار 9/38 و 9/35 گرم ثبت شد. عوامل محیطی پس از گرده افشانی بطور عمده بر وزن هزار دانه تأثیر می گذارند. بنابراین، مواجه شدن بوته ها در این دوره با تنش هایی مانند خشکی و گرما موجب کاهش وزن هر دانه می شود و با طولانی تر شدن این دوره، وزن هزار دانه افزایش می یابد.
مک لود و همکاران(6) نیزگزارش کردند با تأخیر در کاشت عملکرد دانه به میزان 40 درصد کاهش یافت که این کاهش در خاک سبک بیشتر بود و این نتیجه نشان داد تأخیر در کاشت باعث افزایش تنش خشکی شده است. وزن تک دانه نیز به میزان 12 درصد کاهش یافت که میزان کاهش در خاک های سبک بیش از خاک سنگین بود. بعلاوه آنها مشاهده کردند با تأخیر در کاشت تاریخ رسیدگی به تعویق افتاد که نشان داد، بوته های گندم با تنش خشکی آخر فصل بیشتری مواجه شدند.
بین وزن هزار دانه ارقام در سطح آماری یک درصد تفاوت معنی داری وجود داشت . بیشترین و کمترین وزن هزار دانه به ترتیب در ارقام مهدوی و مرودشت با میزان 6/42 و 5/33 گرم ثبت شد. بین وزن تک دانه و تعداد دانه درسنبله همبستگی منفی(r = -0.73**) وجود داشت، که علت آن حالت جبرانی بین اجزای عملکرد بود ، بدین مفهوم که با افزایش یک جزء عملکرد، اجزای دیگر عملکرد تا حدودی کاهش می یابند. مهدوی و مرودشت جزء ارقامی بودند که از تعداد دانه در سنبله پایین و بالایی برخوردار بودند. بعلاوه در بین ارقام مورد بررسی مهدوی از کمترین تعداد سنبله در مترمربع برخوردار بود و در نتیجه رقابت کمتری بین سنبله ها در جذب مواد فتوسنتزی وجود داشت. همبستگی منفی بین وزن هزار دانه و تعداد دانه در سنبله به دلیل رقابت گلچه ها برای جذب مواد فتوسنتزی جاری می باشد که موجب کاهش وزن هزار دانه می شود چون این جزء عملکرد پس از تشکیل دانه ها ایجاد می شود .
تعداد سنبله در واحد سطح
اثر سال بر تعداد سنبله در واحد سطح معنی دار بود.. تعداد پنجه بارور در سال اول و دوم به ترتیب 602 و 558 عدد در مترمربع بود .در سال دوم آزمایش بخشی از پنجه ها به علت یخزدگی بهاره از بین رفتند. با توجه به اینکه دمای هوا در فروردین سال دوم آزمایش به زیر صفر کاهش یافت و چون اکثر پنجه ها در این زمان تشکیل شده بودند بنابراین خسارت شدیدی به پنجه های تولیدشده وارد شد. جلال کمالی و همکاران (1) و عزیزی و همکاران (3) نیز بیان نمودند مقاومت به سرما با پیشرفت مراحل نمو به سوی گلدهی به تدریج کاهش می یابد.
نتیجه کلی آزمایش نشان داد مطلوب ترین تاریخ کاشت ارقام بهاره در محدوده زمانی 30 مهر تا 30 آبان قرار داشت. ولی در سال هایی که خطر سرمای دیررس بهاره وجود دارد کشت های تأخیری و کرپه با کاهش عملکرد کمتری مواجه شدند. در بین ارقام مورد بررسی شیراز از بیشترین عملکرد دانه برخوردار بود هرچند در سال نرمال، بک کراس روشن از عملکرد دانه بیشتری برخوردار بود. اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم معنی دار نبود . ولی در تاریخ کاشت های مختلف، ارقام نمود متفاوتی داشتند . از اطلاعات این جدول می توان تاریخ کاشت مناسب هر رقم و رقم مناسب هر تاریخ کاشت را مشخص نمود. به طور مثال اگر کشاورز بخواهد مزرعه را در محدوده 15 آذر کشت نماید بهترین رقم شیراز بوده و اگر قصد داشته باشد رقم شیراز را در مطلوب ترین تاریخ کشت نماید، باید کشت آن در 30 مهر انجام شود.
