انتخاب سیستم آبیاری بر اساس مطالعه شرایط مزرعه
در انتخاب یک سیستم آبیاری تحت فشار عوامل متعددی از جمله شرایط گوناگون آب و هوایی، جنس خاک، آب ، شکل و اندازه مزرعه مورد نظر و ... موثر است . آنچه مسلم است اینکه آبیاری بارانی برای اکثر گیاهان و تقریباً انواع خاکهای قابل آبیاری مناسب است، زیرا از یک سو گوناگونی تجهیزات این سیستم در بازار زیاد است و از سویی دیگر این سیستم کنترل موثری در پخش آب دارد و این عوامل موجب شده است که این سیستم در بیشتر پاراضی با شرایط محیطی گوناگون مفید باشد و تنها محدودیت آن میتواند به علت اقتصادی باشد.
در طرح شبکه های آبیاری تحت فشار علاوه بر ملاحظات فنی و اجتماعی، شرایط آب و هوا و خاک برای منطقه طرح لزوم بررسی و انجام مطالعات تناسب کیفی اراضی که میزان مناسب بودن اراضی رابرای نوع معینی از کاربری مشخص می کند بیش از پیش احساس می گردد. در این طرح ها تعیین و جانمایی سیستم های مختلف آبیاری تحت فشار اعم از سیستمهای آبیاری بارانی و قطره ای ضرورت داشته که انجام مطالعات مذکور کمک شایانی به این امر می نماید.
اجرای شبکه های آبیاری و زهکشی بخصوص روشهای آبیاری تحت فشار در هر منطقه مستلزم شناسایی و مطالعه دقیق از وضعیت کلیه پارامترهای مربوطه و اثرگذار از قبیل پارامترهای فیزیکی و غیرفیزیکی است تا پس از تجزیه و تحلیل آنها نسبت به طراحی و اجرای پروژه در منطقه اقدام نمود.
بخشی از این اطلاعات شامل اطلاعاتی است در مورد وضعیت اجتماعی و اقتصادی ، بازار فروش، روش مدیریت، علایق و رغبت زارعین، تجارب محلی و سایر مواردی که می توانند امکان توسعه انواع مختلف روشهای تحت فشار را برای منطقه بخصوص با محدودیت مواجه سازد. بدیهی است جمع آوری این اطلاعات می تواند موانع و محدودیت های موجود را شناسایی کرده و به طراح در انتخاب روش آبیاری مناسب کمک نماید.
بخشی دیگر، اطلاعات فیزیکی است که عمدتا بعنوان پارامترهای مورد نیاز طراحی سیستم شناخته می شوند و طراحی سیستم برپایه آنها استوار است. این اطلاعات شامل موارد زیر است:
اطلاعات مربوط به منابع آب و خاک
اطلاعات مربوط به شرایط آب و هوایی و اقلیم منطقه طرح
اطلاعات مربوط به گیاه
اطلاعات مربوط به روشهای مختلف آبیاری
قبل از پرداختن به موضوع لزوم مطالعات تناسب کیفی اراضی برای سیستمهای مختلف آبیاری تحت فشار ، مزایای این سیستمها نسبت به روشهای سطحی از نظر وضعیت اراضی و مشخصات خاکها به شرح ذیل می باشد :
-در اراضی پرشیب و با عوارض توپوگرافی زیاد از ایجاد رواناب سطحی و فرسایش خاک که از معایب آبیاری سطحی در این اراضی محسوب می شوند می توان بنحو مؤثری جلوگیری کرد.
-با استفاده از روش های تحت فشار میتوان اراضی یا خاکهایی با بافتها و خصوصیات مختلف و یا بصورت لایه لایه و مطبق را بنحو صحیحی آبیاری کرد.
-اراضی با عمق خاک محدود که قابل تسطیح نیستند را میتوان بدون تسطیح آبیاری نمود.
