مشکلات و نارسایی های موجود در شبکه های آبیاری و زهکشی را می توان به دو دسته فنی و ساختاری و مدیریتی تقسیم نمود . در این پژوهش به بررسی این مشکلات و روشهای اصلاح آن می پردازیم. ضعف مدیریت که ناشی از فقدان دانش و کمبود تجربه مدیران در بخشهای برنامه ریزی و اجرایی است از اهم مشکلات و مسائل مبتلا به نظام بهره برداری در شبکه های آبیاری است . این مشکلات فنی، اجتماعی و فرهنگی است که نتیجه آن در سیستم بهره برداری، کاهش بهره وری تاسیسات و پا یین بودن راندمان آبیاری است. کمبود ابزار و ادوات فنی مورد نیاز جهت کنترل سیستم و وجود نقایص اجرا ی ی و ساز های، کمبود اطلاعات و آمار جهت برنامه ریزی صحیح و نا هماهنگی بین عوامل سیاستگذار اجرا یی در ارتباط با نظا م بهره برداری از آب و زمین از جمله باعث کاهش راندمان آبیاری می گردد. همچنین فقدان روحیه مشارکت در نزد آب بران و در نتیجه عدم شرکت آنان در تصمیم گیری و اجرا نیز تأثیرات منفی خود را گذاشته است . از سوی دیگر برنامه ریزی ماهانه، هفتگی و روزانه در جهت تأمین آب اراضی زیر پوشش شبکه آبیاری مستلزم وجود اطلاعات دقیق از الگوی کشت، میزان آب مورد نیاز محصولات در مراحل مختلف رشد، مشخصات خاک، شرایط اقلیمی و نظایر آن می باشد که تهیه و جمع آوری این گونه اطلاعات تا هنگامی که مدیریت آبیاری و کشاورزی در یک سازمان واحد و منسجم تمرکز نیافته است مشکل است.
در شرایط کنونی لازم است در هر شبکه آبیاری واحد فنی کوچکی به منظور جمع آوری و تجزیه تحلیل این گونه آمار و اطلاعات تشکیل شود تا پس از انجام بررسی های لازم بر روی آمار و داده های گرد آوری شده نتیجه را جهت تصمیم گیری و برنامه ریزی علمی و اصولی در اختیار مدیریت شرکت بهره برداری قرار دهد.
اجرای صحیح و اصولی احداث شبکه های آبیاری و زهکشی و بدون نقص و منطبق با شرایط موجود منطقه از اهمیت در خور توجهی برخوردار است . جهت بهره برداری اصولی پیش از هر اقد ا می باید برنامه جامعی تهیه گردد. برای نگهد اری و بهره برداری از شبکه کلیه برنام ه های مستمر و غیر مستمر از تأمین آب تا مرحله توزیع باید در آن برنامه جامع در نظر گرفته شود این برنامه باید عملی ات تعمیر و نگهداری را در اولویت قرار دهد برای تحقق چنین برنامه ای لازم است اطلاعات و آمار مورد نیاز و نیروی ا نسانی مناسب و آموزش دیده در اختیار باشد.
تحویل آب در اکثر شبکه های آبیاری و زهکشی در کشور بصورت غیرحجمی و بر اساس سطح اراضی زیر کشت صورت می گیرد و هیچ کنترلی به میزان مصرف وجود ندارد این یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شبکه های آبیاری در رسیدن به راندمان م طلوب و مصرف بهینه منابع آب بوده و بسیاری از نابسامانی ها از اینجا ناشی می شود. برای رسیدن به تولید مطلوب با راندمان بالا از آب و خاک باید کلیه عوامل مؤثر در کشاورزی به شکل زنجیری و هماهنگ به کار گرفته شوند.
پایین بودن کار آ یی یکی از دلایل موفق نبودن شبکه های آبیاری است . کمبود و نقصانهای سازه ای و ساختاری از یک سو و عدم بهره وری از امکانات و نیروی انسانی از طرف دیگر باعث شده است که برآیند و عملکرد سامانه ها در زمینه های مختلف قابل تطبیق و مقایسه با معیارها و پیش بینی اولیه نباشد و از شبکه های آبیاری عملاً با کمتر از نصف ظرفیت های بالقوه آن ها بهره برداری می شود و تا هنگامی که چنین روندی ادامه داشته باشد و اقدام مؤثری در جهت بهبود عملکردها صورت نگیرد انتظار تحولی بنیادین که گویای بهره برداری اقتصادی و منطقی از این سامانه ها باشد را نمی توان داشت.
مقدمه
مهمترین و اصلی ترین هدف احداث و توسعه شبکههای مدرن آبیاری، بالا رفتن راندمان آبیاری در حین انتقال و یا افزایش توزیع و مصرف در مزرعه و در نهایت جلوگیری از تلفات آب می باشد. صرفه جویی در مصر ف آب کشاورزی، افزایش عملکرد در هکتار، افزایش سطح زیرکشت، جلوگیری از خطر تخریب ناشی از سیل و طغیان رودخانه ها، از دیگر اهداف و پی آمدهای اجرایی طرح های بهبود و توسعه شبکه های آبیاری و زهکشی به شمار میروند مطالعات و بررسی های انجام شده حاکی از این است که با توجه به محدودیت منابع آب و شیوه های بهره برداری عمدتاً سنتی از منابع آب و مصرف بسیار بالای آب در بخش کشاورزی و از همه مهمتر مسأله بحران کمبود آب که از چالش های بزرگ پیشروی داخلی و جهانی است، مدیریت مصرف آب کشاورزی درکشور را که از نظر فیزیکی و عملیا تی در احداث و توسعه شبکه های آبیاری انعکاس مییابد، ملزم به کاربرد نگرش و اقداماتی فراگیر و عاجل در رابطه با این فرآیند می نماید و در غیر این صورت باید شاهد اتلاف منابع آب و به تبع آن بلا استفاده ماندن ظرفی تهای قابل توجه کشاورزی درکشور بود .
نتیجه آن که از مهمترین را ه حلهای اساسی مسئله آب در کشور، اجرای طرح شبکه های آبیاری و زهکشی است. به دلیل عدم وجود این شبکه ها در گستره ای پهناور از کشور، ضایعات آب بسیار بالا بوده و بخش بزرگی از آن به هدرمی رود. با وجود این وضعیت و به منظور تأمین آب دائم و کافی و رساندن تلفات آب به پایین ترین حد خود و جم ع آوری آب مازاد یا زهاب اراضی کشاورزی، طراحی، احداث و توسعه شبکه های مذکور اجتناب ناپذیر به نظر می رسد و به عنوان مهمترین عامل توسعه بخش آب، در توسعه بخش کشاورزی و توسعه اقتصادی- اجتماعی محسوب میگردد.
تا قبل از ا صلاحات ارضی در زمینه بهر ه برداری از آب کشاورزی، منابع تأمین و کم و کیف توزیع آن میان ذینفعان، روابطی سنتی مبتنی بر نهادهای همیاری سنتی و روابط اجتماعی و طبقاتی در جوامع روستایی و عشایری، حاکم بود که برخاسته از ابزارها و ساخت و سازهای ساده و ابتدایی مورد اس تفاده بهر ه برداران محسوب می شد. با بروز تحولات پیشگفته در روستا و عشایر که منشاء آن از بالا و توسط دولت بود و تلاش این نهاد سیاسی بر ایجاد تغییرات در زمینه های مالکیت زمین، آب کشاورزی، اقتصاد کشاورزی، تشکیل موسسات و مجتمعهای جدید کشاورزی و استفاده از ماشینآلات، ابزار و تجهیزات متمرکز بود. همچنین با محول شدن مسئولیت تأمین و توزیع آب و نگهداری از تأسیسات و مجاری آبی به دوش دولت، روابط درونی، عرفی و نانوشته سنتی به روابط و مناسبات تازه ای میان بهر ه برداران و ذینفعان با دولت متحول گشت. علیرغم ساخت و سازه ا یی که برای تأمین، مهار و تنظیم آب طی دوران پس از اصلاحات ارضی و پس از انقلاب تاکنون انجام پذیرفته اس ت . شبکههای انتقال آب و فعالی ت های مرتبط با بهبود و نوسازی آن ها،گسترش و رشد کمی مناسبی نداشت ه اند و روابط موجود کماکان و عمدتاً بر مدار استفاده از انهار سنتی و بهرهبرداری مبتنی بر حقابه، گردش آب و فروش آب توسط دولت شکل گرفته اند.
ایجاد شبکه های مدرن آبیاری، هزین ه های احداث و توسعه آ ن ها، میزان سرمایه گذاریها و درگیر شدن شمار بسیاری از بهر ه برداران در یک سیستم واحد و بهم پیوسته، زمینه ساز روابط و مناسبات جدی د و تغییر در سازوکارهای گذشته است . این مناسبات م ی تواند به دو دسته مناسبات درون گروهی و بین ذینفعان بهره برداری در هر پروژه و مناسبات و روابط جامعه آب بران و بهره برداری از شبکه، با متولیان دولتی و سایر نهادها و دستگاههای ذیربط، تفکیک گردد.
بر این اساس و با نقش م ؤثر و تعیین کنند ه ای که بر عهده تولیدکنندگان و آب بران قرار می گیرد، روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سنتی دچار تغییر شده و چارچوب های مناسبات قدیمی و عرفی عمدتاً به سوی روابط قانونی و حقوقی تغییر جهت داده و لاجرم و علی القاعده باید از سیست م ها و ب رنامه ریزی های حداقلی پیروی کنند و منطبق با نیازهای زمان گردند . هرچند که بهر ه مندی از روابط و مناسبات عرفی و سنتی که حاوی ارزشهای فرهنگی و معنوی است، میتواند موجب تقویت و استحکام روابط نوین گردد.
از جانب دیگر بهر ه برداری بهینه از شبک ه های آبیاری و مدرن و بالا رفتن بازدهی آبیاری و بهبود سطح بهره وری، می تواند موجب افزایش تولیدات کشاورزی، افزایش درآمد تولیدکنندگان و شکل گیری روابط اقتصادی و تجاری جدید در این زمینه شود که تأثیرات آن بر روابط اجتماعی و فرهنگی و ارتباطات داخلی و خارجی روستاهای تحت پوشش مورد توجه خواهد بود.
نتایج تحقیقات نشان دهنده این است که ابراز نظریات، همکاری داوطلبانه ، پذیرش مسئولیت، ار ا ی ه پیشنهاد، نقشپذیری و حضور در امر تصمی م گیریهای جمعی، دلسوزی و تعهد در کار به منظور حفاظت از سرمایه و منافع فردی و جمعی و به طور مشخص همکاری گروهی و یا ا نفرادی بهر ه برداران با یکدیگر، شرکت در بهره برداری از شبکه آبیاری، احداث آن ها و برنام ه ریزی و تخصیص و تحویل آب، نگهداری و تعمیرات تأسیسات و مجاری آب کشاورزی و وصول آببهای زراعی از عناصر و عوامل اولیه و زیربنایی شکلگیری روابط و مناسبات جدید و یا ایجاد تغییر در روابط و مناسبات قدیم به حساب میآیند.