محمد شریفی الحسینی - احمد جعفر نژاد - اعضای هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی
(C º7-) بود و باعث شد به تیمارهایی که در مراحل نموی پیشرفته تری قرار داشتند، خسارت شدیدی وارد شود. میانگین عملکرد دانه 6417 کیلوگرم در هکتار، و عملکرد دانه سال اول و دوم آزمایش به ترتیب 6600 و 6417 کیلوگرم در هکتار بود که حاکی از شرایط آب و هوایی مناسب تر سال اول آزمایش بود. رگرسیون گام به گام نشان داد تعداد سنبله در مترمربع، تاریخ ظهور سنبله و تعداد دانه در سنبله 73 درصد عملکرد دانه در سال اول و شاخص برداشت، ارتفاع بوته و تعداد سنبله در مترمربع 70 درصد عملکرد دانه سال دوم را توجیه می نمایند. ضریب تبیین جزئی تعداد سنبله در توجیه عملکرد سال اول و دوم آزمایش به ترتیب 63 و 4 درصد بود . علت اصلی کاهش نقش تعداد سنبله بر عملکرد در سال دوم، خسارت یخزدگی و یکنواخت شدن خصوصیات پنجه های جدید تولید شده بود. نتیجه کلی نشان داد بهترین تاریخ کاشت برای دستیابی به بالاترین عملکرد 15 آبان با مقدار 6869 کیلوگرم در هکتار و مناسب ترین رقم شیراز با 6943 کیلوگرم در هکتار می باشد.
واژه های کلیدی: تاریخ کاشت، ارقام، گندم، عملکرد دانه
مقدمه
رشد و نمو گیاه زراعی یک نظام بهم پیوسته و پیچیده است و عملکرد دانه ناشی از روابط بین اجزای تشکیل دهنده آن است. هر یک از اجزای این نظام نیز تحت تأثیر ژنوتیپ گیاه، شرایط محیطی و اثرات متقابل آن قرار می گیرد و عوامل محیطی اثر متفاوتی بر آن دارند. در بین عوامل مدیریتی مانند انتخاب عمق کاشت، مطلوب بودن آماده سازی مزرعه، حاصلخیزی خاک و کنترل تنش های محیطی، مهم¬ترین عاملی که کشاورز می تواند آن را در محدوده مطلوب اجرا نماید انتخاب تاریخ کاشت می باشد (6).
تاریخ کاشت از طریق انطباق مراحل رشد و نمو گیاه با وضعیت حرارتی خاک و هوا، طول روز، تبخیر و تعرق، بارندگی، رطوبت هوا و سایر خصوصیات جوی، شیوع آفات و بیماری ها علفهای هرز و غیره بر استقرار، رشد رویشی و زایشی و در نهایت عملکرد کمی و کیفی محصول و مسایل برداشت تاثیر می گذارد. تاریخ کاشت بایستی به نحوی انتخاب گردد که تمام مراحل رشد گیاه از عوامل نا مساعد محیطی محفوظ و مصون باشد و مراحل مختلف رشد با شرایط مطلوب منطبق گردد . معمولا ارقام مختلف گیاهان زراعی به گروههای زودرس، دیررس و میان رس تقسیم می شوند و تاریخ کاشت هر گروه با انجام آزمایشاتی برای یک ناحیه تعیین می شود. ارقام مختلف یک گروه نیز با همتفاوتهای محسوسی دارند (2).بنابراین هدف از تعیین تاریخ کاشت بهینه، تعیین دوره زمانی است که مجموع عوامل حاکم در آن دوره بر جوانه زنی، سبز شدن، استقرار و بقای گیاهچه مناسب باشد به نحوی که گیاه زراعی تا حد ممکن در هر مرحله از رشد در شرایط مطلوبی قرار گیرد و از برخورد این مراحل نموی با شرایط نامساعد محیطی اجتناب شود (4 و 5).در این راستا با توجه به تنوع ارقام بهاره، سازگاری آنها با تاریخ های مختلف کاشت در یک آزمایش دو ساله مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت.