-در خاکهای کم عمق و یا برای برخی محصولات با عمق ریشه کم و نیز در آبیاریهای اولیه که آبیاری باید با عمق کم و در کوتاه مدت انجام شود روشهای آبیاری سطحی راندمان مطلوبی نداشته ولی آبیاری بارانی را می توان با راندمان خوبی بکار برد. امکان سازگاری با انواع خاکها و نتیجه گیری مطلوب تر در خاکهای سبک و سنگین نسبت به سایر روشها دارند. امکان سازگاری با هر نوع آرایش قطعه زراعی و نحوه استقرار گیاه ( آبیاری قطره ای) وجود دارد.
در طرح های توسعه منابع آب، در بسیاری از موارد لازم است که محدوده آبیاری تحت فشار اعم از آبیاری بارانی و قطره ای بطور مجزا تعیین گردد. در این موارد بر اساس ملاحظات فنی، نحوه تامین آب، تعیین فشارمورد نیاز سیستم با توجه به دامنه متفاوت فشار برای انواع سیستمها، وضعیت توپوگرافی اراضی، ... محدوده اراضی مشخص می گردد. اما یکی از مسائلی که ممکن است پس از اجرا پدید آید آن است که سیستم انتخابی برای آبیاری اراضی، مورد توافق زارعی که سیستم آبیاری برای آن طراحی گردیده است نباشد. لذا در صورت نبودن این توافق، یا بایستی طراحی مطابق با قطعات زراعین و سیستم مورد نظر آنها انجام گردد (که گاهی اینکار بخصوص در اراضی خرده مالکی اقتصادی نمی باشد) و یا یک مدیریت متمرکز جهت بهره برداری از سیستمها ایجاد گردد، بطوری که زارعین محدوده طرح هیچگونه دخالت مستقیمی در آبیاری قطعه خود نداشته و تابع آن مدیریت باشند. از آنجا که دسترسی به آب و تامین آن در حیطه مالکیت عمومی قرار داشته و از تولیت مشخصی برخوردار است دستیابی به سازمان مورد نظر جهت بهره برداری در شرایط طرح با سهولت بیشتری میسر است ولی در خصوص اراضی بلحاظ مواجهه با مالکیت خصوصی دستیابی به توافق های مورد نظر به زمان طولانی تری نیا ز دارد .در بسیاری از موارد بخاطر خرده مالکی اراضی ، زارع با نوع سیستم آبیاری تحت فشار اعم از آبیاری قطره ای یا بارانی توافق نمی نماید. بعنوان نمونه زارع برای تامین علوفه دام های خود بیشتر تمایل به سیستم آبیاری بارانی دارد تا آبیاری قطره ای. در چنین موادی علاو ه بر در نظر گرفتن ملاحظات فنی سیستم، نیاز به مطالعات جامع تری در کاربری اراضی احساس می گردد که لازم است تناسب کیفی اراضی از دیدگاه سیستمهای مختلف آبیاری تحت فشار اعم از بارانی و قطره ای مورد مطالعه قرارگیرد.