مطالعات انجام شده جهانی نشان می دهد به دلیل ضعف عملکرد شبکه های آبیاری تحت مدیریت سازمانهای دولتی و ناتوانی بسیاری از دول ت ها در اخذ آب بهای کافی از کشاورزان در اواخر دهه 1980 بر مشارکت زارعان در شبکه های آبی اری و زهکشی دولتی و انتقال قدرت به تشکل های مصر ف کنندگان آب تاکید گردید و از اواسط دهه 1980 موسسات اعتبار دهنده مختلف که با دولت ها سر و کار دارند، تمامی کشور ها را نسبت به تحقیق این امر تشویق و حمایت نمودند که ه م اکنون در کشورهای زیادی برنامه انتقال یا واگذاری بهرهبرداری و نگهداری از شبک ه های آبیاری و زهکشی اجرا شده است و مدیریت شبکه ها در کشو ر های مختلف، تحت عناوین متفاوتی اداره میشود. واگذاری مدیریت آبیاری در سطح جهانی به اشکال مختلف، از واگذاری مدیریت مجموعه شبکه مدیریت کانالهای توزیع آب تا مدیریت کانالهای درجه 3 متفاوت میباشد.
چالش ها و نارسای یهای موجود و اصلاح مدیریت شبک ههای آبیاری در کشور مشکلات و نارسایی های موجود در شبکه های آبیاری و زهکشی را می توان به دو دسته فنی و ساختاری و مدیریتی تقسیم نمود. در این مجال به بررسی این مشکلات و رو شهای اصلاح آن می پردازیم.
-1 مشکلات و مسایل فنی
-1-1 مشکلات ناشی از دوران مطالعه
بهره برداری و نگهداری از شبک ه های آبیاری در حال حاضر به گونه ای است که بین روشها و عملکردهای جاری و آنچه توسط مشاوران و طراحان شبکه های ابیاری پیشنهاد شده است تفاوتهای زیادی و جود دارد، از جمله آنها الگوی کشت تناوب زراعی، راندمان آبیاری، روش های آبیاری، نحوه تنظیم و توزیع آب، روش انجام تعمیرات، نحوه نگهداری تأسیسات و .... بازگو کننده این واقعیت است که مشاوران طرح های آبیاری نسبت به شرایط موجود در منطقه توجه نداشته و در بررسی های خود از نظرات و دیدگا ه های کشاورزان منطقه کمتر استفاده می کنند و بدین دلیل طر ح های ارایه شده با شرایط اجتماعی و نظام های بهره بردار ی و علاقه ها و دانش فنی کشاورزان منطبق نبوده است.
-2-1 مشکلات اجرایی
اجرای صحیح و اصولی احداث شبک ه های آبیاری و زهکشی و بدون نقص و منطبق با شرایط موجود منطقه از اهمیت در خور توجهی برخوردار است . زیرا اگر در احداث شبکه معیارها و ضوابط صحیح و اصولی رعایت نشود و ضوابط و استانداردهای توصیه شده از جانب مهندسین مشاور ذی ربط در نظر گرفته نشود، به هر حال نتیجه کار رضایت بخش نخواهد بود و توانمندی و دانش فنی پیمانکاران و عوامل اجرایی اثر تعیین کننده ای دارد. در اجرای طرح های آبیاری نقش دستگاه های نظارت و درجه پای بندی آنها نسبت به اجرای بی نقص نیز بسیار مهم است . چراکه اگر پیمانکاران انتخاب شده توان علمی و فنی لازم را نداشته و ماشین آلات و ا مکانات مطلوب را نداشته باشند ن می توانند احداث شبکه آبیاری را بدون عیب و نقص راه اندازی کنند. پیمانکاران کم تجربه و بی دانش فنی در دوران بهره برداری شبکه ها را با معضلات عدی د ه ای مواجه خواهند نمو د . در اجرای طرح های احداث شبکه های آبیاری مسائل فنی، برنامه ز م انبندی شده، نوع مصال بکار رفته و بهره گیری از ابزار مناسب در جهت اعمال نظارت، وجود نیروی انسانی ماهر و همچنین در نظر داشتن شرایط اقلیمی و طبیعی از اهم موضوعاتی است که باید به آنها توجه کافی شود . در نظر گرفتن مسایل فوق سبب میشود که طرح از حالت هزینه بری به حالت درآمدزایی درآید . به ویژه تاخیر زمانی اجرای طرح مصادف خواهد شد با هزینه بیشتر، همچنین کیفیت اجرا، بکارگیری مصالح مرغوب، طراحی مطلوب و بطور کلی استفاده صحیح از ابزار فنی در بهبود نتیجه کار تأثیری انکارناپذیر دارد . رعایت نکردن تراکم مناسب خاک در بستر کانالهای بتنی در دوران بهره برداری باعث شکستگی بخش قابل توجهی از کانال و تحمیل هزینه سنگین می شود. باید توجه داشت که فعالیت ها به صورت پیوسته و در ارتباط با هم انجام شود.
-3-1 مشکلات بهره برداری غیر اصولی
جهت بهره برداری اصولی پیش از هر اقدامی باید برنامه ج امعی تهیه گرد د . برای نگهداری و بهره بردار ی از شبکه کلیه برنامه های مستمر و غیر مستمر از تأمین آب تا مرحله توزیع باید در آن برنامه جامع در نظر گرفته شود . این برنامه باید عملیات نگهداری و تعمیرات را در اولویت قرار دهد برای تحقق چنین برنامه ای لازم است اطلاعات و آمار مورد نیاز و نیروی انسانی مناسب و آموزش دیده در اختیار باشد . تهیه امار و اطلاعات بستگی به این دارد که منبع تأمین آب شبکه آبیاری در چه موقعیتی قرار گرفته باشد . مثلاً هرگاه برای تأمین آب شبکه آبیاری از یک سیستم مختلط استفاده می شود با زمانی که تأمین آب مستقیماً از رودخانه یا منبع مشابهی صورت می گیرد نوع آمار و اطلاعات مورد احتیاج تفاوت می کند و برای برنامه ریزی باید به این نکته توجه شود.
هرچقدر تأمین آب وابستگی بیشتری به تأسیسات آبی بزرگ و چند منظوره داشته باشد به همان میزان برنامه ریزی آن پیچیده تر و اهمیت بیشتری خواهند داشت . مثلاً در یک سیستم ترکیبی و جامع برای برآورد حجم منابع آب قابل استحصال لازم است حجم نزولات جوی در حوضه آبریز بررسی و سنجش این کار مستلزم آماربرداری از ایستگا ه های هیدروکلیماتولوژی و تجزیه و تحلیل آمار مربوطه می باشد. مدیریت بهره برداری می بایست از نوع و میزان کشت محصولات در اراضی تحت پوشش شبکه آبیاری مطلع باشد تا بتواند بر اساس مصرف معقول آب مورد نیاز محصولات مختلف را در فصول مختلف برآورد و مصرف نماید.
-4-1 چگونگی تحویل آب
تحویل آب در اکثر شبک ه های آبیاری و زهکشی در کشور بصورت غیر حجمی و بر اساس سطح اراضی زیر کشت صورت می گیرد و هیچ کنترلی به میزان مصرف وجود ندارد این یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شبکه های آبیاری در رسیدن به راندمان مطلوب و مصرف بهینه منابع آب بوده و بسیاری از نابسامانیها از اینجا ناشی می شود. تحویل آب به روش غیر حجمی یعنی ترغیب بهره برداران به مصرف بی رویه و غیرمتعارف آب و ایجاد زمینه برای تخریب و استهلاک زود هنگام تاسیسات آبی، کاهش راندمان آبیاری و کاهش عملکرد محصولات که تبعات آن را در موارد زیر می توان جستجو کرد:
• بهره برداران الزامی برای صرفه جویی در مصرف آب احساس نمی کنند.
• مصرف بی رویه و مازاد بر حد نیاز موجب می شود تا امکان آبیاری اراضی بیشتر محدود شود.
• در این شرایط کانالها همواره با حداکثر ظرفیت مورد بهره بردار ی قرار می گیرند و بسیار زود مستهلک می شوند.
• به دلیل پیوستگی جریان در سیستم آبیاری و زهکشی امکان تعمیر و مرمت کانالها و زهکش ها فراهم نمی آید.
• غرقابی شدن اراضی کشاورزی باعث تضعیف خاک اراضی می شود.
• مصرف بی رویه آب باعث بالا آمدن سطح آبهای زیر زمینی می شود و در نتیجه کاهش کیفیت خاک اراضی کشاورزی خواهد شد.
• تحویل آب بصورت غیرحجمی سبب کاهش سطح درآمد حاصل از فروش آب کشاورزی در شبکه های آبیاری به نسبت مصرف می شود و درآمد حاصل جوابگوی هزینه های بهره برداری و تعمیرات و نگهداری نباشد.
-5-1 کمبود نیروی انسانی متخصص در مدیریت بهره برداری
بهره برداری بهینه از شبک ه های آبیاری فقط با وجود نیروهای کیفی و کارآمد ک ه دارای دانش فنی مناسب و تجربه کافی باشند و شیوه بهره برداری علمی بهره برداری اصولی از آب را بدانند بکار گرفته شوند و بر اساس معیارهای علمی کار کنن د . متأسفانه اکثر شبک ه های آبیاری در کشور ما با کمبود نیروی انسانی متخصص و با تجربه مواجه هستند.
-6-1 عدم آگاهی بهره برداران با الگوی بهینه بهره برداری از آب معمولاً کشاورزان به دلایل مختلف با صرف بهینه و آثار مثبت آن در حد لازم آشنایی ندارند و از سوی دیگر مدیریت بهره برداری از شبکه ها در سطح ملی اقدامات قابل قبولی در جهت رشد آگاهی کشاورزان در این زمینه انجام ندا ده است . می توان با انتخاب رو ش هایی که در کشاورزان برای مصرف بهینه آب ایجاد انگیزه می کند در این جهت گام برداشت.
-7-1 نظام بهره برداری از زمین
برای رسیدن به تولید مطلوب با راندمان بالا از آب و خاک باید کلیه عوامل مؤثر در کشاورزی به شکل زنجیری و هماهنگ به ک ار گرفته شوند . نظام بهره بردار ی از زمین به عنوان بخش جدانشدنی از نظام بهره برداری از آب همواره بر عملکرد شبکه های آبیاری مؤثر بوده و نقش انکارناپذیری دارد که در این رابطه به بخشی از مشکلات نظام بهره برداری از شبکه ها به اختصار اشاره میشود.