مواد و روش ها
جهت تعیین مناسب ترین تاریخ کاشت تیپ های بهاره گندم و تعیین ارقام مناسب در تاریخ های متفاوت کاشت، آزمایشی طی دو سال زراعی 86-1384 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی نیشابور با مختصات عرض جغرافیایی َ14 و˚36 شمالی و طول جغرافیایی َ46 و˚58 شرقی و ارتفاع1350 از سطح دریای آزاد اجرا شد. بدین منظور هشت رقم گندم مرودشت، کراس اروند، مهدوی، پیشتاز، فلات، شیراز، چمران و بک کراس روشن در پنج تاریخ کاشت 15 مهر،30 مهر، 15 آبان، 30 آبان و 15 آذر در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی و به صورت کرت های خرد شده در سه تکرار کشت شدند. بدین ترتیب هر تکرار دارای 40 تیمار بود. ارقام انتخاب شده رایج ترین ژنوتیپ هایی هستند که در مناطق معتدل استان خراسان رضوی کشت می شوند. تاریخ‌های کاشت در کرت های اصلی و ارقام در کرت های فرعی قرار گرفتند.
تراکم بذر 400 دانه در مترمربع در نظر گرفته شد. هر کرت فرعی شامل 12 ردیف گندم به فواصل 20 سانتیمتر و به طول 6 متر بود بدین ترتیب مساحت هر کرت 4/14 (6×4/2) مترمربع بود. در زمان برداشت نیم متر از ابتدا و انتهای هر کرت و دو پشته طرفین (شش ردیف) به عنوان حاشیه حذف و با احتساب فضای نمونه برداری، برداشت در سطح 7/5 مترمربع انجام شد. در طی فصل رشد برخی خصوصیات زراعی از قیبل تاریخ سبز شدن،تاریخ آغاز و خاتمه پنجه زنی، تاریخ ظهور سنبله و تاریخ رسیدگی ثبت شدند. در زمان برداشت 25 سانتیمتر از هر یک از دو پشته میانی (3/0 مترمربع) به صورت تصادفی برداشت شد و اجزای عملکرد شامل تعداد سنبله در مترمربع، تعداد دانه در سنبله و وزن هزار دانه اندازه گیری شدند. بعلاوه بر اساس نمونه های مذکور شاخص برداشت نیز محاسبه شد. برداشت بوسیله کمباین برداشت آزمایشات غلات انجام شد.
عملکرد دانه
در میان صفات مورد بررسی، عملکرد دانه مهمترین صفت و بازتاب تغییرات کمی دیگر صفات بوده و از این رو بیشترین عملکرد دانه معیار برتری برای تعیین زمان مطلوب کشت گندم و رقم مناسب در هر منطقه می باشد.
اثر سال، تاریخ کاشت، سال × تاریخ کاشت، رقم، سال × رقم و سال × تاریخ کاشت × رقم بر عملکرد دانه معنی دار بود . عملکرد دانه در سال اول و دوم آزمایش به ترتیب 6600 و 6234 کیلوگرم در هکتار بود. بنابراین عملکرد دانه در سال دوم 5 درصد کمتر از سال اول بود که حاکی از مناسب تر بودن شرایط رشدی سال اول بود. در بین تاریخ های کاشت D3 و D5 با مقدار 6869 و 5841 کیلوگرم در هکتار به ترتیب از بیشترین و کمترین عملکرد دانه برخوردار بودند . در بین ارقام، شیراز و مهدوی با مقدار 6943 و 6232 کیلوگرم در هکتار به ترتیب از بیشترین و کمترین عملکرد دانه برخوردار بودند .