راهنمای شناسایی خاک و طبقه بندی اراضی برای آبیار ی در سال 1954 توسط بنگاه مستقل آبیاری با تهیه و تنظیم گردید .نشریه فنی 205 موسسه تحقیقات (FAO) همکاری کارشناسان سازمان خواروبار جهانی خاک در ایران در حال حاضر به عنوان سند و ملاک طبقه بندی اراضی برای آبیاری ثقلی محسوب می شود. تاکنون حدود 22 میلیون هکتار از عرصه های دشتی کشور با مقیاسها و دقت های مختلف (اجمالی، نیمه تفصیلی و تفصیلی دقیق) بر این اساس مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
این طبقه بندی استاندارد در اصل برای نباتات زراعی یک ساله و نباتات صنعتی تحت سیستم آبیاری سطحی وضع شده است. از این طبقه بندی نمی توان برای ارزیابی چگونگی مناسب بودن اراضی جهت نباتات زراعی خاص چون برنج، چای، سبزیجات و درختان میوه که تولید آنها مستلزم دارا بودن شرایط خاص اراضی و یا به روشهای مدیریت ویژه ای نیازمندند و یا نباتاتی که بطور قاطع سوددهی کاملا متفاوتی از سایر نباتات زراعی یکساله آبی رایج دارند، استفاده نمود. هر چند در طبقه بندی برای آن دسته از اراضی که فقط تحت چنین ولی درجات مختلف مناسب بودن (IV) شرایطی مناسب آبیاری می باشند جائی پیش بینی شده است کلاس اراضی جهت چنین شرایط ویژه ای از هم تفکیک نگردیده و سایر کلاسها نیز می تواند برای نباتات زراعی خاص (مثل برنج، سبزیجات و درختان میوه) و یا تحت چنین شرایط ویژه ای مناسب باشند. در مطالعات امکان سنجی توسعه آبیاری تحت فشار ضروری است تا تغییراتی در معیارهای طبقه بندی و درجه تناسب اراضی ایجاد گردد تا بتوان از نتایج مطالعات انجام شده قبلی برای تعیین تناسب اراضی برای آبیاری تحت فشار بهره گرفت .جهت استفاده بهتر از منابع آب و خاک و با توجه به مشاهدات صحرایی و اطلاعات ثبت شده از مطالعات خاکشناسی و نتایج تجزیه های فیزیکی و شیمیایی و نفوذپذیری سطحی خاکهای مختلف و بررسی محدودیتهایی از قبیل شوری و قلیاییت، سنگ و تخته سنگ و سنگدانه در سطح و عمق خاک، گچ و آهک در متن خاک، بافت، شیب و پستی و بلندی، فرسایش و ساختمان و مواد آلی و در نظر گرفتن سطح آب زیرزمینی بعنوان موارد موثر بر طبقه بندی اراضی می بایست مورد مطالعه قرارگیرد.
بطور اختصار برخی از تفاوتها برای سیستمهای آبیاری تحت فشار نسبت به آبیاری سطحی به شرح ذیل می باشد :
1- بافت خاک و قابلیت نفوذ آب در خاک
از نظر قابلیت نفوذ آب در خاک کاربرد سیستمهای آبیاری تحت فشار نسبت به آبیاری سطحی دامنه وسیعتری را تحت پوشش قرار می دهند. لذا درجات و محدودیت عوامل م وثر در نفوذ آب برای آبیاری سطحی و تحت فشار متفاوت است.
2-سنگ و سنگریزه در خاک
حدود و میزان سنگریزه در سطح خاک در انتخاب نوع نباتات شامل گیاهان زراعی و باغی متفاوت می باشد لذا با تعیین شیوه آبیاری مناسب از جمله روش آبیاری قطره ای و بارانی می توان از توان زراعی این قبیل اراضی استفاده نمود.
3- شوری و قلیائیت ، آهک و گچ
تناسب کیفی اراضی از نظر شوری و قلیاییت، آهک و گچ برای گیاهان باغی و زراعی برای سیستمهای آبیاری تحت فشار نیاز به بررسی بیشتری دارد.
5- پستی و بلندی
از مزایای سیستمهای آبیاری تحت فشار کاربری در اراضی پرشیب و با عوارض توپوگرافی زیاد است که نسبت به آبیاری سطحی دامنه وسیعتری از تغییرات شیب را تحت پوشش قرار میدهند .در بسیاری از موارد نیاز به تراس بندی و برداشتن خاک حاصلخیز سطحی و صرف هزینه های مدیریتی بیشتری نمی باشد.
نتیجه گیری
افزایش تولیدات کشاورزی مستلزم گسترش سطح زیر کشت، بالایردن میزان تولید در واحد سطح، اصلاح و گسترش شیوه های نوین آبیاری است. با توجه به صرف هزینه های زیاد سیستمهای آبیاری تحت فشار نسبت به شیوه های سنتی آبیاری لازم است در طرح های توسعه منابع آب و خاک توجه دقیقتری به تناسب کیفی اراضی برای این سیستمها مبذول گردد .