-1-7-1 نوع مالکیت
انواع مالکیت های موجود در اراضی تحت پوشش شبکه های آبیاری نظام بهره برداری نا متجانسی را پدید آورده که در مدیریت بهره برداری از آب اثرات منفی بر جای می گذارد تا حدی که مدیریت قادر نباشد یک برنامه هماهنگ نسبت به آبیاری اراضی را سامان دهد و این ناهماهنگی ک ه تبعات آن از الگوی کشت متفاوت می باشد، برنام هریزی آبیاری اراضی را با اخلال مواجه خواهد ساخت . همچنین اندازه زمین های کشاورزی مانع ایجاد کشت یکپارچه می گردد. در چنین شرایطی مدیریت بهره برداری با کشت محصولاتی مواجه می شود که هر کدام از نظر میزان آب مورد نیا ز و مراحل ابیاری با یکدیگر متفاوت اند و به همین دلیل ناچار است در حد نیاز بالاترین محصول آب وارد قطعه زراعی بنماید.
-2-7-1 عدم یکپارچگی کشت و کاهش راندمان آبیاری
شبکه های آبیاری موجود دچار نوعی تضاد از نظر نظام های بهره بردار ی از آب و زمین شده اند. از یک سو طراحی بیشتر شبک ه های آبیاری بر مبنای کشت یکپارچه تحت مدیریت شرکت ه ای کشت و صنعت و یا تشکل های زراعی است و از سوی دیگر اراضی با قطعات کوچکتر در اختیار کشاورزان قرار داشته و بصورت غیرمتعارف، سلیقه ای و بی ضابطه مورد بهره برداری قرار می گیرد.
به دلیل غیر متمرکز بودن مسئولیت آب و زمین در کشور اجزاء شبکه های ابیاری به صورت کامل و همزمان به بهره برداری نمی رسد و در مسیر شبکه های مدرن، آبیاری شبکه های فرعی احداث شده و در نتیجه اراضی مربوطه تسطیح نشده است . راندمان کل آبیاری در اراضی تحت پوشش مدیریت یکپارچه بطور متوسط حدود 35 درصد و برای اراضی غیر یکپارچه متوسط راندمان کل آبیاری جدود 20 درصد بوده است.
-3-7-1 عدم رعایت الگوی کشت و تناوب زراعی
این مسئله در ارتباط با دانش و فرهنگ و آگاهی بهره برداران می باشد. کشاورزان لاقه مند نیستند که از تأسیسات احداث شده در شبکه ها بطور صحیح استاده کنند و بیشتر مایلند با روش های سنتی و با همان معیارهای قبل از احداث شبکه ها از آنها بهره برداری نمایند . برای رسیدن به رعایت الگوی کشت و رعایت تناوب زراعی باید هماهنگی لازم بین همه ارگا ن های ذیربط وجود داشته باشد تا کشاورزان را ملزوم کند بر اساس موازین علمی اقدام نمایند.
-4-7-1 عدم وجود برنامه جامع الگوی کشت محصولات در منطقه
نداشتن برنامه الگوی کشت باعث شده است تا کشاورزان به آثار منفی کشت محصولات نا همگون واقف نباشند که این در کاهش راندمان ابیاری و کارآیی آن بسیار مؤثر است.
-5-7-1 تغییر کاربری اراضی کشاورزی
در سال های اخیر تغییر کاربری اراضی مستعد کشاورزی و حتی اراضی تحت پوشش شبکه های ابیاری از کشاورزی به غیر کشاورزی خسارات غیر قابل انکاری به زمین های زراعی و بطور کلی به نظام کشاورزی وارد آمده است.
-6-7-1 فقدان برنام ههای آموزشی
برای اینکه مصرف کنندگان اب جهت اصلاح و بهبود روش های خود و رفع اشکالات احتمالی و ایجاد زمینه مناسب در جهت بهره برداری مطلوب از منابع اب و خاک موفق عمل کنند باید اقدامات آموزشی و ترویجی صورت گیرد تا مصرف کنندگان آب جهت اصلاح و بهبود روش های خود و رفع م شکلات از رهنمودهای آموزشی بهر ه مند گردند.
اگر کشاورزان در مراحل مختلف کاشت و داشت محصول از سوی نیروهایی فنی آشنا به مسائل کشاورزی راهنمایی شوند و از نهاد ه های کشاورزی از جمله بذر، کود و سم به صورت صحیح واصولی استفاده کنند و برای کشت محصولات زمین مناسب را ا نتخاب و مورد بهره برداری قرار دهند بی تردید عملکرد محصول در واحد سطح افزایش یافته و درآمد حاصل از آن علاوه بر تأمین هزینه های مربوط سود قابل ملاحظ ه ای هم نصیب کشاورزان می کند.
-7-7-1 فقدان مراکز تحقیقاتی کشاورزی
تعیین نوع گیاهان سازگار با محیط از مهمترین وظایف مراکز تحقیقاتی کشاورزی است بطوریکه اگر نتایج حاصل از این تحقیقات مورد استفاده کشاورزان قرار گیرد عملکرد مطلوب در واحد سطح را در پی خواهد داشت. بنابراین با استفاده از نتایج تحقیقات کاربردی می توانند راندمان زمین های کشاورزی هر منطقه را بالا ببرند.
-8-1 فقدان امکانات فنی و تخصصی در استفاده از ماشین آلات و وسایل
کمبود امکانات فنی و ابزار تخصصی از مشکلات موجود در شبکه های ابیاری است این امر در میزان کارآیی و عملکرد سامانه ها بسیار تأثیر گذار بوده و در پاره ای موارد مانع از انجام خدمات لازم به بهره برداران و کشاورزان میگردد. امکانات فنی را میتوان به عنوان نمونه در اشکال زیر جستجو کرد:
• ابزار اندازه گیری آب کانا لها و زهک شها در مقاطع مختلف.
• ابزار سنجش و ثبت داده های آب و هواشناسی.
• وسیله انداز هگیری سطح آب زیرزمینی.
• فقدان دوربین نقشه برداری مناسب جهت تهیه انواع نقشه های مورد نیاز.
• فقدان تجهیزات کامپیوتری به منظور مکانیزه کردن اطلاعات و آمار.
البته نحوه بهره برداری و بکارگیری ماشین آلات و ادوات فنی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است و ضرورت دارد افرادی که از این وسایل استفاده می کنند تبحر لازم را داشته باشند.
-9-1 راندمان پایین در شبکه های آبیاری
پایین بودن کارآ یی یکی از دلایل موفق نبودن شبکه ه ای آبیاری اس ت . کمبود و نقصا نهای سازه ای و ساختاری از یک سو و عدم بهره وری از امکانات و نیروی انسانی از طرف دیگر باعث شده است که برآیند و عملکرد سامانه ها در زمین ه های مخت لف قابل تطبیق و مقایسه با معیارها و پیش بینی اولیه نباشد و از شبکه های آبیاری عملاً با کمتر از نصف ظرفیت های بالقوه آن ها بهره برداری می شود و تا هنگامی که چنین روندی ادامه داشته باشد و اقدام مؤثری در جهت بهبود عملکردها صورت نگیرد انتظار تحولی بنیادین که گویای بهره برداری اقتصادی و منطقی از این سامان هها باشد را نمی توان داشت.
-10-1 راندمان آبیاری
راندمان آبیاری به عوامل زیادی نیاز دارد . بخشی از این عوامل مربوط به زمان طراحی و اجرای سیستم است که غیر قابل تغییر هستند، اما در مورد شبکه هایی که در آینده احداث خواهند شد توجه به این عوامل و شاخص ها می تواند در راندمان آبیاری مؤثر افتد عواملی همچون الگوی کشت، تناوب زراعی، ابعاد قطعات زراعی زیر دریچ ه های آبگیر، وسعت اراضی آبخور شبکه های فرعی از آن جمله است. بخش دیگری از عوامل مؤثر در راندمان آبیاری مربوط است به دو ران بهره برداری که می توان آنها را به شاخصه های فنی و غیر فنی دسته بندی کر د. عوامل فنی عبارتست از صنعت مدیریت در برنامه ریزی و بهره بردار ی از آب که معمولاً به دلیل کمبود دانش فنی و تجربه مسئولین است . اما عوامل غیر فنی بیشتر مربوط می شود به ارگانهای بیرون از حوضه مدیریت شب ک ه ای آبیاری و وجود ضوابط و مقررات و اجرای نامناسب و نقصان در قوانین و مقررات که گهگاه بدون انجام کار کارشناسی و بدون کسب مجوز از کارشناسان آب ناشی می شود.
-2 مشکلات ساختاری و مدیریتی
-1-2 ساختار مدیریت دولتی
از اوایل دهه هفتاد کلیه شبک ه های زیر پوشش شرک ت های غیر دولتی و نیمه دولتی قرار گرفت اما هنوز ساختار قبلی یعنی تشکیلات دولتی و طرز تفکر مدیریت دولتی بر سیستم ها حاکم است . تنها تغییر نام یک مجموعه از دولتی به نیمه دولتی و خصوصی ن می تواند معضلات موجود را مرتفع نماید. بنابراین اگر بخواهی متحولی در سیستم مدیریت شرکت های بهره برداری ایجاد شود لازم است در مرحله اول فکر مدیریتی حاکم بر سیستم اصلاح شود و راه حل این کار استفاده از مدیران با تجربه در بخش خصوصی با اختیارات لازم است.
-2-2 عدم تجربه دانش فنی مدیران
قرار دادن برخی مدیران و مسئولین کم تجربه و با دانش فنی اندک در رأس هرم تشکیلات بهره برداری یکی از دلایل عدم مؤفقیت نظام بهره برداری از شبکه های آبیاری و پایین بودن کارآیی است.
-3-2 عدم ارزیابی و سنجش میزان کارآیی نیروهای شاغل
میزان کارآیی نیروهای شاغل در بخشهای مختلف سیستم با روش های م طلوب مورد داوری قرار نمیگیرد.
بی توجهی به این مهم انگیزه بهتر شدن در نیروها را کاهش می دهد.
-4-2 تغییر مدیریت ها
یکی از مهمترین وظایف برنامه ریزان علاوه بر داشتن اطلاعات و آمار دقیق، داشتن فرصت کافی و امنیت شغلی است . هرگاه مدیران بر اساس ضوابط منطقی انتخ اب شوند و دوران مدیریتی آنان از ثبات لازم برخوردار باشد می توان انتظار داشت برنام ه های کوتاه و میان مدت مطلوب از جانب انان ارایه شود . چنین مدیرانی در برابر سیاست های اتخاذ شده پاسخگو خواهند بود.