در سال اول بیشترین عملکرد دانه در D2 (7230 کیلوگرم در هکتار) و در سال دوم در D4 (6971 کیلوگرم در هکتار) ثبت شد. کمترین عملکرد دانه در این دو سال به ترتیب درD5 و D1 مشاهده شد. روند تغییر عملکرد نسبت به تاریخ کاشت در دو سال کاملاً عکس یکدیگر بود. یعنی با تأخیر در کاشت در سال اول عملکرد روندکاهشی و در سال دوم روند افزایشی داشت . کاشت دیر فرصت کمی به گیاه برای رشد و توسعه پنجه ها می دهد که این امر باعث کاهش تراکم سنبله شده و در نتیجه موجب افت عملکرد می شود. کمی رشد پنجه ها در پاییز که در اثر تأخیر در کاشت رخ می دهد، موجب تشکیل بیشتر پنجه های اضافی در طول بهار می شود. تفاوتهای زیادی از نظر عملکرد بالقوه بین پنجه هایی که در بهاررشد نموده با پنجه هایی که در پاییزرشد می کنند، وجود دارد. در تحقیقی که توسط تیری و همکاران(24) انجام شد اثرات تاریخ کاشت بر رشد و باروری پنجه هایی که در پاییز و بهار تشکیل شده بود، بررسی شد. آنها گزارش نمودند زمان تشکیل پنجه ها با تعداد پنجه ها از اهمیت همسانی برخوردار می باشند.کاشت زود باعث شد پنجه زنی در پاییز واوایل بهار زودتر آغاز شود و رقابت بین پنجه های افزایش یابد.نتایج تحقیق مذکور نشان داد که پنجه های پاییزه بطور موثری در تولید نقش داشته به طوری که 69 درصد عملکرد دانه از پنجه های پاییزه و 31 درصد از پنجه های بهاره حاصل شد.
در سال اول تعداد سنبله در واحد سطح، تاریخ ظهور سنبله و تعداد دانه در سنبله 73 درصد و در سال دوم، شاخص برداشت ارتفاع بوته و تعداد سنبله در واحد سطح 70 درصد عملکرد دانه را توجیه نمودند.در سال اول ضریب تبیین جزئی تعداد سنبله در واحد سطح 63 و در سال دوم فقط 4 درصد بود. یعنی در سال اول در بین صفات مورد بررسی 63 درصد عملکرد دانه تابع تعداد سنبله در واحد سطح و در سال دوم مقدار تابعیت عملکرد دانه فقط 4 درصد بود. همانطوری که قبلاً ذکر شد در سال دوم اکثر پنجه ها در بهار تشکیل شدند و بنابراین از سهم آنها در عملکرد کاسته شد.
وزن هزار دانه
تاریخ کاشت بر وزن هزار دانه اثر معنی داری داشت . با تأخیر در کاشت وزن هزار دانه کاهش یافت . بیشترین و کمترین وزن هزار دانه به ترتیب در D1 و D5 با مقدار 9/38 و 9/35 گرم ثبت شد. عوامل محیطی پس از گرده افشانی بطور عمده بر وزن هزار دانه تأثیر می گذارند. بنابراین، مواجه شدن بوته ها در این دوره با تنش هایی مانند خشکی و گرما موجب کاهش وزن هر دانه می شود و با طولانی تر شدن این دوره، وزن هزار دانه افزایش می یابد.