در انتخاب یک سیستم آبیاری تحت فشار عوامل متعددی از جمله شرایط گوناگون آب و هوایی، جنس خاک، آب ، شکل و اندازه مزرعه مورد نظر و ... موثر است . آنچه مسلم است اینکه آبیاری بارانی برای اکثر گیاهان و تقریباً انواع خاکهای قابل آبیاری مناسب است، زیرا از یک سو گوناگونی تجهیزات این سیستم در بازار زیاد است و از سویی دیگر این سیستم کنترل موثری در پخش آب دارد و این عوامل موجب شده است که این سیستم در بیشتر پاراضی با شرایط محیطی گوناگون مفید باشد و تنها محدودیت آن میتواند به علت اقتصادی باشد.
در طرح شبکه های آبیاری تحت فشار علاوه بر ملاحظات فنی و اجتماعی، شرایط آب و هوا و خاک برای منطقه طرح لزوم بررسی و انجام مطالعات تناسب کیفی اراضی که میزان مناسب بودن اراضی رابرای نوع معینی از کاربری مشخص می کند بیش از پیش احساس می گردد. در این طرح ها تعیین و جانمایی سیستم های مختلف آبیاری تحت فشار اعم از سیستمهای آبیاری بارانی و قطره ای ضرورت داشته که انجام مطالعات مذکور کمک شایانی به این امر می نماید.
اجرای شبکه های آبیاری و زهکشی بخصوص روشهای آبیاری تحت فشار در هر منطقه مستلزم شناسایی و مطالعه دقیق از وضعیت کلیه پارامترهای مربوطه و اثرگذار از قبیل پارامترهای فیزیکی و غیرفیزیکی است تا پس از تجزیه و تحلیل آنها نسبت به طراحی و اجرای پروژه در منطقه اقدام نمود.
بخشی از این اطلاعات شامل اطلاعاتی است در مورد وضعیت اجتماعی و اقتصادی ، بازار فروش، روش مدیریت، علایق و رغبت زارعین، تجارب محلی و سایر مواردی که می توانند امکان توسعه انواع مختلف روشهای تحت فشار را برای منطقه بخصوص با محدودیت مواجه سازد. بدیهی است جمع آوری این اطلاعات می تواند موانع و محدودیت های موجود را شناسایی کرده و به طراح در انتخاب روش آبیاری مناسب کمک نماید.
بخشی دیگر، اطلاعات فیزیکی است که عمدتا بعنوان پارامترهای مورد نیاز طراحی سیستم شناخته می شوند و طراحی سیستم برپایه آنها استوار است. این اطلاعات شامل موارد زیر است:
اطلاعات مربوط به منابع آب و خاک
اطلاعات مربوط به شرایط آب و هوایی و اقلیم منطقه طرح
اطلاعات مربوط به گیاه
اطلاعات مربوط به روشهای مختلف آبیاری
قبل از پرداختن به موضوع لزوم مطالعات تناسب کیفی اراضی برای سیستمهای مختلف آبیاری تحت فشار ، مزایای این سیستمها نسبت به روشهای سطحی از نظر وضعیت اراضی و مشخصات خاکها به شرح ذیل می باشد :
-در اراضی پرشیب و با عوارض توپوگرافی زیاد از ایجاد رواناب سطحی و فرسایش خاک که از معایب آبیاری سطحی در این اراضی محسوب می شوند می توان بنحو مؤثری جلوگیری کرد.
-با استفاده از روش های تحت فشار میتوان اراضی یا خاکهایی با بافتها و خصوصیات مختلف و یا بصورت لایه لایه و مطبق را بنحو صحیحی آبیاری کرد.
-اراضی با عمق خاک محدود که قابل تسطیح نیستند را میتوان بدون تسطیح آبیاری نمود.