-5-2 موارد بودجه ای و اقتصادی شبکه های آبیاری
عدم توازن بین درآمدها و هزین ه ها، مدیریت شرکت های بهره برداری از شبک ه های آبیاری را با محدودیتهایی روبرو کرده است . از طرفی نرخ آب که تنها منبع درآمد شرکت های بهره بردار ی از شبک ه ه ای آبیاری است توسط مراجع دیگر تعیین می شود و شرکت موظف به رعایت آن است و از طرف دیگر هزینه ها به صورت فزاینده ای بر شرکت تحمیل می شود.
هرگاه در یک شرکت بهره برداری که ظاهراً به صورت غیر دولتی اداره می شود و می خواهد به صورت اقتصادی فعالیت کند درآمد و بخشی از هزینه ها را عوامل بیرون از سیستم تعیین نماید مدیریت شرکت نمی تواند برنامه مالی خود را ت نظیم کند و مطابق با یک بخش غیر دولتی هزین هها و درآمد خود را سامان بخشد . تا هنگامی که منابع درآمد و هزینه از کنترل شرکت خارج باشد نباید انتظار برن امه ریزی دقیق در بودجه شرکت و تعادل بین منابع و مصارف را داشت . بایستی در شرکت های بهره برداری بر اساس اصول عرضه و تقاضا و اصول پذیرفته شده اقتصادی عمل کرد و اختیار تعیین نرخ آب طبق اصول عادلانه و متناسب با شرایط هر منطقه با مدیریت شرکت بهره برداری باشد و از طرف دیگر پرداخت حقوق و مزایا به کارکنان هم بر اساس شایستگی ها و کارآیی عوامل شاغل صورت گیرد بی تردید اثرات مطلوبی بر سیستم بهره برداری بوجود خواهد آمد.
یکی دیگر از مشکلات بودجه ای کمبود اعتبار در بخش تعمیرات و نگهداری شبکه های ابیاری است . عدم سرمایه گذاری در این بخش در بیشتر سامان ه های کشور پایداری سیستم را شکننده کرده است و افزون بر کاهش راندمان و کارآیی تأسیسات باعث استهلاک زودهنگام و غیرمتعارف آن ها نیز گردیده است . می بایست سهم هزینه بخش تعمیرات و نگهداری در بودجه سالانه شرکت ها به دقت مشخص شود و در پایان سال نحوه انجام هزینه هایی از این دست و حجم عملیات انجام شده در این بخش کنترل و نحوه عمل مدیران در این خصوص به عنوان یکی از عوامل مهم در ارزیابی شرکت های بهره برداری مورد نظر قرار گیرد.
-6-2 نرخ گذاری آب کشاورزی
نرخ آب در بخش کشاورزی ناعادلانه می باشد و این امر باعث شده است که طرح های تأمین آب و احداث شبکه های آبیاری و زهکشی حتی در بهترین شرایط در مقایسه با حج م سرمایه گذار ی های انجام شده توجیه اقتصادی نداشته باشد . به همین دلیل تلا ش های صورت گرفته از طرف دولت در جهت جذب سرمایه های خصوصی در این بخش نیز با مؤفقیت همراه نبوده است . تلقی مصرف کنندگان آب این است که آب کالایی است رایگان و فاقد ارزش اقتصادی و قیمت گذاری آب هم به گو نه ای است که به این ماده حیاتی چنانکه باید و شاید توجه ن می شود و در مقایسه با سایر نهاده های کشاورزی در اولویت توجه نمی باشد. در چنین شرایطی بهره وری و سرمایه گذاری های انجام شده در این بخش و استفاده بهینه از آن انجام نمیگیرد.
بایستی با در نظر گرفتن شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اقلیمی مناطق مختلف کشور و قدرت تولید و پرداخت کشاورزان قیمت آب تعیین شود . این قیمت بایستی با نظر کارشناسان و صاحب نظران منطقه و با بررسی و شناخت پارامترهای تأثیر گذار بر تولیدات کشاورزی تعیین گردد.
برای تعیین نرخ آب ک شاورزی لازم است نقش و جایگاه عنصر آب به عنوان مهمترین عامل در فرآیند تولید محصولات کشاورزی نسبت به سایر عوامل مؤثر در کشاورزی مورد توجه قرار گیرد . از جمله عواملی که در تعیین نرخ آب به عنوان شاخص می تواند مورد توجه قرار گیرد عبارتند از:
• اختلاف قیمت یک هکتار زمین آبی و دیم.
• اختلاف قیمت اجاره سالانه یا فصلی یک هکتار زمین آبی و دیم.
• روند رشد نرخ نهاد ههای کشاورزی مثل هزینه های شخم و درو در هر هکتار زمین.
• روند رشد نرخ نهاد ههای کشاورزی.
• روند رشد قیمت تضمینی برخی محصولات کشاورزی.
• میزان عملکرد محصول در واحد سطح.
-7-2 قوانین و مقررات
در شبکه های آبیاری افزون بر ناکارآیی در مرحله عمل و ایجاد رکود در کارها برخی مقررات دست و پاگیر و بروکراتیک باعث معضلاتی در امر بهره برداری شده است. این مقررات موجب اختلاف بین مسئولین بهره برداری و مشترکین، سردرگمی بهره برداران و ناتو انی بهره برداری در برخورد با کسانی بیشتر بروز پیدا می کند که متخلف هستند و از قوانین و مقررات به نحو مطلوب تبعیت نمی کنند. به عنوان نمونه تعیین و اعمال نرخ آب کشاورزی به صورت یکسان برای کلیه شبکه های ابیاری کشور که دارای تفاوت زیادی در نحوه کار کشاورزی،نوع آبیاری ، منابع تأمین آب، شرایط اقلیمی، نوع معیشت و سطح درآمد و بالاخره عملکرد محصول می باشند یکی از معضلات موجود در نظام بهره برداری از شبکه های آبیاری است.
دخالت عوامل و ارگانهای غیر مسئول در امر بهره برداری در برخی شبک ه های آبیاری مانع اجرای دقیق ضوابط و مقررات در سیستم می گردد زیرا برخی انتظارات مقامات مسئول و صاحب نفوذ که منطبق و سازگار با قوانین نمی باشد از جانب مسئولان بهره برداری رعایت نمی شود و در نتیجه باعث بروز تن ش ه ای زیادی در
سیستم می شود ودر صورتی که خواسته های آنان توسط مسئولان انجام گیرد مشترکین و کشاورزان منطقه که همراره ناظر بر عملکرد مسئولان بهره برداری هستند احساس تبعیض می کنند.
-8-2 عدم هماهنگی بین نهادها و سازمان های مختلف
عواملی چون آب کافی و زمین مناسب و روش های مطلوب آبیاری و الگوی کشت مناسب در کنار آموزش های لازم و نهاده های مطلوب و سیاست گذاری کلان و منطقه ای دولت در امر کشاورزی در بهینه کردن استفاده از آب و زمین تأثیری قطعی دارند در این میان فقط تأمین و توزیع آب از جمله وظایف وزارت نیرو و شرکت های بهره برداری است و سایر عوامل در کنترل و اختیار دیگر نهادها است . تداخل این امور بین ساز مانها و وزارتخانه ها و نهادهای مختلف در کشور، سیاستگذاری ها را با مشکل مواجه کرده است . زیرا هر یک از نهادها می خواهند سیاست ها و دیدگاه های خود را اعمال نمایند . بنابر این در چنین شرایطی ناهماهنگی بوجود می آید و سیاست ها و دیدگا ه های کارشناسان بخ ش های مخ تلف به گو ن ه ای خواهد بود که منجر به رسیدن به هدف نظام بهره برداری مطلوب دور از امکان قرار گیرد و آب و زمین که در واقع دو عامل تعیین کننده کشاورزی هستند مورد استفاده مطلوب قرار نمی گیرد.ناهماهنگی و عدم همکاری بین مصرف کنندگان آب و زمین کشاورزی اثرات منفی د ر بهبود نظام بهره برداری از آب و زمین دار د . همکاری و معاضدات بهره برداران و کشاورزان در اداره سیستم به اشکال مختلف از جمله تشکیل شرکت های بهره برداری کوچک و بزرگ و مشارکت آنان در سرمایه گذاری جهت احداث شبکه های ابیاری می توانست به بهبود نظام بهره برداری منجر شود.
-9-2 تخریب تأسیسات و ابزار
با توجه به عدم امکان مراقب ت های لازم و تمام وقت از تأسیسات و عدم حضور مسئولان در شبکه های آبیاری برخی افراد متخلف اقدامات غیر مجازی به تأسیسات ابیاری به عمل می آورند. تعدادی از این تخلفات به قصد برداشت غیر مجاز آب صورت می گیرد، برخی از تجاوزات ناشی از بی توجهی به مسائل اجتماعی است، اما این گونه اقدامات در سیستم اخلال ایجاد می کند و هزین ه های غیر ضروری را به شبک ه های بهره بردار ی تحمیل می نماید. به عنوان نمونه شکستن قفل و مهار دریچه های آبیاری، تجاوز به حریم قانونی تأسیسات در مسیرهای تردد نیروهای فنی و گرو ه های عملیاتی و یا ایجاد بندهای خاکی در مسیر نهرها و زهکشها به منظور افزایش سطح آب های جاری در مسیر جریان و برداشت غیر مجاز آب صدمات جبران ناپذیری هم به سازه های آبی و اراضی کشاورزی وارد می کند.
نتیجه گیری
ضعف مدیریت که ناشی از فقدان دانش و کمبود تجربه مدیران در بخ شهای برنامه ریزی و اجرایی است از اهم مشکلات و مسائل مبتلا به نظام بهره برداری در شبک ه های آبیاری است . مشکلات و نارسایی های موجود در شبکه های آبیاری و زهکشی را می توان به دو دسته فنی و ساختاری و مدیریتی تقسیم نم ود. این مشکلات فنی، اجتماعی و فرهنگی است که نتیجه آن در سیستم بهره برداری، کاهش بهره وری تأسیسات و پایین بودن راندمان آبیاری است . تحویل آب در اکثر شبک ه های آبیاری و زهکشی در کشور بصورت غیرحجمی و بر اساس سطح اراضی زیر کشت صورت می گیرد و هیچ کنترلی به میزان مصرف وجود ندارد این یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شبکه های آبیاری در رسیدن به راندمان مطلوب و مصرف بهینه منابع آب بوده و بسیاری از نابسامانی ها از اینجا ناشی م ی شود. برای رسیدن به تولید مطلوب با راندمان بالا از آب و خاک باید کلیه عوامل مؤثر در کشاورزی به شکل زنجیری و هماهنگ به کار گرفته شوند.