مک لود و همکاران(6) نیزگزارش کردند با تأخیر در کاشت عملکرد دانه به میزان 40 درصد کاهش یافت که این کاهش در خاک سبک بیشتر بود و این نتیجه نشان داد تأخیر در کاشت باعث افزایش تنش خشکی شده است. وزن تک دانه نیز به میزان 12 درصد کاهش یافت که میزان کاهش در خاک های سبک بیش از خاک سنگین بود. بعلاوه آنها مشاهده کردند با تأخیر در کاشت تاریخ رسیدگی به تعویق افتاد که نشان داد، بوته های گندم با تنش خشکی آخر فصل بیشتری مواجه شدند.
بین وزن هزار دانه ارقام در سطح آماری یک درصد تفاوت معنی داری وجود داشت . بیشترین و کمترین وزن هزار دانه به ترتیب در ارقام مهدوی و مرودشت با میزان 6/42 و 5/33 گرم ثبت شد. بین وزن تک دانه و تعداد دانه درسنبله همبستگی منفی(r = -0.73**) وجود داشت، که علت آن حالت جبرانی بین اجزای عملکرد بود ، بدین مفهوم که با افزایش یک جزء عملکرد، اجزای دیگر عملکرد تا حدودی کاهش می یابند. مهدوی و مرودشت جزء ارقامی بودند که از تعداد دانه در سنبله پایین و بالایی برخوردار بودند. بعلاوه در بین ارقام مورد بررسی مهدوی از کمترین تعداد سنبله در مترمربع برخوردار بود و در نتیجه رقابت کمتری بین سنبله ها در جذب مواد فتوسنتزی وجود داشت. همبستگی منفی بین وزن هزار دانه و تعداد دانه در سنبله به دلیل رقابت گلچه ها برای جذب مواد فتوسنتزی جاری می باشد که موجب کاهش وزن هزار دانه می شود چون این جزء عملکرد پس از تشکیل دانه ها ایجاد می شود .
تعداد سنبله در واحد سطح
اثر سال بر تعداد سنبله در واحد سطح معنی دار بود.. تعداد پنجه بارور در سال اول و دوم به ترتیب 602 و 558 عدد در مترمربع بود .در سال دوم آزمایش بخشی از پنجه ها به علت یخزدگی بهاره از بین رفتند. با توجه به اینکه دمای هوا در فروردین سال دوم آزمایش به زیر صفر کاهش یافت و چون اکثر پنجه ها در این زمان تشکیل شده بودند بنابراین خسارت شدیدی به پنجه های تولیدشده وارد شد. جلال کمالی و همکاران (1) و عزیزی و همکاران (3) نیز بیان نمودند مقاومت به سرما با پیشرفت مراحل نمو به سوی گلدهی به تدریج کاهش می یابد.
نتیجه کلی آزمایش نشان داد مطلوب ترین تاریخ کاشت ارقام بهاره در محدوده زمانی 30 مهر تا 30 آبان قرار داشت. ولی در سال هایی که خطر سرمای دیررس بهاره وجود دارد کشت های تأخیری و کرپه با کاهش عملکرد کمتری مواجه شدند. در بین ارقام مورد بررسی شیراز از بیشترین عملکرد دانه برخوردار بود هرچند در سال نرمال، بک کراس روشن از عملکرد دانه بیشتری برخوردار بود. اثر متقابل تاریخ کاشت در رقم معنی دار نبود . ولی در تاریخ کاشت های مختلف، ارقام نمود متفاوتی داشتند . از اطلاعات این جدول می توان تاریخ کاشت مناسب هر رقم و رقم مناسب هر تاریخ کاشت را مشخص نمود. به طور مثال اگر کشاورز بخواهد مزرعه را در محدوده 15 آذر کشت نماید بهترین رقم شیراز بوده و اگر قصد داشته باشد رقم شیراز را در مطلوب ترین تاریخ کشت نماید، باید کشت آن در 30 مهر انجام شود.
محمد شریفی الحسینی - احمد جعفر نژاد - اعضای هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی
دیدگاه ها