-در خاکهای کم عمق و یا برای برخی محصولات با عمق ریشه کم و نیز در آبیاریهای اولیه که آبیاری باید با عمق کم و در کوتاه مدت انجام شود روشهای آبیاری سطحی راندمان مطلوبی نداشته ولی آبیاری بارانی را می توان با راندمان خوبی بکار برد. امکان سازگاری با انواع خاکها و نتیجه گیری مطلوب تر در خاکهای سبک و سنگین نسبت به سایر روشها دارند. امکان سازگاری با هر نوع آرایش قطعه زراعی و نحوه استقرار گیاه ( آبیاری قطره ای) وجود دارد.
در طرح های توسعه منابع آب، در بسیاری از موارد لازم است که محدوده آبیاری تحت فشار اعم از آبیاری بارانی و قطره ای بطور مجزا تعیین گردد. در این موارد بر اساس ملاحظات فنی، نحوه تامین آب، تعیین فشارمورد نیاز سیستم با توجه به دامنه متفاوت فشار برای انواع سیستمها، وضعیت توپوگرافی اراضی، ... محدوده اراضی مشخص می گردد. اما یکی از مسائلی که ممکن است پس از اجرا پدید آید آن است که سیستم انتخابی برای آبیاری اراضی، مورد توافق زارعی که سیستم آبیاری برای آن طراحی گردیده است نباشد. لذا در صورت نبودن این توافق، یا بایستی طراحی مطابق با قطعات زراعین و سیستم مورد نظر آنها انجام گردد (که گاهی اینکار بخصوص در اراضی خرده مالکی اقتصادی نمی باشد) و یا یک مدیریت متمرکز جهت بهره برداری از سیستمها ایجاد گردد، بطوری که زارعین محدوده طرح هیچگونه دخالت مستقیمی در آبیاری قطعه خود نداشته و تابع آن مدیریت باشند. از آنجا که دسترسی به آب و تامین آن در حیطه مالکیت عمومی قرار داشته و از تولیت مشخصی برخوردار است دستیابی به سازمان مورد نظر جهت بهره برداری در شرایط طرح با سهولت بیشتری میسر است ولی در خصوص اراضی بلحاظ مواجهه با مالکیت خصوصی دستیابی به توافق های مورد نظر به زمان طولانی تری نیا ز دارد .در بسیاری از موارد بخاطر خرده مالکی اراضی ، زارع با نوع سیستم آبیاری تحت فشار اعم از آبیاری قطره ای یا بارانی توافق نمی نماید. بعنوان نمونه زارع برای تامین علوفه دام های خود بیشتر تمایل به سیستم آبیاری بارانی دارد تا آبیاری قطره ای. در چنین موادی علاو ه بر در نظر گرفتن ملاحظات فنی سیستم، نیاز به مطالعات جامع تری در کاربری اراضی احساس می گردد که لازم است تناسب کیفی اراضی از دیدگاه سیستمهای مختلف آبیاری تحت فشار اعم از بارانی و قطره ای مورد مطالعه قرارگیرد.