پایین بودن کار آ یی یکی از دلایل موفق نبودن شبکه ه ای آبیاری است . کمبود و نقصانهای سا زه ای و ساختاری از یک سو و عدم بهره وری از امکانات و نیروی انسانی از طرف دیگر باعث شده است که برآیند و عملکرد سامانه ها در زمینه های مختلف قابل تطبیق و مقایسه با معیارها و پیش بینی اولیه نباشد و از شبکه های آبیاری عملاً با کمتر از نصف ظرفیت های بالقوه آن ها بهره برداری می شود و تا هنگامی که چنین روندی ادامه داشته باشد و اقدام مؤثری در جهت بهبود عملکردها صورت نگیرد انتظار تحولی بنیادین که
گویای بهره برداری اقتصادی و منطقی از این سامانه ها باشد را نمی توان داشت
علیرضا نیک بخت شهبازی .
در شرایط کنونی لازم است در هر شبکه آبیاری واحد فنی کوچکی به منظور جمع آوری و تجزیه تحلیل این گونه آمار و اطلاعات تشکیل شود تا پس از انجام بررسی های لازم بر روی آمار و داده های گرد آوری شده نتیجه را جهت تصمیم گیری و برنامه ریزی علمی و اصولی در اختیار مدیریت شرکت بهره برداری قرار دهد.
اجرای صحیح و اصولی احداث شبکه های آبیاری و زهکشی و بدون نقص و منطبق با شرایط موجود منطقه از اهمیت در خور توجهی برخوردار است . جهت بهره برداری اصولی پیش از هر اقد ا می باید برنامه جامعی تهیه گردد. برای نگهد اری و بهره برداری از شبکه کلیه برنام ه های مستمر و غیر مستمر از تأمین آب تا مرحله توزیع باید در آن برنامه جامع در نظر گرفته شود این برنامه باید عملی ات تعمیر و نگهداری را در اولویت قرار دهد برای تحقق چنین برنامه ای لازم است اطلاعات و آمار مورد نیاز و نیروی ا نسانی مناسب و آموزش دیده در اختیار باشد.
تحویل آب در اکثر شبکه های آبیاری و زهکشی در کشور بصورت غیرحجمی و بر اساس سطح اراضی زیر کشت صورت می گیرد و هیچ کنترلی به میزان مصرف وجود ندارد این یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شبکه های آبیاری در رسیدن به راندمان م طلوب و مصرف بهینه منابع آب بوده و بسیاری از نابسامانی ها از اینجا ناشی می شود. برای رسیدن به تولید مطلوب با راندمان بالا از آب و خاک باید کلیه عوامل مؤثر در کشاورزی به شکل زنجیری و هماهنگ به کار گرفته شوند.
پایین بودن کار آ یی یکی از دلایل موفق نبودن شبکه های آبیاری است . کمبود و نقصانهای سازه ای و ساختاری از یک سو و عدم بهره وری از امکانات و نیروی انسانی از طرف دیگر باعث شده است که برآیند و عملکرد سامانه ها در زمینه های مختلف قابل تطبیق و مقایسه با معیارها و پیش بینی اولیه نباشد و از شبکه های آبیاری عملاً با کمتر از نصف ظرفیت های بالقوه آن ها بهره برداری می شود و تا هنگامی که چنین روندی ادامه داشته باشد و اقدام مؤثری در جهت بهبود عملکردها صورت نگیرد انتظار تحولی بنیادین که گویای بهره برداری اقتصادی و منطقی از این سامانه ها باشد را نمی توان داشت.
مقدمه
مهمترین و اصلی ترین هدف احداث و توسعه شبکههای مدرن آبیاری، بالا رفتن راندمان آبیاری در حین انتقال و یا افزایش توزیع و مصرف در مزرعه و در نهایت جلوگیری از تلفات آب می باشد. صرفه جویی در مصر ف آب کشاورزی، افزایش عملکرد در هکتار، افزایش سطح زیرکشت، جلوگیری از خطر تخریب ناشی از سیل و طغیان رودخانه ها، از دیگر اهداف و پی آمدهای اجرایی طرح های بهبود و توسعه شبکه های آبیاری و زهکشی به شمار میروند مطالعات و بررسی های انجام شده حاکی از این است که با توجه به محدودیت منابع آب و شیوه های بهره برداری عمدتاً سنتی از منابع آب و مصرف بسیار بالای آب در بخش کشاورزی و از همه مهمتر مسأله بحران کمبود آب که از چالش های بزرگ پیشروی داخلی و جهانی است، مدیریت مصرف آب کشاورزی درکشور را که از نظر فیزیکی و عملیا تی در احداث و توسعه شبکه های آبیاری انعکاس مییابد، ملزم به کاربرد نگرش و اقداماتی فراگیر و عاجل در رابطه با این فرآیند می نماید و در غیر این صورت باید شاهد اتلاف منابع آب و به تبع آن بلا استفاده ماندن ظرفی تهای قابل توجه کشاورزی درکشور بود .
نتیجه آن که از مهمترین را ه حلهای اساسی مسئله آب در کشور، اجرای طرح شبکه های آبیاری و زهکشی است. به دلیل عدم وجود این شبکه ها در گستره ای پهناور از کشور، ضایعات آب بسیار بالا بوده و بخش بزرگی از آن به هدرمی رود. با وجود این وضعیت و به منظور تأمین آب دائم و کافی و رساندن تلفات آب به پایین ترین حد خود و جم ع آوری آب مازاد یا زهاب اراضی کشاورزی، طراحی، احداث و توسعه شبکه های مذکور اجتناب ناپذیر به نظر می رسد و به عنوان مهمترین عامل توسعه بخش آب، در توسعه بخش کشاورزی و توسعه اقتصادی- اجتماعی محسوب میگردد.
تا قبل از ا صلاحات ارضی در زمینه بهر ه برداری از آب کشاورزی، منابع تأمین و کم و کیف توزیع آن میان ذینفعان، روابطی سنتی مبتنی بر نهادهای همیاری سنتی و روابط اجتماعی و طبقاتی در جوامع روستایی و عشایری، حاکم بود که برخاسته از ابزارها و ساخت و سازهای ساده و ابتدایی مورد اس تفاده بهر ه برداران محسوب می شد. با بروز تحولات پیشگفته در روستا و عشایر که منشاء آن از بالا و توسط دولت بود و تلاش این نهاد سیاسی بر ایجاد تغییرات در زمینه های مالکیت زمین، آب کشاورزی، اقتصاد کشاورزی، تشکیل موسسات و مجتمعهای جدید کشاورزی و استفاده از ماشینآلات، ابزار و تجهیزات متمرکز بود. همچنین با محول شدن مسئولیت تأمین و توزیع آب و نگهداری از تأسیسات و مجاری آبی به دوش دولت، روابط درونی، عرفی و نانوشته سنتی به روابط و مناسبات تازه ای میان بهر ه برداران و ذینفعان با دولت متحول گشت. علیرغم ساخت و سازه ا یی که برای تأمین، مهار و تنظیم آب طی دوران پس از اصلاحات ارضی و پس از انقلاب تاکنون انجام پذیرفته اس ت . شبکههای انتقال آب و فعالی ت های مرتبط با بهبود و نوسازی آن ها،گسترش و رشد کمی مناسبی نداشت ه اند و روابط موجود کماکان و عمدتاً بر مدار استفاده از انهار سنتی و بهرهبرداری مبتنی بر حقابه، گردش آب و فروش آب توسط دولت شکل گرفته اند.
ایجاد شبکه های مدرن آبیاری، هزین ه های احداث و توسعه آ ن ها، میزان سرمایه گذاریها و درگیر شدن شمار بسیاری از بهر ه برداران در یک سیستم واحد و بهم پیوسته، زمینه ساز روابط و مناسبات جدی د و تغییر در سازوکارهای گذشته است . این مناسبات م ی تواند به دو دسته مناسبات درون گروهی و بین ذینفعان بهره برداری در هر پروژه و مناسبات و روابط جامعه آب بران و بهره برداری از شبکه، با متولیان دولتی و سایر نهادها و دستگاههای ذیربط، تفکیک گردد.
بر این اساس و با نقش م ؤثر و تعیین کنند ه ای که بر عهده تولیدکنندگان و آب بران قرار می گیرد، روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سنتی دچار تغییر شده و چارچوب های مناسبات قدیمی و عرفی عمدتاً به سوی روابط قانونی و حقوقی تغییر جهت داده و لاجرم و علی القاعده باید از سیست م ها و ب رنامه ریزی های حداقلی پیروی کنند و منطبق با نیازهای زمان گردند . هرچند که بهر ه مندی از روابط و مناسبات عرفی و سنتی که حاوی ارزشهای فرهنگی و معنوی است، میتواند موجب تقویت و استحکام روابط نوین گردد.
از جانب دیگر بهر ه برداری بهینه از شبک ه های آبیاری و مدرن و بالا رفتن بازدهی آبیاری و بهبود سطح بهره وری، می تواند موجب افزایش تولیدات کشاورزی، افزایش درآمد تولیدکنندگان و شکل گیری روابط اقتصادی و تجاری جدید در این زمینه شود که تأثیرات آن بر روابط اجتماعی و فرهنگی و ارتباطات داخلی و خارجی روستاهای تحت پوشش مورد توجه خواهد بود.
نتایج تحقیقات نشان دهنده این است که ابراز نظریات، همکاری داوطلبانه ، پذیرش مسئولیت، ار ا ی ه پیشنهاد، نقشپذیری و حضور در امر تصمی م گیریهای جمعی، دلسوزی و تعهد در کار به منظور حفاظت از سرمایه و منافع فردی و جمعی و به طور مشخص همکاری گروهی و یا ا نفرادی بهر ه برداران با یکدیگر، شرکت در بهره برداری از شبکه آبیاری، احداث آن ها و برنام ه ریزی و تخصیص و تحویل آب، نگهداری و تعمیرات تأسیسات و مجاری آب کشاورزی و وصول آببهای زراعی از عناصر و عوامل اولیه و زیربنایی شکلگیری روابط و مناسبات جدید و یا ایجاد تغییر در روابط و مناسبات قدیم به حساب میآیند.
مطالعات انجام شده جهانی نشان می دهد به دلیل ضعف عملکرد شبکه های آبیاری تحت مدیریت سازمانهای دولتی و ناتوانی بسیاری از دول ت ها در اخذ آب بهای کافی از کشاورزان در اواخر دهه 1980 بر مشارکت زارعان در شبکه های آبی اری و زهکشی دولتی و انتقال قدرت به تشکل های مصر ف کنندگان آب تاکید گردید و از اواسط دهه 1980 موسسات اعتبار دهنده مختلف که با دولت ها سر و کار دارند، تمامی کشور ها را نسبت به تحقیق این امر تشویق و حمایت نمودند که ه م اکنون در کشورهای زیادی برنامه انتقال یا واگذاری بهرهبرداری و نگهداری از شبک ه های آبیاری و زهکشی اجرا شده است و مدیریت شبکه ها در کشو ر های مختلف، تحت عناوین متفاوتی اداره میشود. واگذاری مدیریت آبیاری در سطح جهانی به اشکال مختلف، از واگذاری مدیریت مجموعه شبکه مدیریت کانالهای توزیع آب تا مدیریت کانالهای درجه 3 متفاوت میباشد.
چالش ها و نارسای یهای موجود و اصلاح مدیریت شبک ههای آبیاری در کشور مشکلات و نارسایی های موجود در شبکه های آبیاری و زهکشی را می توان به دو دسته فنی و ساختاری و مدیریتی تقسیم نمود. در این مجال به بررسی این مشکلات و رو شهای اصلاح آن می پردازیم.
-1 مشکلات و مسایل فنی
-1-1 مشکلات ناشی از دوران مطالعه
بهره برداری و نگهداری از شبک ه های آبیاری در حال حاضر به گونه ای است که بین روشها و عملکردهای جاری و آنچه توسط مشاوران و طراحان شبکه های ابیاری پیشنهاد شده است تفاوتهای زیادی و جود دارد، از جمله آنها الگوی کشت تناوب زراعی، راندمان آبیاری، روش های آبیاری، نحوه تنظیم و توزیع آب، روش انجام تعمیرات، نحوه نگهداری تأسیسات و .... بازگو کننده این واقعیت است که مشاوران طرح های آبیاری نسبت به شرایط موجود در منطقه توجه نداشته و در بررسی های خود از نظرات و دیدگا ه های کشاورزان منطقه کمتر استفاده می کنند و بدین دلیل طر ح های ارایه شده با شرایط اجتماعی و نظام های بهره بردار ی و علاقه ها و دانش فنی کشاورزان منطبق نبوده است.
-2-1 مشکلات اجرایی
اجرای صحیح و اصولی احداث شبک ه های آبیاری و زهکشی و بدون نقص و منطبق با شرایط موجود منطقه از اهمیت در خور توجهی برخوردار است . زیرا اگر در احداث شبکه معیارها و ضوابط صحیح و اصولی رعایت نشود و ضوابط و استانداردهای توصیه شده از جانب مهندسین مشاور ذی ربط در نظر گرفته نشود، به هر حال نتیجه کار رضایت بخش نخواهد بود و توانمندی و دانش فنی پیمانکاران و عوامل اجرایی اثر تعیین کننده ای دارد. در اجرای طرح های آبیاری نقش دستگاه های نظارت و درجه پای بندی آنها نسبت به اجرای بی نقص نیز بسیار مهم است . چراکه اگر پیمانکاران انتخاب شده توان علمی و فنی لازم را نداشته و ماشین آلات و ا مکانات مطلوب را نداشته باشند ن می توانند احداث شبکه آبیاری را بدون عیب و نقص راه اندازی کنند. پیمانکاران کم تجربه و بی دانش فنی در دوران بهره برداری شبکه ها را با معضلات عدی د ه ای مواجه خواهند نمو د . در اجرای طرح های احداث شبکه های آبیاری مسائل فنی، برنامه ز م انبندی شده، نوع مصال بکار رفته و بهره گیری از ابزار مناسب در جهت اعمال نظارت، وجود نیروی انسانی ماهر و همچنین در نظر داشتن شرایط اقلیمی و طبیعی از اهم موضوعاتی است که باید به آنها توجه کافی شود . در نظر گرفتن مسایل فوق سبب میشود که طرح از حالت هزینه بری به حالت درآمدزایی درآید . به ویژه تاخیر زمانی اجرای طرح مصادف خواهد شد با هزینه بیشتر، همچنین کیفیت اجرا، بکارگیری مصالح مرغوب، طراحی مطلوب و بطور کلی استفاده صحیح از ابزار فنی در بهبود نتیجه کار تأثیری انکارناپذیر دارد . رعایت نکردن تراکم مناسب خاک در بستر کانالهای بتنی در دوران بهره برداری باعث شکستگی بخش قابل توجهی از کانال و تحمیل هزینه سنگین می شود. باید توجه داشت که فعالیت ها به صورت پیوسته و در ارتباط با هم انجام شود.
-3-1 مشکلات بهره برداری غیر اصولی
جهت بهره برداری اصولی پیش از هر اقدامی باید برنامه ج امعی تهیه گرد د . برای نگهداری و بهره بردار ی از شبکه کلیه برنامه های مستمر و غیر مستمر از تأمین آب تا مرحله توزیع باید در آن برنامه جامع در نظر گرفته شود . این برنامه باید عملیات نگهداری و تعمیرات را در اولویت قرار دهد برای تحقق چنین برنامه ای لازم است اطلاعات و آمار مورد نیاز و نیروی انسانی مناسب و آموزش دیده در اختیار باشد . تهیه امار و اطلاعات بستگی به این دارد که منبع تأمین آب شبکه آبیاری در چه موقعیتی قرار گرفته باشد . مثلاً هرگاه برای تأمین آب شبکه آبیاری از یک سیستم مختلط استفاده می شود با زمانی که تأمین آب مستقیماً از رودخانه یا منبع مشابهی صورت می گیرد نوع آمار و اطلاعات مورد احتیاج تفاوت می کند و برای برنامه ریزی باید به این نکته توجه شود.
هرچقدر تأمین آب وابستگی بیشتری به تأسیسات آبی بزرگ و چند منظوره داشته باشد به همان میزان برنامه ریزی آن پیچیده تر و اهمیت بیشتری خواهند داشت . مثلاً در یک سیستم ترکیبی و جامع برای برآورد حجم منابع آب قابل استحصال لازم است حجم نزولات جوی در حوضه آبریز بررسی و سنجش این کار مستلزم آماربرداری از ایستگا ه های هیدروکلیماتولوژی و تجزیه و تحلیل آمار مربوطه می باشد. مدیریت بهره برداری می بایست از نوع و میزان کشت محصولات در اراضی تحت پوشش شبکه آبیاری مطلع باشد تا بتواند بر اساس مصرف معقول آب مورد نیاز محصولات مختلف را در فصول مختلف برآورد و مصرف نماید.
-4-1 چگونگی تحویل آب
تحویل آب در اکثر شبک ه های آبیاری و زهکشی در کشور بصورت غیر حجمی و بر اساس سطح اراضی زیر کشت صورت می گیرد و هیچ کنترلی به میزان مصرف وجود ندارد این یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شبکه های آبیاری در رسیدن به راندمان مطلوب و مصرف بهینه منابع آب بوده و بسیاری از نابسامانیها از اینجا ناشی می شود. تحویل آب به روش غیر حجمی یعنی ترغیب بهره برداران به مصرف بی رویه و غیرمتعارف آب و ایجاد زمینه برای تخریب و استهلاک زود هنگام تاسیسات آبی، کاهش راندمان آبیاری و کاهش عملکرد محصولات که تبعات آن را در موارد زیر می توان جستجو کرد:
• بهره برداران الزامی برای صرفه جویی در مصرف آب احساس نمی کنند.
• مصرف بی رویه و مازاد بر حد نیاز موجب می شود تا امکان آبیاری اراضی بیشتر محدود شود.
• در این شرایط کانالها همواره با حداکثر ظرفیت مورد بهره بردار ی قرار می گیرند و بسیار زود مستهلک می شوند.
• به دلیل پیوستگی جریان در سیستم آبیاری و زهکشی امکان تعمیر و مرمت کانالها و زهکش ها فراهم نمی آید.
• غرقابی شدن اراضی کشاورزی باعث تضعیف خاک اراضی می شود.
• مصرف بی رویه آب باعث بالا آمدن سطح آبهای زیر زمینی می شود و در نتیجه کاهش کیفیت خاک اراضی کشاورزی خواهد شد.
• تحویل آب بصورت غیرحجمی سبب کاهش سطح درآمد حاصل از فروش آب کشاورزی در شبکه های آبیاری به نسبت مصرف می شود و درآمد حاصل جوابگوی هزینه های بهره برداری و تعمیرات و نگهداری نباشد.
-5-1 کمبود نیروی انسانی متخصص در مدیریت بهره برداری
بهره برداری بهینه از شبک ه های آبیاری فقط با وجود نیروهای کیفی و کارآمد ک ه دارای دانش فنی مناسب و تجربه کافی باشند و شیوه بهره برداری علمی بهره برداری اصولی از آب را بدانند بکار گرفته شوند و بر اساس معیارهای علمی کار کنن د . متأسفانه اکثر شبک ه های آبیاری در کشور ما با کمبود نیروی انسانی متخصص و با تجربه مواجه هستند.
-6-1 عدم آگاهی بهره برداران با الگوی بهینه بهره برداری از آب معمولاً کشاورزان به دلایل مختلف با صرف بهینه و آثار مثبت آن در حد لازم آشنایی ندارند و از سوی دیگر مدیریت بهره برداری از شبکه ها در سطح ملی اقدامات قابل قبولی در جهت رشد آگاهی کشاورزان در این زمینه انجام ندا ده است . می توان با انتخاب رو ش هایی که در کشاورزان برای مصرف بهینه آب ایجاد انگیزه می کند در این جهت گام برداشت.
-7-1 نظام بهره برداری از زمین
برای رسیدن به تولید مطلوب با راندمان بالا از آب و خاک باید کلیه عوامل مؤثر در کشاورزی به شکل زنجیری و هماهنگ به ک ار گرفته شوند . نظام بهره بردار ی از زمین به عنوان بخش جدانشدنی از نظام بهره برداری از آب همواره بر عملکرد شبکه های آبیاری مؤثر بوده و نقش انکارناپذیری دارد که در این رابطه به بخشی از مشکلات نظام بهره برداری از شبکه ها به اختصار اشاره میشود.
-1-7-1 نوع مالکیت
انواع مالکیت های موجود در اراضی تحت پوشش شبکه های آبیاری نظام بهره برداری نا متجانسی را پدید آورده که در مدیریت بهره برداری از آب اثرات منفی بر جای می گذارد تا حدی که مدیریت قادر نباشد یک برنامه هماهنگ نسبت به آبیاری اراضی را سامان دهد و این ناهماهنگی ک ه تبعات آن از الگوی کشت متفاوت می باشد، برنام هریزی آبیاری اراضی را با اخلال مواجه خواهد ساخت . همچنین اندازه زمین های کشاورزی مانع ایجاد کشت یکپارچه می گردد. در چنین شرایطی مدیریت بهره برداری با کشت محصولاتی مواجه می شود که هر کدام از نظر میزان آب مورد نیا ز و مراحل ابیاری با یکدیگر متفاوت اند و به همین دلیل ناچار است در حد نیاز بالاترین محصول آب وارد قطعه زراعی بنماید.