راهنمای شناسایی خاک و طبقه بندی اراضی برای آبیار ی در سال 1954 توسط بنگاه مستقل آبیاری با تهیه و تنظیم گردید .نشریه فنی 205 موسسه تحقیقات (FAO) همکاری کارشناسان سازمان خواروبار جهانی خاک در ایران در حال حاضر به عنوان سند و ملاک طبقه بندی اراضی برای آبیاری ثقلی محسوب می شود. تاکنون حدود 22 میلیون هکتار از عرصه های دشتی کشور با مقیاسها و دقت های مختلف (اجمالی، نیمه تفصیلی و تفصیلی دقیق) بر این اساس مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
این طبقه بندی استاندارد در اصل برای نباتات زراعی یک ساله و نباتات صنعتی تحت سیستم آبیاری سطحی وضع شده است. از این طبقه بندی نمی توان برای ارزیابی چگونگی مناسب بودن اراضی جهت نباتات زراعی خاص چون برنج، چای، سبزیجات و درختان میوه که تولید آنها مستلزم دارا بودن شرایط خاص اراضی و یا به روشهای مدیریت ویژه ای نیازمندند و یا نباتاتی که بطور قاطع سوددهی کاملا متفاوتی از سایر نباتات زراعی یکساله آبی رایج دارند، استفاده نمود. هر چند در طبقه بندی برای آن دسته از اراضی که فقط تحت چنین ولی درجات مختلف مناسب بودن (IV) شرایطی مناسب آبیاری می باشند جائی پیش بینی شده است کلاس اراضی جهت چنین شرایط ویژه ای از هم تفکیک نگردیده و سایر کلاسها نیز می تواند برای نباتات زراعی خاص (مثل برنج، سبزیجات و درختان میوه) و یا تحت چنین شرایط ویژه ای مناسب باشند. در مطالعات امکان سنجی توسعه آبیاری تحت فشار ضروری است تا تغییراتی در معیارهای طبقه بندی و درجه تناسب اراضی ایجاد گردد تا بتوان از نتایج مطالعات انجام شده قبلی برای تعیین تناسب اراضی برای آبیاری تحت فشار بهره گرفت .جهت استفاده بهتر از منابع آب و خاک و با توجه به مشاهدات صحرایی و اطلاعات ثبت شده از مطالعات خاکشناسی و نتایج تجزیه های فیزیکی و شیمیایی و نفوذپذیری سطحی خاکهای مختلف و بررسی محدودیتهایی از قبیل شوری و قلیاییت، سنگ و تخته سنگ و سنگدانه در سطح و عمق خاک، گچ و آهک در متن خاک، بافت، شیب و پستی و بلندی، فرسایش و ساختمان و مواد آلی و در نظر گرفتن سطح آب زیرزمینی بعنوان موارد موثر بر طبقه بندی اراضی می بایست مورد مطالعه قرارگیرد.
بطور اختصار برخی از تفاوتها برای سیستمهای آبیاری تحت فشار نسبت به آبیاری سطحی به شرح ذیل می باشد :
1- بافت خاک و قابلیت نفوذ آب در خاک
از نظر قابلیت نفوذ آب در خاک کاربرد سیستمهای آبیاری تحت فشار نسبت به آبیاری سطحی دامنه وسیعتری را تحت پوشش قرار می دهند. لذا درجات و محدودیت عوامل م وثر در نفوذ آب برای آبیاری سطحی و تحت فشار متفاوت است.
2-سنگ و سنگریزه در خاک
حدود و میزان سنگریزه در سطح خاک در انتخاب نوع نباتات شامل گیاهان زراعی و باغی متفاوت می باشد لذا با تعیین شیوه آبیاری مناسب از جمله روش آبیاری قطره ای و بارانی می توان از توان زراعی این قبیل اراضی استفاده نمود.
3- شوری و قلیائیت ، آهک و گچ
تناسب کیفی اراضی از نظر شوری و قلیاییت، آهک و گچ برای گیاهان باغی و زراعی برای سیستمهای آبیاری تحت فشار نیاز به بررسی بیشتری دارد.
5- پستی و بلندی
از مزایای سیستمهای آبیاری تحت فشار کاربری در اراضی پرشیب و با عوارض توپوگرافی زیاد است که نسبت به آبیاری سطحی دامنه وسیعتری از تغییرات شیب را تحت پوشش قرار میدهند .در بسیاری از موارد نیاز به تراس بندی و برداشتن خاک حاصلخیز سطحی و صرف هزینه های مدیریتی بیشتری نمی باشد.
نتیجه گیری
افزایش تولیدات کشاورزی مستلزم گسترش سطح زیر کشت، بالایردن میزان تولید در واحد سطح، اصلاح و گسترش شیوه های نوین آبیاری است. با توجه به صرف هزینه های زیاد سیستمهای آبیاری تحت فشار نسبت به شیوه های سنتی آبیاری لازم است در طرح های توسعه منابع آب و خاک توجه دقیقتری به تناسب کیفی اراضی برای این سیستمها مبذول گردد .
دیدگاه ها