-2-7-1 عدم یکپارچگی کشت و کاهش راندمان آبیاری
شبکه های آبیاری موجود دچار نوعی تضاد از نظر نظام های بهره بردار ی از آب و زمین شده اند. از یک سو طراحی بیشتر شبک ه های آبیاری بر مبنای کشت یکپارچه تحت مدیریت شرکت ه ای کشت و صنعت و یا تشکل های زراعی است و از سوی دیگر اراضی با قطعات کوچکتر در اختیار کشاورزان قرار داشته و بصورت غیرمتعارف، سلیقه ای و بی ضابطه مورد بهره برداری قرار می گیرد.
به دلیل غیر متمرکز بودن مسئولیت آب و زمین در کشور اجزاء شبکه های ابیاری به صورت کامل و همزمان به بهره برداری نمی رسد و در مسیر شبکه های مدرن، آبیاری شبکه های فرعی احداث شده و در نتیجه اراضی مربوطه تسطیح نشده است . راندمان کل آبیاری در اراضی تحت پوشش مدیریت یکپارچه بطور متوسط حدود 35 درصد و برای اراضی غیر یکپارچه متوسط راندمان کل آبیاری جدود 20 درصد بوده است.
-3-7-1 عدم رعایت الگوی کشت و تناوب زراعی
این مسئله در ارتباط با دانش و فرهنگ و آگاهی بهره برداران می باشد. کشاورزان لاقه مند نیستند که از تأسیسات احداث شده در شبکه ها بطور صحیح استاده کنند و بیشتر مایلند با روش های سنتی و با همان معیارهای قبل از احداث شبکه ها از آنها بهره برداری نمایند . برای رسیدن به رعایت الگوی کشت و رعایت تناوب زراعی باید هماهنگی لازم بین همه ارگا ن های ذیربط وجود داشته باشد تا کشاورزان را ملزوم کند بر اساس موازین علمی اقدام نمایند.
-4-7-1 عدم وجود برنامه جامع الگوی کشت محصولات در منطقه
نداشتن برنامه الگوی کشت باعث شده است تا کشاورزان به آثار منفی کشت محصولات نا همگون واقف نباشند که این در کاهش راندمان ابیاری و کارآیی آن بسیار مؤثر است.
-5-7-1 تغییر کاربری اراضی کشاورزی
در سال های اخیر تغییر کاربری اراضی مستعد کشاورزی و حتی اراضی تحت پوشش شبکه های ابیاری از کشاورزی به غیر کشاورزی خسارات غیر قابل انکاری به زمین های زراعی و بطور کلی به نظام کشاورزی وارد آمده است.
-6-7-1 فقدان برنام ههای آموزشی
برای اینکه مصرف کنندگان اب جهت اصلاح و بهبود روش های خود و رفع اشکالات احتمالی و ایجاد زمینه مناسب در جهت بهره برداری مطلوب از منابع اب و خاک موفق عمل کنند باید اقدامات آموزشی و ترویجی صورت گیرد تا مصرف کنندگان آب جهت اصلاح و بهبود روش های خود و رفع م شکلات از رهنمودهای آموزشی بهر ه مند گردند.
اگر کشاورزان در مراحل مختلف کاشت و داشت محصول از سوی نیروهایی فنی آشنا به مسائل کشاورزی راهنمایی شوند و از نهاد ه های کشاورزی از جمله بذر، کود و سم به صورت صحیح واصولی استفاده کنند و برای کشت محصولات زمین مناسب را ا نتخاب و مورد بهره برداری قرار دهند بی تردید عملکرد محصول در واحد سطح افزایش یافته و درآمد حاصل از آن علاوه بر تأمین هزینه های مربوط سود قابل ملاحظ ه ای هم نصیب کشاورزان می کند.
-7-7-1 فقدان مراکز تحقیقاتی کشاورزی
تعیین نوع گیاهان سازگار با محیط از مهمترین وظایف مراکز تحقیقاتی کشاورزی است بطوریکه اگر نتایج حاصل از این تحقیقات مورد استفاده کشاورزان قرار گیرد عملکرد مطلوب در واحد سطح را در پی خواهد داشت. بنابراین با استفاده از نتایج تحقیقات کاربردی می توانند راندمان زمین های کشاورزی هر منطقه را بالا ببرند.
-8-1 فقدان امکانات فنی و تخصصی در استفاده از ماشین آلات و وسایل
کمبود امکانات فنی و ابزار تخصصی از مشکلات موجود در شبکه های ابیاری است این امر در میزان کارآیی و عملکرد سامانه ها بسیار تأثیر گذار بوده و در پاره ای موارد مانع از انجام خدمات لازم به بهره برداران و کشاورزان میگردد. امکانات فنی را میتوان به عنوان نمونه در اشکال زیر جستجو کرد:
• ابزار اندازه گیری آب کانا لها و زهک شها در مقاطع مختلف.
• ابزار سنجش و ثبت داده های آب و هواشناسی.
• وسیله انداز هگیری سطح آب زیرزمینی.
• فقدان دوربین نقشه برداری مناسب جهت تهیه انواع نقشه های مورد نیاز.
• فقدان تجهیزات کامپیوتری به منظور مکانیزه کردن اطلاعات و آمار.
البته نحوه بهره برداری و بکارگیری ماشین آلات و ادوات فنی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است و ضرورت دارد افرادی که از این وسایل استفاده می کنند تبحر لازم را داشته باشند.
-9-1 راندمان پایین در شبکه های آبیاری
پایین بودن کارآ یی یکی از دلایل موفق نبودن شبکه ه ای آبیاری اس ت . کمبود و نقصا نهای سازه ای و ساختاری از یک سو و عدم بهره وری از امکانات و نیروی انسانی از طرف دیگر باعث شده است که برآیند و عملکرد سامانه ها در زمین ه های مخت لف قابل تطبیق و مقایسه با معیارها و پیش بینی اولیه نباشد و از شبکه های آبیاری عملاً با کمتر از نصف ظرفیت های بالقوه آن ها بهره برداری می شود و تا هنگامی که چنین روندی ادامه داشته باشد و اقدام مؤثری در جهت بهبود عملکردها صورت نگیرد انتظار تحولی بنیادین که گویای بهره برداری اقتصادی و منطقی از این سامان هها باشد را نمی توان داشت.
-10-1 راندمان آبیاری
راندمان آبیاری به عوامل زیادی نیاز دارد . بخشی از این عوامل مربوط به زمان طراحی و اجرای سیستم است که غیر قابل تغییر هستند، اما در مورد شبکه هایی که در آینده احداث خواهند شد توجه به این عوامل و شاخص ها می تواند در راندمان آبیاری مؤثر افتد عواملی همچون الگوی کشت، تناوب زراعی، ابعاد قطعات زراعی زیر دریچ ه های آبگیر، وسعت اراضی آبخور شبکه های فرعی از آن جمله است. بخش دیگری از عوامل مؤثر در راندمان آبیاری مربوط است به دو ران بهره برداری که می توان آنها را به شاخصه های فنی و غیر فنی دسته بندی کر د. عوامل فنی عبارتست از صنعت مدیریت در برنامه ریزی و بهره بردار ی از آب که معمولاً به دلیل کمبود دانش فنی و تجربه مسئولین است . اما عوامل غیر فنی بیشتر مربوط می شود به ارگانهای بیرون از حوضه مدیریت شب ک ه ای آبیاری و وجود ضوابط و مقررات و اجرای نامناسب و نقصان در قوانین و مقررات که گهگاه بدون انجام کار کارشناسی و بدون کسب مجوز از کارشناسان آب ناشی می شود.
-2 مشکلات ساختاری و مدیریتی
-1-2 ساختار مدیریت دولتی
از اوایل دهه هفتاد کلیه شبک ه های زیر پوشش شرک ت های غیر دولتی و نیمه دولتی قرار گرفت اما هنوز ساختار قبلی یعنی تشکیلات دولتی و طرز تفکر مدیریت دولتی بر سیستم ها حاکم است . تنها تغییر نام یک مجموعه از دولتی به نیمه دولتی و خصوصی ن می تواند معضلات موجود را مرتفع نماید. بنابراین اگر بخواهی متحولی در سیستم مدیریت شرکت های بهره برداری ایجاد شود لازم است در مرحله اول فکر مدیریتی حاکم بر سیستم اصلاح شود و راه حل این کار استفاده از مدیران با تجربه در بخش خصوصی با اختیارات لازم است.
-2-2 عدم تجربه دانش فنی مدیران
قرار دادن برخی مدیران و مسئولین کم تجربه و با دانش فنی اندک در رأس هرم تشکیلات بهره برداری یکی از دلایل عدم مؤفقیت نظام بهره برداری از شبکه های آبیاری و پایین بودن کارآیی است.
-3-2 عدم ارزیابی و سنجش میزان کارآیی نیروهای شاغل
میزان کارآیی نیروهای شاغل در بخشهای مختلف سیستم با روش های م طلوب مورد داوری قرار نمیگیرد.
بی توجهی به این مهم انگیزه بهتر شدن در نیروها را کاهش می دهد.
-4-2 تغییر مدیریت ها
یکی از مهمترین وظایف برنامه ریزان علاوه بر داشتن اطلاعات و آمار دقیق، داشتن فرصت کافی و امنیت شغلی است . هرگاه مدیران بر اساس ضوابط منطقی انتخ اب شوند و دوران مدیریتی آنان از ثبات لازم برخوردار باشد می توان انتظار داشت برنام ه های کوتاه و میان مدت مطلوب از جانب انان ارایه شود . چنین مدیرانی در برابر سیاست های اتخاذ شده پاسخگو خواهند بود.
-5-2 موارد بودجه ای و اقتصادی شبکه های آبیاری
عدم توازن بین درآمدها و هزین ه ها، مدیریت شرکت های بهره برداری از شبک ه های آبیاری را با محدودیتهایی روبرو کرده است . از طرفی نرخ آب که تنها منبع درآمد شرکت های بهره بردار ی از شبک ه ه ای آبیاری است توسط مراجع دیگر تعیین می شود و شرکت موظف به رعایت آن است و از طرف دیگر هزینه ها به صورت فزاینده ای بر شرکت تحمیل می شود.
هرگاه در یک شرکت بهره برداری که ظاهراً به صورت غیر دولتی اداره می شود و می خواهد به صورت اقتصادی فعالیت کند درآمد و بخشی از هزینه ها را عوامل بیرون از سیستم تعیین نماید مدیریت شرکت نمی تواند برنامه مالی خود را ت نظیم کند و مطابق با یک بخش غیر دولتی هزین هها و درآمد خود را سامان بخشد . تا هنگامی که منابع درآمد و هزینه از کنترل شرکت خارج باشد نباید انتظار برن امه ریزی دقیق در بودجه شرکت و تعادل بین منابع و مصارف را داشت . بایستی در شرکت های بهره برداری بر اساس اصول عرضه و تقاضا و اصول پذیرفته شده اقتصادی عمل کرد و اختیار تعیین نرخ آب طبق اصول عادلانه و متناسب با شرایط هر منطقه با مدیریت شرکت بهره برداری باشد و از طرف دیگر پرداخت حقوق و مزایا به کارکنان هم بر اساس شایستگی ها و کارآیی عوامل شاغل صورت گیرد بی تردید اثرات مطلوبی بر سیستم بهره برداری بوجود خواهد آمد.
یکی دیگر از مشکلات بودجه ای کمبود اعتبار در بخش تعمیرات و نگهداری شبکه های ابیاری است . عدم سرمایه گذاری در این بخش در بیشتر سامان ه های کشور پایداری سیستم را شکننده کرده است و افزون بر کاهش راندمان و کارآیی تأسیسات باعث استهلاک زودهنگام و غیرمتعارف آن ها نیز گردیده است . می بایست سهم هزینه بخش تعمیرات و نگهداری در بودجه سالانه شرکت ها به دقت مشخص شود و در پایان سال نحوه انجام هزینه هایی از این دست و حجم عملیات انجام شده در این بخش کنترل و نحوه عمل مدیران در این خصوص به عنوان یکی از عوامل مهم در ارزیابی شرکت های بهره برداری مورد نظر قرار گیرد.
-6-2 نرخ گذاری آب کشاورزی
نرخ آب در بخش کشاورزی ناعادلانه می باشد و این امر باعث شده است که طرح های تأمین آب و احداث شبکه های آبیاری و زهکشی حتی در بهترین شرایط در مقایسه با حج م سرمایه گذار ی های انجام شده توجیه اقتصادی نداشته باشد . به همین دلیل تلا ش های صورت گرفته از طرف دولت در جهت جذب سرمایه های خصوصی در این بخش نیز با مؤفقیت همراه نبوده است . تلقی مصرف کنندگان آب این است که آب کالایی است رایگان و فاقد ارزش اقتصادی و قیمت گذاری آب هم به گو نه ای است که به این ماده حیاتی چنانکه باید و شاید توجه ن می شود و در مقایسه با سایر نهاده های کشاورزی در اولویت توجه نمی باشد. در چنین شرایطی بهره وری و سرمایه گذاری های انجام شده در این بخش و استفاده بهینه از آن انجام نمیگیرد.
بایستی با در نظر گرفتن شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اقلیمی مناطق مختلف کشور و قدرت تولید و پرداخت کشاورزان قیمت آب تعیین شود . این قیمت بایستی با نظر کارشناسان و صاحب نظران منطقه و با بررسی و شناخت پارامترهای تأثیر گذار بر تولیدات کشاورزی تعیین گردد.
برای تعیین نرخ آب ک شاورزی لازم است نقش و جایگاه عنصر آب به عنوان مهمترین عامل در فرآیند تولید محصولات کشاورزی نسبت به سایر عوامل مؤثر در کشاورزی مورد توجه قرار گیرد . از جمله عواملی که در تعیین نرخ آب به عنوان شاخص می تواند مورد توجه قرار گیرد عبارتند از:
• اختلاف قیمت یک هکتار زمین آبی و دیم.
• اختلاف قیمت اجاره سالانه یا فصلی یک هکتار زمین آبی و دیم.
• روند رشد نرخ نهاد ههای کشاورزی مثل هزینه های شخم و درو در هر هکتار زمین.
• روند رشد نرخ نهاد ههای کشاورزی.
• روند رشد قیمت تضمینی برخی محصولات کشاورزی.
• میزان عملکرد محصول در واحد سطح.
-7-2 قوانین و مقررات
در شبکه های آبیاری افزون بر ناکارآیی در مرحله عمل و ایجاد رکود در کارها برخی مقررات دست و پاگیر و بروکراتیک باعث معضلاتی در امر بهره برداری شده است. این مقررات موجب اختلاف بین مسئولین بهره برداری و مشترکین، سردرگمی بهره برداران و ناتو انی بهره برداری در برخورد با کسانی بیشتر بروز پیدا می کند که متخلف هستند و از قوانین و مقررات به نحو مطلوب تبعیت نمی کنند. به عنوان نمونه تعیین و اعمال نرخ آب کشاورزی به صورت یکسان برای کلیه شبکه های ابیاری کشور که دارای تفاوت زیادی در نحوه کار کشاورزی،نوع آبیاری ، منابع تأمین آب، شرایط اقلیمی، نوع معیشت و سطح درآمد و بالاخره عملکرد محصول می باشند یکی از معضلات موجود در نظام بهره برداری از شبکه های آبیاری است.
دخالت عوامل و ارگانهای غیر مسئول در امر بهره برداری در برخی شبک ه های آبیاری مانع اجرای دقیق ضوابط و مقررات در سیستم می گردد زیرا برخی انتظارات مقامات مسئول و صاحب نفوذ که منطبق و سازگار با قوانین نمی باشد از جانب مسئولان بهره برداری رعایت نمی شود و در نتیجه باعث بروز تن ش ه ای زیادی در
سیستم می شود ودر صورتی که خواسته های آنان توسط مسئولان انجام گیرد مشترکین و کشاورزان منطقه که همراره ناظر بر عملکرد مسئولان بهره برداری هستند احساس تبعیض می کنند.
-8-2 عدم هماهنگی بین نهادها و سازمان های مختلف
عواملی چون آب کافی و زمین مناسب و روش های مطلوب آبیاری و الگوی کشت مناسب در کنار آموزش های لازم و نهاده های مطلوب و سیاست گذاری کلان و منطقه ای دولت در امر کشاورزی در بهینه کردن استفاده از آب و زمین تأثیری قطعی دارند در این میان فقط تأمین و توزیع آب از جمله وظایف وزارت نیرو و شرکت های بهره برداری است و سایر عوامل در کنترل و اختیار دیگر نهادها است . تداخل این امور بین ساز مانها و وزارتخانه ها و نهادهای مختلف در کشور، سیاستگذاری ها را با مشکل مواجه کرده است . زیرا هر یک از نهادها می خواهند سیاست ها و دیدگاه های خود را اعمال نمایند . بنابر این در چنین شرایطی ناهماهنگی بوجود می آید و سیاست ها و دیدگا ه های کارشناسان بخ ش های مخ تلف به گو ن ه ای خواهد بود که منجر به رسیدن به هدف نظام بهره برداری مطلوب دور از امکان قرار گیرد و آب و زمین که در واقع دو عامل تعیین کننده کشاورزی هستند مورد استفاده مطلوب قرار نمی گیرد.ناهماهنگی و عدم همکاری بین مصرف کنندگان آب و زمین کشاورزی اثرات منفی د ر بهبود نظام بهره برداری از آب و زمین دار د . همکاری و معاضدات بهره برداران و کشاورزان در اداره سیستم به اشکال مختلف از جمله تشکیل شرکت های بهره برداری کوچک و بزرگ و مشارکت آنان در سرمایه گذاری جهت احداث شبکه های ابیاری می توانست به بهبود نظام بهره برداری منجر شود.
-9-2 تخریب تأسیسات و ابزار
با توجه به عدم امکان مراقب ت های لازم و تمام وقت از تأسیسات و عدم حضور مسئولان در شبکه های آبیاری برخی افراد متخلف اقدامات غیر مجازی به تأسیسات ابیاری به عمل می آورند. تعدادی از این تخلفات به قصد برداشت غیر مجاز آب صورت می گیرد، برخی از تجاوزات ناشی از بی توجهی به مسائل اجتماعی است، اما این گونه اقدامات در سیستم اخلال ایجاد می کند و هزین ه های غیر ضروری را به شبک ه های بهره بردار ی تحمیل می نماید. به عنوان نمونه شکستن قفل و مهار دریچه های آبیاری، تجاوز به حریم قانونی تأسیسات در مسیرهای تردد نیروهای فنی و گرو ه های عملیاتی و یا ایجاد بندهای خاکی در مسیر نهرها و زهکشها به منظور افزایش سطح آب های جاری در مسیر جریان و برداشت غیر مجاز آب صدمات جبران ناپذیری هم به سازه های آبی و اراضی کشاورزی وارد می کند.
نتیجه گیری
ضعف مدیریت که ناشی از فقدان دانش و کمبود تجربه مدیران در بخ شهای برنامه ریزی و اجرایی است از اهم مشکلات و مسائل مبتلا به نظام بهره برداری در شبک ه های آبیاری است . مشکلات و نارسایی های موجود در شبکه های آبیاری و زهکشی را می توان به دو دسته فنی و ساختاری و مدیریتی تقسیم نم ود. این مشکلات فنی، اجتماعی و فرهنگی است که نتیجه آن در سیستم بهره برداری، کاهش بهره وری تأسیسات و پایین بودن راندمان آبیاری است . تحویل آب در اکثر شبک ه های آبیاری و زهکشی در کشور بصورت غیرحجمی و بر اساس سطح اراضی زیر کشت صورت می گیرد و هیچ کنترلی به میزان مصرف وجود ندارد این یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت شبکه های آبیاری در رسیدن به راندمان مطلوب و مصرف بهینه منابع آب بوده و بسیاری از نابسامانی ها از اینجا ناشی م ی شود. برای رسیدن به تولید مطلوب با راندمان بالا از آب و خاک باید کلیه عوامل مؤثر در کشاورزی به شکل زنجیری و هماهنگ به کار گرفته شوند.
پایین بودن کار آ یی یکی از دلایل موفق نبودن شبکه ه ای آبیاری است . کمبود و نقصانهای سا زه ای و ساختاری از یک سو و عدم بهره وری از امکانات و نیروی انسانی از طرف دیگر باعث شده است که برآیند و عملکرد سامانه ها در زمینه های مختلف قابل تطبیق و مقایسه با معیارها و پیش بینی اولیه نباشد و از شبکه های آبیاری عملاً با کمتر از نصف ظرفیت های بالقوه آن ها بهره برداری می شود و تا هنگامی که چنین روندی ادامه داشته باشد و اقدام مؤثری در جهت بهبود عملکردها صورت نگیرد انتظار تحولی بنیادین که
گویای بهره برداری اقتصادی و منطقی از این سامانه ها باشد را نمی توان داشت
علیرضا نیک بخت شهبازی .
دیدگاه ها